J.P. Guépin

De drie dichtende broers Grudius, Marius, Secundus
in brieven, reisverslagen en gedichten

STYX Publications Groningen 2000
Deze elektronische uitgave bevat de originele teksten, zoals die zijn
afgedrukt in deel 2 van het bij STYX Publications verschenen boek.
De complete tekst, die ook vertalingen in het Nederlands, een inleiding
en vele afbeeldingen bevat, is verkrijgbaar in de boekhandel of bij de
uitgever:
STYX Publications
Postbus 2659
9704 CR Groningen
Tel. 050-5717502
Het ISBN-nummer van dit boek is 90-5693-022-2.

Bloemlezing: de originele teksten [pp. 443-728]

Hoofdstuk 1
Hoofdstuk 3
Hoofdstuk 4
Hoofdstuk 5
Hoofdstuk 6

INHOUD

2 Bourges (1532-1533)
2.1 De reis naar Bourges
2.1.1 Secundus, verslag van de reis van Mechelen naar Bourges, 5 tot 19 maart 1532
2.1.2 Secundus in Parijs aan Grudius in Mechelen, 14 maart 1532
2.1.3 Secundus, over de meisjes van Bourges

2.2 Goede raad en rouw in Bourges en Menetou
2.2.1 Grudius in Mechelen aan Secundus en Marius in Bourges, 29 mei 1532
2.2.2 Viglius in Padua aan Secundus in Bourges, 21 juni 1532
2.2.3 Secundus in Menetou aan Viglius in Padua, versbewerking van een brief, eind augustus 1532
2.2.4 Viglius in Padua aan Marius in Bourges, 23 december 1532
2.2.5 Secundus, rouwklacht op de dood van zijn vader, herfst 1532 en later

2.3 Ontspanning in Menetou en Bourges
2.3.1 Secundus wenst Marcantonio Caimo in Bourges geluk met zijn professoraat, oktober 1533
2.3.2 Secundus in Menetou aan Marcantonio Caimo in Bourges, zomer 1532
2.3.3 Marius, een onder een andere naam verspreide elegie, Bourges, oktober 1532
2.3.4 Secundus over het verdrinken van zijn vriend Girolamo Moresini uit Milaan, 1532
2.3.5 Secundus aan Alciato, vastenavond (15 februari) 1533

2.4 De terugreis
2.4.1 Marius, verslag van de reis van Bourges naar Mechelen, 4 tot 16 maart 1533

2.1 De reis naar Bourges
2.1.1 Secundus, verslag van de reis van Mechelen naar Bourges, 5 tot 19 maart 1532

Ioannis Secundi Iter Mechlinia Biturigos

Leiden, BPL. Vulc. 102.
Voor het eerst gepubliceerd door D. Heinsius: Itineraria tria blz. 1 e.v.

Nagezien door Tuynman, die een beschouwing wijdt aan het handschrift en de aard van deze reisbeschrijvingen:

Bijdrage Tuynman:
De handschriften van de reisbeschrijvingen naar Bourges en terug (2.1.1 en 2.4.1) worden in de UB Leiden bewaard. Dat van de heenreis is van Secundus (hs. Vulc. 102); het is een afzonderlijk handschrift in octavo-formaat van 7 beschreven folia, later in de bibliotheek voorzien van een omslag, oorspronkelijk geheel autograaf. Het is lang in vieren gevouwen geweest, slordig, gezien de bescha- digingen op de vouwen en aan de rand van het achterblad vermoedelijk enige tijd naar binnen, maar waarschijnlijk het langst met het eerste blad aan de buitenkant. Denkelijk wegens beschadigingen is dat later vervangen door het niet gevouwen eerste blad van een verder niet overgeleverde 16e- of 17e-eeuwse kopie. Gezien een reeks (kleine) tekstverschillen heeft deze kopie niet tot kopij gediend voor Daniël Heinsius’ editio princeps van de Itineraria tria in 1618. Omdat Heinsius’ tekst na dit begin ook vele fouten en slordigheden ten opzichte van de autograaf vertoont, moet de kopie als een betrouwbaarder weergave van Secundus gelden dan de 1618-druk. In de Latijnse tekst is aan- gegeven tot waar daarom deze kopie gevolgd moest worden, dat is: van waar af de tekst in Secundus’ hand op fol. 2 begint. De compacter geschreven tekst op de kopie loopt nog iets verder door tot onder aan fol. 1 verso en over- lapt daarmee de autograaf. In dat stukje vertoont de kopie inderdaad geen tekstverschillen, terwijl Heinsius twee maal afwijkt, met [ea specie] ut in plaats van quae en met assurgens in plaats van assurgit.
    Tijdens de reis werden waarschijnlijk slechts zeer summiere aantekeningen gemaakt, die na aankomst in één keer met grote vaart in enigszins lopende zinnen tot een memorandum werden uitgewerkt, vrijwel zonder interpunctie en maar al te zelden wordt met een iets grotere spatie, gevolgd door een hoofdletter, of door op een nieuwe regel verder te gaan, aangegeven dat een nieuwe mededeling volgt. Ditzelfde geldt in zo mogelijk nog hogere mate ook voor het door Marius geschreven memo van de terugreis uit Bourges (2.4.1). Beide handschriftjes zijn in een snelle, onverzorgde hand geschreven, met herstel van vergissingen en enkele correcties achterna en met hier en daar inter- lineair gekrabbeld wat kennelijk in der haast even over het hoofd gezien was in de kladnotities. In beide is een enkele mededeling of passage tussen haakjes gezet ten teken voor een zetter of, waarschijnlijker, voor degene die een kopie voor de drukker maakte, dat dit over- geslagen moest worden. Als het Heinsius was die dit bij het doorlezen van de handschriftjes zo heeft aangegeven, dan heeft zijn editeurswerk zich daartoe beperkt. Er ontbreken in de drukken verder nog hier en daar enkele door de kopiist of de 1618-zetter vergeten zinnetjes, per abuis overgeslagen regels, zinsneden en woorden.
    De spelling is gemoderniseerd, behalve in eigennamen; alinea’s en interpunctie zijn aangebracht; de talrijke abbreviaturen, contracties en suspensies zijn stil- zwijgend opgelost; verder is niets genormaliseerd. Het gebruik door elkaar van Arabische en Romeinse cijfers is dus, bij voorbeeld, ook precies zo uit de bron over- genomen. De verhaspeling door Secundus en Marius van de Franse plaatsnamen, die door de 1618-zetter verder tot onherkenbaarheid toe verminkt werden, is verklaarbaar uit slordige, haastige notities tijdens de reis die zij zelf later niet meer goed lezen konden, en uit ongeïnteresseerdheid in topografie. Maar blijkbaar hadden zij ook niet de routebeschrijving of de notities van voorgangers die het reisgezelschap toch wel gehad moet hebben, en in elk geval hadden Secundus en Marius die bij het opstellen van hun verslag niet, of niet meer bij de hand om er iets in na te zien. In de vertaling zijn de plaats- en persoonsnamen, voor zover geïdentificeerd, opgenomen in hun juiste, althans hun tegenwoordig meest bekende vorm.
    Ten slotte nog een opmerking over Scriverius’ 1631-editie. Ook hierin is er niet veel werk van gemaakt een betere tekst te bieden. Vanzelfsprekend werd de druk van 1618 als kopij gebruikt, maar Scriverius heeft deze niet vergeleken met het handschrift. Geen enkele van de weglatingen vult hij aan en slechts een enkele keer corrigeert hij Heinsius’ tekst tot zijns inziens normaler Latijn (wat dan inderdaad meer lijkt op wat Secundus schreef), en verder verbetert hij naar beste weten de meeste plaatsnamen: Heinsius’ Reinis wordt Reims (zoals ook in de kopie staat), Sogreges wordt Sognyes (de kopie heeft Sognis), en Rose wordt (het juiste) Roye, hoewel Secundus’ autograaf duidelijk Rose heeft. Bij niet meer dan twee of drie suspecte toponymen in Heinsius’ tekst heeft Scriverius misschien het handschrift geraadpleegd, maar indien al, dan ook alleen daar. Zo liet hij in regel 11 van het gedichtje op de burchtruïne aan de Seine, waar de onzin ’aeternumgenerosae’ van Heinsius’ zetter was blijven staan, ’aeternum ... rosae’ drukken. In de autograaf staat echter duidelijk ’numerosae’, al heeft dat aan het begin één poot te veel. Maar blijkbaar herkende Scriverius de tekst ook niet als Epigram I, 72, waar hij in zijn eigen editie eveneens correct ’numerosae’ had kunnen vinden. Bosscha heeft klakkeloos, met drukfouten en al, Scriverius na laten drukken (zij het met af en toe eigen emendatietjes), maar op één plaats volgt hij in afwijking van 1631 (bij toeval?) Heinsius. Het handschrift, waarvan hij de verblijfplaats uit de gedrukte Leidse catalogus kende, heeft hij zeker niet gebruikt.

    Ver erat, et canas iterum pertaesa pruinas
        Fertilis in viridi veste tepebat humus.
    Garrula Dauliadum resonabant arva querelis,
        Aequaque nocturnis tempora lucis erant.
(5) Blanda renascentis anni suadebat imago,
        Conceptum toties ingrederemur iter;
    Visuri populos quos Secquana dividit ingens,
        Quique bibunt Ligiris dulce fluentis aquam.

Minore, opinor, cum taedio auditurus es, si dicam: Sub initium mensis Martii iter in Gallias instituimus. Avulsi itaque a paternis amplexibus, relictis amicis, relictis amoribus, Mechlinia relicta, urbe deliciosa, Bruxellam primum intinere satis felici, sed pluvioso venimus. Illic cum iis, qui nos deduxerant, amicis cenam et noctem inter vina variosque lusus protraximus. Iamque diem gallus nuntiabat, cum nostrorum multi noctem nondum exceperant.
    Mox iter continuare coacti, cibo paucissimo potuque, non tam famis aut sitis causa, quam pro more, accepto, equos conscendimus. Illic fratrem, qui nobis in cena adfuerat, Egidiumque Reims, qui nostra causa a Mechlinia advenerat, aegre relinquentes, supremum illis vale saepius acclamavimus. A reliquis extra urbem ad milliaris unius spatium deducti sumus. Urgente tempore et illi nos deserere volentes acceperunt a nobis ea mandata, quae cuique nostrum vel consuetudo dictabat, vel suggerebat affectus. Inde provecti intra duas ferme horas proximam urbem Halles videre coepimus; et simul conspeximus, ut fieri solet, damnatorum corpora caeli iniuriis aviumque exposita contumeliis. Illic primum inusitato nostris hominibus more fures aliquot e cruce pendentes vidimus. Hoc annotandum putavimus. Mox in civitatem delati subter templum constructa caverna sub sepultorum cadaveribus submissi equitavimus. Ea in urbe cum sacerdote humano et iucundo pransi, via satis molesta sub vesperam ad urbem Sognis advenimus. Accepti illic non incommode, nec sumptuose.
    Nocte somno transacta, prima luce ad Montes acceleravimus: sed tardavit nostram celeritatem et via caenosa et sodalis in primo itineris ingressu casus, miserandus ille, nisi gravi omni infortunio vacasset. Madentem illum et vomentem cum limo iniurias in viam, in se, in deos, ad Montes detulimus.
    Eam urbem singularem plane deliciisque amoenitateque repperimus; quin experti sumus et illic eiusdem illius sacerdotis humanitatem insignem. Is eius civitatis incola cum esset, nos illuc secutus fuerat; et prandio quidem nobis alibi peracto, tum post deambulationem deinde iucundam cenae nos suae voluit adesse; et excepit nos non religiose. Eum nos vicissim in diversorio nostro post cenam non omnino rustice fueramus tractaturi, nisi nostrorum nobis hospitum defuisset hospitalitas. Vidimus hac in civitate novum et infrequens virginum, quod virginum puellarum tutius dicam opinor, religiosarum genus. Hae ante prandium quidem divinum quiddam [Na quiddam begint op fol. 2 recto de nu verder gevolgde autograaf van Secundus.] prae se ferunt et sacerdotale: vestitu nimirum hoc testantur. Tunc arbitror sacerdotibus vacant solis; post prandium, reiecta persona, sunt quidvis: ornantur, comuntur, saltant et credo tunc patent et nobis. In aede harum virginum sepulcrum animadvertimus non inartificiosum, in quo sculpta mortui et iam putrescentis hominis imago iacet, ea specie quae vel vomitum possit excitare; plurimum autem et re docuit et arte oblectavit. Urbs ipsa praeter aedificiorum magnificentiam decentem, plateas amplas, forum spatiosum, ubi et fons multis e fistulis scatet; praeter alia multa unum habet, quod inter cetera me cepit: civitatis pars quaedam et angulus in montem sublimem assurgit, cuius vertex spatiosus planities multas habet leves et lusibus diversis aptas. In his exercere se globo iuventus consuevit; unde et compositissimum in ipsa valle constitutum castellum despicitur [Met comp- eindigt op fol. 1 verso de tekst van de kopie.], et amoenissimus in circumiacentes montes et silvas prospectus aperitur.
    Sequente die ab sacerdote illo, qui nullum humanitati suae modum imponebat, extra urbem producti, et viae compendium ab eodem edocti, mox deinde et alium viae ducem bona fortuna nacti, in pagum applicuimus, cui nomen est Keverein. Ibi pransi una cum illo, qui nobis se socium addiderat, viro commodo, conscensis rursum equis, quod reliquum erat viae ad urbem Vallencigni devoravimus citra ullam molestiam.
    Eam urbem magnificam et ipsam nec inamoenam multis puellis formosis nigrisque oculis nigroque crine decoris florere cum voluptate conspeximus; quin in diversorio quoque nostro unam favente Venere reperimus, quae civitatis Venereae specimen vel sola poterat exhibere. Horologium vidimus in civitatis eius foro amplum, mira arte [Secundus schreef per abuis artes.] horas, dies, signa zodiaca, dierum longitudinem multaque eiusmodi demonstrans. Ingressi sumus et templum, quod vetustatem quandam redolebat ac numine plenum videbatur, lumen admittens quale fere habent silvae. Multas hic columnas solido e lapide teretes et leves conspeximus usque adeo ut natae videri potuerint, vidimus et fragmentum statuae non malae.
    Postero die commodo satis itinere Cameracum devenimus hora secunda post prandium; mox deambulare coepimus, ut solemus mature in civitatem aliquam delati. Videre contigit ibi templum partim saeculum priscum redolens, partim novitatem nescio quam nostram olens. Qualecumque est autem et episcoporum defunctorum monumentis longo ordine constitutis, et horologio ipso etiam illo priore excellente magis non potest non esse insigne. Patibulum ut vocant in foro constitutum manet ex tempore pacis nuper illic confectae. [In het handschrift is met haakjes aangegeven dat deze zin niet in de druk moest worden opgenomen. Bij Scriverius en Bosscha ontbreekt hij dus eveneens. Heinsius zal hem geschrapt hebben omdat - ook al door ut vocant - onduidelijk is wat er nu op de markt in Cambrai nog uit 1529 stond. Patibulum wordt dan gemeenlijk gebruikt voor galg, ook wel kruis of schandpaal. Maar er zal bij de vredesluiting toch geen galg zijn opgericht?]
    Sequente luce porreximus ad primam Franciae civitatem. Anhelantes [Ook hier weer twee mededelingen zonder enig scheidingsteken achter elkaar doorgeschreven. Bij uitzondering heb ik dat hier als illustratief voorbeeld zo gelaten, omdat de vorige editeurs een punt drukten achter anhelantes. Ten onrechte. Secundus begon met anhelantes (... delati), ziet dan in zijn aantekening nog staan wat aan de aankomst in Roye voorafging (de adembenemende mist) en rijgt dat er vervolgens gewoon achteraan.) ac primo quidem sole purissimo usi, mox insurgescente nebula, paulatim deinde clarescente caelo ad Rose pagum delati, ibique pransi mature admodum in civitatem Hane [Secundus schreef waarschijnlijk Hane, dat naderhand door iemand gecorrigeerd werd tot Han, zoals in de drukken, of Ham, zoals het hoort.] intravimus. Vidimus eam, licet antiquitatis quoque referentem aliquid, ut omnes fere Galliae civitates, abiectam tamen et vilem, nullaque re magnopere insignem, nisi arce in oppidi angulo constituta, munita illa vel hoc uno, quod non multum recepto more, in eo fossae margine, quae ab arce semota est, subterraneum longo circuitu tractum habet, unde hostes iam foveam emensi minimo negotio possint a muris deturbari.
    Subsequente aurora ad civitatem Noyon tetendimus. Ea urbs in vallem demersa, commune aliquid cum nominis sui etymologia pati videtur. Pransi autem illic et magnificentissime tractati in diversorio cui Nereidis imago praefixa est. Post horas aliquot ad fluvium devecti transmissique nave plana, quam funis ex utraque ripa nexus, non usitato quidem apud nos at commodissimo more dirigebat. Mox ad alium fluvium devenimus, in cuius ripa citeriore [Secuncus schreef eerst ulterior, maar wie verbeterde naderhand tot citerior? Moet toch wel Secundus zelf geweest zijn. pagus est: illic quievimus.
    Postridie transmisso et illo flumine civitatem Champiegne ad dextram reliquimus moxque[?] ad pagum proximum Verdbrye appellatum ut plurimum per silvas inter avium garritus [De woorden ut... garritus ontbreken in de drukken - en dus ook bij Bosscha - doordat het oog van de eerste zetter of kopiist per ongeluk een regel in het handschrift zakte.] recti tetendimus. Illic refecti prandio, quod commune nobis fuit cum quodam, qui in Episcopi Noyennensis familia erat, homine ut apparebat non illiterato et facundo; deinde ad oppidum Sainct Lis iter ingressi sumus. Ibi mox pueros numero non paucos in culmine montis cuiusdam excelsi et declivis ludentes conspeximus, qui lucrifaciendae stipis amore, mirum quam miraculoso casu praecipitique vertigine sese devolvunt quemcunque velis in modum. Oblectati eo spectaculo ad urbem praedictam silvoso et tum itinere deportati sumus. Sed hic operae pretium est commemorare, quod narratum est nobis in pago Verdbrie in adiacente quadam silva brevi contigisse.
    Femina forte agrestis infelix et ex eorum numero, quibus vita labore gravi ad longos labores aegre producitur, corraso paulatim tantillo aeris, unde vaccam emi posse putabat, cuius auxilio suam et liberorum vitam posset in miseria minus aliquanto misera deinceps sustinere, per silvam ad mercatum illum videlicet opulentum ibat. Cui obvius latro quicquid habebat rei iubebat ut quamprimum poneret. Attonita femina noluit repugnare tam imperiosis precibus, coepit numerare. Ille in terram strato pallio officiosus homo, simulque seposito ense, quod numerabatur excepit, nescius crudelem ultricem fortunam non procul abesse. Femina praesentis animi et plus quam femina occasione captata ensem arripiens non iam pecuniam amplius, sed vulnera numerare latroni coepit, donec cum sanguine vomeret sceleratam animam. Peracto laudabili facinore cruentata caede mulier ab latrunculariis capta est. Innocentiam suam aegre potuit tueri donec ad occisi cadaver deductis illis, cornuque quod apud mortuum erat inflato, multi notissimo sono exciti eiusdem crudelitatis socii accurrerent et occisi dignum interitum, impiam suam cohortem et mulieris insontem magnanimitatem proderent. Itaque dimissa femina praemio etiam decorata est, illi dignas impietatis suae poenas exceperunt.
    Oppidum vero praedictum Sint Lis postera luce reliquimus, densissima in pluvia acerbissimoque grandine ventoque impetuoso, qui pluviam grandinemque in caput nostrum iaculando malum duplicabat, ad pagum Loevre delati sumus. Ibi pransi, mox ad insignem Parrhisiorum urbem, nec tum sine tempestate, ut mensis Martius varie est turbulentus, paulo post prandium devenimus via mire difficili. Urbs in vallem depressa est et propinquum quoque viatorem fallit. Incrediblile autem quantum abscondat opum, quantum alat hominum, quantum monstrorum pascat. Sperata illic quiete et refectione, in hospitem incidimus plane morosum. Exutis ocreis deambulari coeptum est. Vidimus senatum magnificum supra modum. [Hierachter staat: ’Chaos quoddam poteramus imaginari’, dat hier nergens op slaat. Ik (Guépin) heb het zinnetje op aanwijzing van H.-J. van Dam overgebracht naar de Kuil van Orléans.]

[= Epigr. I, 72. In arcem Reginae Albae, Parisiis.]

    Vidimus et flavas ubi volvit Secquana lymphas,
        Semirutam, fertur quam coluisse prius
    Effera funestae Regina libidinis, arcem,
        Nunc ultore mali tempore sola iacet
(5) Et quassata undis ventis habitatur et imbri,
        Multa ubi ferales nocte querantur aves; ()
    Cypris ubi mitis, flammas exosa cruentas,
        Chaonias sedem ponere nolit aves;
    Qua strix, qua Furiae volitent et plurima fatum
(10) Exulutet raucis questibus umbra suum.
        Sic domus aeternum, numerosae conscia mortis,
    Impia lascivae facta luit dominae.
        Labuntur, longis et condemnata ruinis
    Implorant hominum pendula saxa manus.
(15) Implorant frustra: stant haec rata lege severa,
v    Instauratricem ne ferat ullus opem,
    Aut subeat gladios, pretium pietatis iniquae.
        Et quis adhuc ausit facta nefanda sequi?

    En etiam saxis mortem censura minatur,
(20) Longaque post cineres stant monumenta mali.
[Bij het overschrijven van dit gedicht maakte Secundus in r. 17-18 eerst een typische kopieerfout. Hij schreef Aut subeat gladios, toen zakte zijn oog een distichon in zijn klad en vervolgde hij met mortem censura minatur en daaronder r. 20 (met i.p.v. stant nog een tweede maal post). Pas na het slotwoord mali bemerkte hij zijn vergissing en haalde deze beide regels door.]
Eidem fortunae subiectum aliquamdiu castrum fuit, quod e regione huius in altera fluvii ripa constitutum est, poenasque pro duce Borbonio fuga erepto, ad quem spectabat, exsolvit.
    Postridie intolerabilem diversorii nostri incommoditatem pertaesi, conscensis equis abitum simulavimus; cum interim animi causa proximam civitatem, quae de sancto Dionysio nomen habet, visere constituissemus, contemplaturi illic res multas visu dignissimas, mox deinde Parrhisios repetituri et aliud diversorium alicubi ingressuri, ubi si non melius, peius certe tractari posse non videbamur. In civitate sancti Dionysii commode nacti sumus sacrificum, qui mercedis etiam tum ignotae causa incredibile quantum subibat laboris, quicquid reliquiarum a Divis quantumvis abiectum vel restabat, vel restare pie credebatur, ad clavos usque et lepram summa cum veneratione ostentabat. Huius opera passim et alia exhibita nobis sunt, quae vidisse poterit taedere numquam.

    Hic monumenta tenent longaevis incluta saxis etc.

[= El. III, 17, KJS I, 23]
[In het handschrift volgt hier het gehele gedicht (fol. 4 verso - 6 verso), met een aantal afwijkingen ten opzichte van hs. B (en dus de 1541-druk), waarvan er enkele besproken zijn in KJS, p. 223-226. Vermelding verdient hier r. 62. Secundus schreef (Diva Moderatio) Palluit... Eque cibis modicis, eque labore) [...?]. Dit werd naderhand gewijzigd tot de door Secundus zelf in hs. B (blz. 90) - zonder wijzigingen - geschreven redactie Plenaque virgineae simplicitatis erat) in naar het lijkt dezelfde al eerder genoemde correctie-hand. Was dit Heinsius, die de slappe oorspronkelijke regel corrigeerde naar de 1541-druk? Of toch Secundus zelf?]

Opus hoc tam insigne non nisi Italica manu nasci potuisse credendum putavimus. Id quod mox didicimus, Florentini nimirum esse. Vidimus praeter haec plurimorum regum et magnatum sepulcra; sed quae deinceps sordere debent.
    Reversi hinc Lutetiam in aliud hospitium divertimus. Mox deambulantes in Ioachimum Polyten et D.Balthasarem a Kieveringhen incidimus. Hi a nobis ad cenam adducti, postridie nos et prandio et cena exceperunt; quibus in nostram gratiam adhibere voluerunt Bartholomaeum Latomum et Ioannem Swerts sculptorem, quorum consuetudine non potuimus non oblectari maxime. Noluerunt nimirum nos illi in civitate aliena peregrinos esse, usque adeo nos domestice tractaverunt, magnificentius et praeter dignitatem nostram. Cum illis postero die ientati, reliquum iter ingressi sumus. Vidimus autem Parrhysiis aedificium priscum Iulii Caesaris; tum ungulam gryphonis immensae magnitudinis, et alia plurima.
    A Parrhisiis continuo itinere ad pagum Chartres adcurrimus. Illic peracto somno cum Gallis aliquot ibi repertis prima luce cum purissimo sole ad Estampes oppidulum progressi sumus. In eius civitatis angulo castellum a manu dextra reliquimus in loco civitatis editissimo constructum, non inamoenum, ut apparebat. Diversorium autem illic ingressi cibo refecti sumus, multa a Gallis illis de veteribus querelis audire coacti, non sine tacitis in nostram gentem contumeliis. Digressi, longo itinere ad pagum Toury sub horam 4am delati, cum ulterius ire consultum nec nobis, nec equis nostris videretur, ibi quieti nos dedimus, multa item et in cena Gallorum eorundem periculosa garrulitate confecti.
    Illinc summa luce audito sacro continuo itinere ad Aureliam usque quamvis via limosa et moleste supra modum prorepsimus. Reperto illic conterraneo et vetere socio nostro Theoderico Bronchorst, cum multis elegantibus et nimia humanitate importunis adolescentibus prandium satis frugaliter, cenam sumptuosiuscule produximus. Post prandium autem, in deambulationem ubi venissemus, urbem Aureliam plus quam ullam Galliae civitatem formis honestis abundare conspeximus, tum cultiora quam Parrhysiis cuncta animadvertimus. Incredibilem vero ubique superstitionem videre coacti sumus. Templi magni angulos omnes plus quam ducenti aut trecenti sacrificuli triobulares qui ex pagis confluxerant auditarum confessionum causa occupabant. Proximus huic templo locus est sacer Diis manibus ut apparet. Ingens illic puteus est, qui plus quam xv milia hominum nuperrima in peste absorbuisse fertur [Chaos quoddam poteramus imaginari]. Magnus illuc hominum concursus est, praecipue puellarum. Videas illic singulas tacito cum murmure discurrere, aqua sacra tumulos suorum irrorrantes. Credas umbras e sepulcris evocari. Infelices vero defunctorum cineres, quibus terra satis onerosa non est, nisi de tanta hominum multitudine novum subinde pondus accedat.
    Aureliae in ponte Ligeris fluvii statuam vidimus Ioannae illius tantopere memoratae virginis, hastam manu gerentis.
    Postridie relicta Aurelia ab amico ex urbe deducti gratissimo caelo per silvas fere viam non nimium difficilem ad pagum La Motte divertimus; ubi pransi deinde, per silvas et tum quoque sub vesperam ad pagum Serbrie applicuimus. Illic pessimo invento vino, aqua sitim restinguere coacti sumus.
    Conspecta deinde luce, quae suprema itineri nostro foret, mane ad pagum Vouson adcurrimus; ubi pransi recta ad destinatam quieti otioque nostro literario urbem caelo amoeno sed ventoso, tum via aquosa et difficili tetendimus. Illam videre contigit circa horam 2am. Paulatim deinde viciniores facti, inter tertiam et quartam horam die Martis, qui decimus nonus mensis Martii erat, in optatissimum veluti portum delati sumus. Tum ego urbe iam proxima hos versus effudi:

    Biturigum turres et moenia sacra Camenis,
    Salvete, ex alio nobis procul orbe petita:
    Magnus ubi Alciatus tanto post tempore primus
    Musarum fidibus artis decreta severae
    Aptat, et antiquo revocatur vita Soloni.

Urbs ita sita est, ut lateat viatores, donec propinqua fiat, ac tum magnificam de se speciem praebet, undique in montis aequati modum consurgens; cuius cacumen templum magnum cum turri occupans pyramidale quiddam prae se fert. [Onder dit slot heeft iemand een slordige notitie geschreven over de afstanden tussen plaatsjes op de weg van Parijs naar Orléans.]

2.1.2 Secundus in Parijs aan Grudius in Mechelen, 14 maart 1532

KB Den Haag 131 C 31:2. Transliteratie Tuynman.

S.P. frater optime. Parrhisiis diem iam unum et alterum agimus. Illinc proximam civitatem S. Dionysii visimus. Vidimus illic plurima spectatu dignissima quae vidisse nos numquam paenitebit, nam praeter reliquias sanctas, ad clavos usque et lepram (quae quanti faciamus tu nimirum unus nosti et Galliae regum monumenta longo ordine contemplati sumus, inter quae duo vidimus mire excellentia, qualia non in Gallia, vix etiam in Italia visurum me putabam. Sed Itali artificis esse cognovimus, et non poterant non esse manu italica nata.
    Reversi Lutetiam. A domino Baltazare et Ioachimo quodam Zirrickseensi, ad quem ab Joachimo medico litteras ferebamus, humanissime excepti sumus. Bis nos suae mensae una cum Barptolomeo Latomo et Germano illo Hans Swerts adhibuerunt, quorum amborum consuetudine non potuimus non oblectari. Quid multa? benevolentiam singularem duorum illorum Baltazari et Joachimi perpetuo agnoscamus oportet, qui nos in urbe aliena peregrinos esse noluerunt. Sed modis omnibus nos ita tractaverunt ut dubitemus an plus vel in ipsa urbe nostra Mechlinia humanitatis vel apud ipsam Iuliam possimus invenire.
    Ioachimus ille imprimis cupit ut Lazaro, si quando Mechliniam veniet, commendetur. Bene vale et scribe quaeso quid de [te] tua illa Fortuna agat. Tum commenda nos quam officiosissime D. Matri, uxori tuae, fratri M. Francisco, sorori Guilelmae reliquisque amicis nec Buslydium praeterito, cui dices, si me putat aliquibus commendandum, ne omittat etiam citra speciale mandatum. Sciet ille quid velim.
    Scriptum properantissime Parrhisiis 14a Martii summa luce, cum ad reliquum iter accingeremur. Frater se tibi summopere commendat. Tuus frater tibi addictissimus Joannes. Adres: Clar]issimo Legum Licentiato Magistro N]icolao Nicolai advocato in] Magno Consilio apud M]echliniam, Fratri suo Carissimo.
¤¤¤Mechliniae

2.1.3 Secundus, over de meisjes van Bourges

Secundus, Epigr. I, 76 In puellas Bituricenses.

    Hei mihi, formosas isto qui quaerit in orbe,
        Crescentem segetem quaerit in Oceano.
    Forte duae vel tres magna visuntur in urbe,
        Nobile deformes quas decus esse vetat;
(5) His adiunge decem, quas non contemnere possis:
        Cetera monstrorum nomine turba venit.
    His tamen accumbunt iuvenes, dignaeque videntur
        Cum quibus extensa proelia nocte gerant.
    Illos posse putem rabidae concumbere tigri,
(10) Inque cruentatas turpiter ire lupas.

2.2 Goede raad en rouw in Bourges en Menetou
2.2.1 Grudius in Mechelen aan Secundus en Marius in Bourges, 29 mei 1532

UB Leiden, hs BPL 885, ed. P.C. Molhuysen, Hand. Med. Mij. Ned. Lett. 1910/1911, blz. 107-109, nagezien door Tuynman.

S.p. fratres amicissimi. Cum nuper funus illustrissimae Dominae Margaretae avehendum esset in Sabaudiam, rogatus sum a Domino Hoghestratano, cui negare non potui, ut epitaphium carmen scriberem, quo ea complecterer vitae illius ac gestorum capita quae tunc mihi dabantur tumultarie atque sine ordine gallice congesta. Promisi me scripturum aliquid, sperans mihi otium aliquod dandum quod sufficeret; at postquam promisissem, vix triduum datum est, cum interim et alia mihi agenda cotidie essent. Putant nimirum ignari isti aulici carmina nobis in arboribus nasci, aut cacari. Itaque, mihi imperans ipsi, atque sumpta audacia, effeci non quod ipse cupiebam sed quod illi volebant, hoc est intra tempus praestitutum absolvi, sed nimium leniter pro rei dignitate; ut ipsi melius iudicabitis. Id quod necesse fuit, non tantum ob temporis angustiam, verum eo maxime quod scribendo carmini, praesertim Heroico, non admodum sum assuetus. Mitto vobis aliquot exemplaria. Nam cum viderem multis fatuis palatis valde placere, neque sufficere possem describendis copiis quae cotidie a me flagitabantur, ab iis quibus negare non conveniebat, Lovanium ad Zassenum misi, ut excuderetur. Addidi quae Ioannes olim de eadem Margareta scripsit.
    Iudicium vestrum scire cupio, nam qui hic laudant, eos blandiri mihi puto potius quam vere quid sentiant dicere. Tametsi sunt inter eos quidam satis uberi ingenii homines, ut Conrad. Goclenius, P. Aegydius, Grapheus, Cranenveldius, Scepperus atque alii, quibus omnibus communicavi, priusquam excudendum traderem, quando mihi ipse semper parum fidere soleo, et alienum libentius quam meum iudicium sequi. Non dubito permulta vobis displicitura, sed iam iacta est alea, neque mutare licet quod factum est. Arnoldus istuc venit. Ei vos adesse cupio, ut si fieri potest vobiscum hopitium habeat, sin minus, apud aliquem probum ac commodum hospitem et vestro quam maxime similem.
    Dominus pater propemodum semper in eodem statu perdurat, peius tamen habet quam cum abiretis; quare inter spem ac desperationem agimus medii. Vestrum erit anniti, ut si Deus illum nobis eripiat, ipsi vobis adesse possitis. Quantum ad me pertinet, si quid bonae fortunae alicunde affulgeat, de vobis cogitavero. Accepimus nunc pecunias nostras et omnino parati sumus ad iter; neque aliud restat, quam quod nescimus quanam potissimum iter nostrum instituere debeamus, per Germaniamne an per Franciam. Id docebit vel Regina, vel proximus veredarius qui huc a Caesare venturus est. Nam illuc iam scripsimus. Si per Franciam ibimus, per vos videtur iter esse; certe significabo vobis in tempore ubi possimus convenire. Si qua detur aliquando occasio, optarim Domino Alciato insinuari aliqua via. Hodoeporicum legi, valde placet; non mihi tantum, sed et doctissimis quibusque. Quacumque mihi tandem iter futurum est, in animo habeo omnia vobis carmine perscribere quae quovis modo digna videbuntur ut non ignorentur. Arnoldus vobis de reliquo statu rerum nostrarum omnia poterit supplere.
    Iulia (quando etiam hoc vestra refert) satis diu aegrotavit et ex oculo et ex aliis corporis partibus; sunt qui suspicentur fuisse morbum nobilium. Id ego non puto, nunc enim prodit colore optimo, et agilis, et vestita cultissime; videtur habere aliquem pollum. Quod si quaeritis quid rerum gerat, agit cum matre et sorore, et (quod signum est bonae valetudinis et boni cunni),
    Pergit opus Veneris variis disponere formis,
        Et docilem molli flectere ab arte natem,
    Dum quaesita Venus totis guttata medullis
    Perfluat, et dulci laxa labore cadat. Valete, et diligenter studiis vestris, hoc est optimis incumbite; quod ipsum et ipse iubet pater, et alioqui res ita urget. Ex Mechlinia 29 Maii anno 1532.
    Vester vobis deditissimus frater Nicolaus Nicolai Grudius Adres: [Doc]tissimis Iuvenibus Hadriano Mario [et I]oanni Secundo fratribus suis. Biturigibus

2.2.2 Viglius in Padua aan Secundus in Bourges, 22 juni 1532 Hoynck Epist. nr 28, blz. 77-81 Minime equidem, Ornatissime Ioannes, literas tuas expectabam, multo vero minus adeo benignas, in quas tu largissima manu, quidquid undique laudis ac benevolentiae erga me congerere potuisti, semel effudisti: cum tuo certe iure duriore scribendi principio apud me uti, ac de tam diutina cessatione conqueri et expostulare potueris. Meminisse enim ego debebam, qui eam studiorum viam sum ingressus, quae me adiuvantibus amicorum suffragiis ad qualemqualem splendorem sequentis vitae et aetatis perducat, neutiquam mihi esse tales sodales negligendos, quorum amicitia, convictus et tecti communione fundata, mutaque studiorum puerilium aemulatione, ac omnibus officiis, quae prima illa aetas ferebat, conglutinata, non exiguo mihi adiumento atque ornamento esse queat. Verum praeteritam culpam excusare licet, et in posterum corrigere. Sed (ut est apud Iurisconsultum) factae causae infectae fieri nequeunt, quamobrem veniam satius est precari, ne frivolis excusationibus peccatum defendere videar, pollicens sancte vobis, deinceps nihil me omissurum, quod quidem ad veteris amicitiae nostrae custodiam pertinere existimavero. Quamquam certe nolim vos sic accipere silentii mei deprecationem, quasi in re ipsa, id est in mutuo amore, qui a parvulis nobis contractus est, aliquid peccasse me confitear; nam qui silet non ideo minus amat, sed in eo tantum delinquit, quod animum suum non declarat.
    Me enim praeter ea quae iam dixi, ad te ac fratrem Adrianum amandum extimulavit quoddam non inane praesagium, fore, ut ex veteribus discipulis vos soli una mecum in coepto studiorum cursu persisteretis, easque literas, quarum occasione initio coniuncti sumus, semper amplecteremini: cum de aliis iam tum desperarem, quibusdam ignavia, quibusdam vel ingenii infelicitate, vel rei tenuitate, vel parentum voluntate, a Musarum foribus exclusis. Quid autem firmius esse vinculum amoris queat, quam earumdem literarum perpetua continuatio? Non ignoro autem quanta vestra fuerit diligentia circa politiores humanioresque disciplinas, atque utramque literaturam. Cui deinde Iurisprudentiam, non eam quidem vulgarem et nugacem, sed veram et sinceram, ex doctissimi parentis consilio et institutione haustam coniungere, sedulo estis annixi. Me vero eadem quidem cura tenuit, sed multis adiumentis carui, quae vobis suppetiverunt: quo factum est, ut magna difficultate exiguum fructum sim assecutus. Patruum enim, ut scitis, qui mea studia alebat, nimis cito amisi, et adulescens cum essem, patria et amicis procul, nullum nisi in me ipso praesidium habui; taceo vero alia, neque enim opus est ut hic secreta fortunae meae omnia denudem.
    Veniam ad epistolam tuam, quam quoties relego, toties admiror, non modo styli integritatem, verum etiam candorem ac Venerem verborum, ut visus mihi sis ipsis Gratiis dictantibus eas exarasse literas. Quanta enim illic modestia tua cernitur, sive de te, sive de me mentionem facias, te scilicet, elevando, me ita laudando, ut ad aliqua epistolae tuae loca plane erubuerim? An enim putas me colorem potuisse tenere, cum tu mihi, Mucio Scaevolae olim a Cicerone tributum elogium transscribis? Quod tamen sic interpretor, quasi tu eum, quem amas, pulcherrimum videri cupias, secundum Theocriti versum: [Theocr. Id. VI, 18-19 met: e gar eroti...]
   
        tooi gar eroti pollakis, o Polypheme, ta me, kala kala pephantai Nam si tenuem nostram supellectilem proprius scruteris, non dicas tam amplo honore dignos nos esse. Eloquentiae enim laudem nunquam affectavi, et utinam vel puerilia studia tueri possem, nam gravis haec disciplina Iuris totum hominem desiderat, nec patitur amoeniores literas nos consectari. Ut autem lucernam, cui non interdum oleum infunditur, extingui necesse est, ita et ea quae ante didicimus, nulla lectione exculta facile evanescunt. Sensi tamen natura me in amoeniora illa studia valde fuisse proclivem, a quibus aegre me sum avelli passus. Sed quid quaeso futurum de me erat, si eas literas tantum prosecutus fuissem? Anne ut in schola tandem aliqua onerosam provinciam subiissem? Patrimonium etenim non ita mihi amplum contigit, otioso ut inde mihi vivere liceat. Principalis autem opera, praeteritis aliquot annis, politicae disciplinae a nobis impensa est, ex qua futurae vitae subsidium aliquod sperare auderemus. Tu autem qui a principe Iurisconsultorum aetatis nostrae prognatus es, atque ab eodem domi diligentissime institutus, quas scholas, aut quos praeceptores quaeris, aut quam a me rogas discendi rationem? Atqui ego saepe cogitavi de eo ipso ad te scribere, ut exploratius aliquid haberem, quod studiosis me interdum consulentibus responderem. An vero tu pluris facis auditiones istas scholasticas, veris et forensibus exercitiis Iurisprudentiae, in quibus tu a clarissimo parente, principalis praetorii praefecto multos annos instructus es, quibus nos inter ignavos, obstrepentesque auditores latranti alicui doctorculo operam dedimus? Quot vero somnia et phantasmata necesse est eos invehere in hanc nostram disciplinam, qui ipsi usum nullum eius callent, sed tantum in scholis et umbra versati, politici status ac forensium, verarumque controversiarum rudes sunt et expertes. At ubi non fictum aliquod thema obtigit, ubi quis serias advocatorum pugnas videt, atque ipsum iudicem de aequitate solicitum, cunctaque ad Iuris, et aequi bonique examen expendentem; ibi unusquisque attendit diligentius, et interius re perspecta, memoriam iudiciumque valde confirmat, ac tum vere proficit. Sic autem ego veteres Iurisconsultos, quos merito magni facimus, ad tantam iure excellentiam evectors arbitror. Nam de scholis eiusmodi, quarum nunc magna est multitudo, nihil apud scriptores vetustate consecratos reperio. Vos vero cum ad eorum, quae in foro agitantur peritiam, scholasticam illam doctrinam coniungatis, non modo absolvisse Iuris studium omnibus numeris merito videbimini, verum etiam quanto fecundior sit discendi seges in foro, et quanto sol ille verarum controversiarum umbris scholasticarum opinionum lectionumque praeluceat, intelligetis.
    Porro quod illic esse scribis, mi Ioannes, qui mihi palam omnem suam eruditionem acceptam ferant, an ego non audiam lubens? Quamquam sane hoc ipsorum erga me benevolentiae, non iudicio debeo asscribere. Sunt forte quibus auctor fui, ut se ad Ius Civile discendum transferrent, sunt quos ad diligentius exactiusque illud prosequendum excitavi, quosdam sum ad Commentariorum et Glossarum lectionem hortatus, quos antea barbaries deterrebat; alios totos nimiumque involutos commentariis, ad legum ipsarum elegantiam et auctoritatem revocavi; alios animavi ad circulares disputationes, quibus et ingenium acuitur et iudicium paratur, et difficiliora subiguntur, et ignota aliquando eruuntur, quo non alius in descendo fructus gratior iucundiorque; et quo quis se proficere ipse intelligit. Talia vero suadendo aliis, meipsum magis confirmavi, ut non praecepto tantummodo, sed etiam exemplo praeeundo, maiorem apud aliis fidem acquirerem. Si quid vero praeterea quisquam mihi tribuit, non ausim sane agnoscere. Gaudeo tamen tam candidos illic amicos me reliquisse, et scire cupio qui sint, ut paria cum illis facere amicis queam. Sunt autem nisi fallor, Germani, quorum nationem ego semper mire mihi favorabilem sensi, et a qua multis modis ornatus sum. Tu itaque vide ne nimio illorum erga me studio decipiare.
    Haec ad tuam epistolam multiiuga eruditione et humanitate plenam licuit hoc tempore respondere, cum multo uberiorem materiam scribendi tu suppeditaveris. Sed ego sinistra valetudine proximis diebus vexatus, nondum plane vires collegi, alioqui et ad Adrianum eram scripturus, quem ego tecum optime valere opto. Patavii 22. Junii 1532.
2.2.3 Secundus in Menetou aan Viglius in Padua, versbewerking van een brief, eind augustus 1532 Secundus, Epist. I, 9 Ad Viglium Zuichemum, Frisium, Iurisconsultum
    Bitturigum muris infectis tabe rapaci,
        Qua dulces animas tot posuere viri,
    Totque genas, rosea et pallentes ora puellae
        Lurida transnarunt stagna nigrantis aquae,
(5) Exsul ab urbe diu Menetovica rura tenebam:
        Exsilii socius, quam bene! frater erat.
    Cum quo communi partibar fata dolore,
        Plus solito tristi pectore multa movens;
    Qualia perpetimur patriae qui dulcibus arvis
(10) Hospita praetulimus tecta viasque sequi.
    Tristia multa meo sub pectore condensabam,
        Inque meas clades ingeniosus eram.
    Languida confecti patris occurrebat imago,
        Qui tunc, cum miserum liquimus, aeger erat.
(15) Matris inexpletae mentem subiere querelae,
        Seu moriente viro, sive trahente necem,
    Omnia funesti praebebant omina casus:
        Mens est vicini saga subinde mali.
    Fluctibus aequoreis agitatis flamine nullo,
(20) Navita versandas turbine novit aquas:
    Nos quoque perculsi maestam sine vulnere mentem,
        ’Heu! veniunt nostrae flabra maligna rati,’
    Diximus, et longas querula in suspiria noctes
        Traximus, et nigros per loca sola dies.
(25) Has inter curas tua, mellitissime Vigli,
        Candida felici littera venit ave.
    Aspexi, et subito sensi per membra calorem,
        Et rubor in toto plurimus ore fuit.
    Necdum certus eram, cuius foret illa sodalis,
(30) Pectoris hanc cari sed fore certus eram.
    Prodidit at dea te, quae te iam prodidit orbi,
        Virgineam rutila casside pressa comam,
    Felix quae signat, quos dictat et ipsa libellos,
        Et micat in digito gemmea forma tuo.
(35) Hanc ubi conspexi, ’Certe hic est Viglius’, inquam,
        ’Et tanti veteris cura sodalis erat,
    Ut sibi de caris tantum decerperet horis,
        Huius longinquis quod daret alloquiis?’
    Protinus abrumpens chartae retinacula, vidi
(40) Nomen, honoratum quod mihi semper erit.
    Pectore dein avido dulcissima verba voravi,
        Quae mihi laetitiae causa perennis erunt, Quorum tunc nobis sensum patiemur abesse,
        Corpore ab hoc animum cum patiemur agi,
(45) Illa semel magnos mihi discussere dolores;
        Illa legam, quoties non bene laetus ero.
    Namque velut densa quibus est iter arbore clausum,
        Ducit ubi incertos semita falsa pedes;
    Inque vias varias vestigia circumflectit,
(50) Semper et exponit deteriore loco,
    Visa per angustam rimam, seu visa videri
        Plana graves animos arva repente levant:
    Talis in his tenebris tua venit epistola nostris
        Nigraque suffudit lumina luce nova;
(55) Candidior noctes primum tres sole secuto,
        Alcmenae e thalamis astra petente deo.
    His ego deliciis seu pondera divitis auri,
        Purpurei spolium seu maris anteferam?
    Quasque tulit flavas toties Campania messes;
(60) Quaeque tulit toties vina Falernus ager?
    Non ego sum talis, nec sic alienor ab illis,
        Tinnula quae liquido vertice plectra movent.
    Nec, mihi quae tribuunt, quae non agnoscere possum,
        Illa mihi pretii verba minoris erunt.
(65) Dicta mihi credam, fuero cum dignior illis:
        Interea affectus sint mihi signa tui.
    Ne tamen ignores quem te dignaris amico,
        Deceptum ne te forte queraris, habe.
    Non est qui Fabios, Gracchos Sullasve loquatur,
(70) Sitque peregrina civis in Armenia;
    Et quotus a primo Croesus spoliaverit orbem
        Noverit, et quanto sole calescat Arabs;
    Aut qui multa fori variantis iura notavit,
        Aut qui Pegasea labra rigarit aqua:
(75) Non tecum ingenio, tecum contendet amore:
        Legibus his dextram dat tibi, datque fidem,
    Quam non ulla sua rumpent vertigine saecla,
        Nullaque divellent inter utrumque loca.
    Annuis, et talem non aspernaris amicum;
(80) Annuit intonsa Phoebus et ipse coma:
    Et dixit, rata sint haec foedera, dum mihi duris
        Barba genis, nullus fronte capillus erit.
    O igitur, nullos animo delende per annos,
        An tecum fandi tam cito finis erit?
(85) Nec tibi fortunae patefient omnia nostrae,
        Sive levet, pressa seu gravet illa manu?
    Scribere consuemus quo delectentur amici:
        Primus eris gemitu qui feriare meo,
    Dignus nullorum qui spectes ora dolentum,
(90) Cunctaque cum risu tempora lucis agas.
    Non tua damna leges, sed maxima damna tuorum,
        Quae tibi sunt propriis non leviora malis.
    Deseruit nostras spes, et migravit in altum,
        Hei mihi, tarda negat dicere lingua, pater.
(95) Nec nobis licuit quae munera debebamus
        Reddere, suprema, non iteranda, die;
    Iam iam claudendis mandata excerpere labris,
        Et cilia exstinctis obdere luminibus,
    Et deploratum tumulo componere corpus
(100) Molliter, et violis spargere triste solum,
    Longaevasque notas memori mandare sepulcro,
        Quas videat properans et remoretur iter
    Hospes, et humentes aegre compescat ocellos,
        Et dicat: Cinis hic nobile pectus erat.
(105) Hoc fuit, hoc igitur, quod tot monuere dolores,
        Visaque germano somnia, visa mihi.
    In quibus, hac ipsa nobis oblatus in urbe,
        Visus erat senium iam posuisse suum,
    Et florere novo nimium iuveniliter aevo:
(110) Floret; at, heu, nostris aruit ille bonis.
    Floreat, et virides annos in valle resumat,
        Murtea qua longo vere tepescit humus,
    Nos humiles animae externo repemus in orbe,
        Damnati lacrimis, cladibus, exsilio;
(115) Felices solis, si quos numeramus, amicis,
        Qui stabiles vere sint, similesque tui.
    Haec ego non potui, quamvis lacrimosa, tacere:
        Forsitan huc tristes me rapuere modi,
    Nataque flebilibus tantum miseranda querelis,
(120) Passibus imparibus quae Dea frangit iter.
    Scilicet hoc vultu cum nos Elegeia vidit,
        Credidit ad luctus se tumulosque rapi.
    Nec mora; compositos dissolvit maesta capillos,
        Nec mora; cupressum movit utraque manu,
(125) Funereasque faces circum mea pulpita vidi.
        Quid facerem? potui nil, nisi quale vides.
2.2.4 Viglius in Padua aan Marius in Bourges, 23 december 1532 KBB, Viglius II 1040, I, f. 27v tot 28r. Cum fratris tui Ioannis epistolam, quae mihi veteris consuetudinis et suavissimae amicitiae vestrae memoriam refricavit, nuper responderem, non potui tunc officium meum qua volui diligentia utrique vestrum rependere.
    Parcebam enim valetudini, quam cum antea semper prosperam sensissem, febricula quaedam in discrimen adduxerat. Qua sic ilico fui exterritus consternatusque ut [tòn ’anaton] [De Kopiist kende geen Grieks en liet op de plaats waar in het origineel Grieks stond een plek open, Viglius zal wel over de dood zijn gaan mediteren.] cogitare inciperem, et quamquam adhuc sim filius familias, de iis tamen quae in litterarum castris quaesiissem testari meditarer. Itaque non licuit tunc mihi vel fratris tui doctissimae epistolae accuratius respondere, vel voluntatem meam in antevertendo ad te scribendi officio implere. Ubi vero vires animumque recuperassem, grassantis apud Biturigas pestis rumore motus, credebam vos aliquo secessisse, nec litteras meas in alienas manus venire volui.
    Porro post Renici nostri adventum numquam ante hoc tempus otium nancisci potui, ut tam multis responderem simul qui per illum ad me literas dederunt. Publico enim profitendi munere, cui me amici nescio quo consilio hic implicaverim, hactenus oppido districtus fui, a quo nunc per aliquot dies vacare datum est.
    Porro luctus vester ob amissum parentem tam iustus non potuit non me etiam graviter commoveri. Sed tamen naturae communis necessitas aequo animo toleranda est, cum fata haec mutari nullis lacrimis possint. Cogita quanto ego plus in patruo meo amiserim, non quod illius casum velim cum clarissimi parentis vestri Nicolai Everhardi Praesidis Mechlinensis iactura conferre, sed quod me inopem rei et consilii in medio studiorum cursu destituerit; cum vos, iam metae proximi, locupletem creveritis heredidatem, ut eo quocumque pervenire tenditis, viaticum vobis largiter suppeditare possit.
    Ea est autem, mi Hadriane, rerum humanarum conditio, quam experientia quotidie magis magisque com nostro damno cognoscere nos necesse est: nihil hic habemus proprium et perpetuum. Debemur morti nos nostraque. Quamobrem quae accidunt necesse est ut feramus, subsidium et solatium a prudentia quaeramus, amicosque et patronos parentum amissorum loco surrogemus. Istorum enim etsi minus naturalis, non minus tamen solida et iucunda est amicitia, si quis delectum in recipiendo adhibeat.
    Quamquam nec hic nobis fata parcant, quod ego iam aliquoties sum expertus, numquam tamen gravius quam in praesenti, quo, mi Hadriane, animae dimidium meae amisi, quo mortuo magna voluptas in hac vita parte privatus sum. Neque enim ignoras quam arcta amicitia mihi coniunctus fuerit Carolus Sucquetus, iuvenis tot dotibus insignis, tantae spei, tam excelsi animi, quo ego magis fidelem et carum sodalem nullum habui. Sed tamen crudelis mors, mors rerum summarum domina, illum mihi nuper eripuit, de quo tantum doleo, ut nec modum mihi imperare possim. Cui ego non te quidem quasi novicium surrogabo cum antea te semper dilexerim, sed tamen illo sublato qui in amocrum meorum albo primum nomen promeritus fuerat, iure tu propriore mihi numero deinceps eris.
    Solatur autem, me carissime Hadriane, tuus tam benevolus erga me affectus, quo a me tantopere redamari expetis. Cum vero iisdem te studiis non deditum tantum, sed in eisdem excellentem, cum morum integritatem, et animi candorem mecum reputo, multum Hercle in magno amicorum numero scio, cui te fratremque non lubenter praeferam. Cum eadem [Ms: Cum in eadem.] in vobis esse et ex literis vestris, et non vana Renici commemoratione intelligam, quae mihi Carolum quondam conciliarunt, age vero mi Hadriane, et in posterum omnibus officiis amicitiae certemus.
    Ego adhuc annum abesse decrevi, tum revisam patriam et parentes, quorum desiderium sustinere longius nequeo. Interea cura ut litteras aliquando tuas accipiam, ac ubi te convenire possim cum rediero intelligam.
    Bene vale. Patavii, Calendas Januarii 1532.
2.2.5 Secundus, rouwklacht op de dood van zijn vader, herfst 1532 en later Secundus, Fun. 1 In obitum clarissimi viri Nicolai Everardi, Middelburgi, patris pientissimi. Querela.
    Ilicet, invenit vox interclusa meatum,
    Exiguamque viam per tot suspiria duxit,
    Et condensatae ruperunt claustra querelae
    Pectoris angusti: nunc dum licet, ite per auras
(5) Clamoresque graves, et feminei singultus,
    Sublimisque meo pulsetur regia questu,
    Agnoscantque suum fatalia sidera crimen;
    Palleat et Phoebus, nigrescat et ignea Phoebe,
    Stellaque nulla vago lucem depellat Olympo;
(10) Nox tenebris incincta caput nigrantibus adsit;
    Mors tenebris longoque oculos immersa sopore,
    Quidquid et observat nigra limina flebilis Orci,
    Ante meos oculos pallentia proferat ora,
    Aspiciam cunctos hodierna nocte dolentes;
(15) Aspiciam nullos ridentes luce sequenti;
    Non levis occurrat sponsae placiturus amatae
    Purpureus iuvenis, nec compta puella marito;
    Omnibus in vicis mihi se pullata caterva
    Offerat, infelici humeros onerata feretro;
(20) Quos circum nigra frontem velata cupressu
    Funereas plebs tota faces per compita quasset.
    Huc veniant lacrimae, Niobe quibus obruta mater
    Non abstergendas tulit in nova marmora guttas;
    Huc veniant gemitus, gelidus quos audiit olim
(25) Haemus, et indoluit vidui bis sorte mariti;
    Quosque graves planctus per et aethera fudit et aequor
    Coniugis agnoscens, at non sic exspectati,
    Pallidulum, cano quassatum gurgite corpus
    Flebilis Halcyone plumis tectura dolorem;
(30) Et quoscumque sonos infelicissima Procne
    Vel dedit audita crudeli morte sororis,
    Vel cum tam misere superesse videbat eandem;
    Et quidquid Priamus lacrimaverat Hectore fuso;
    Et quidquid Priamo caeso Priameia coniunx,
(35) Proruat huc geminetque meo de vulnere vires: Quaeque meis lacrimis nondum maduere sepulcra,
    Cara sepulcra, sepulcra patris moestissima cari,
    Nec nostras habuere rosas, nec olentia serta,
    Has voces, has accipiant de gente remota
(40) Luctisonas voces, quas et Nabatheïus Eurus,
    Frigida flabra movens orientis conscia solis
    Audiat, et Zephyrus declivi sole tepescens,
    Quaeque iacet Phoebi tellus ignota quadrigae,
    Suspirentque meis longinquae fletibus aurae.
(45) Haec, pater infelix, haec subsidentibus annis
    Praemia debebas operosae sumere vitae?
    Fas erat emensis agitati fluctibus aevi
    Tranquillo in portu corpus componere fessum,
    Et iactam positis curis evolvere vitam,
(50) Quae nunc vecta procul Letheas nuda per undas,
    Ingemit humani molimina vana laboris. Forsitan atque animas si quas redeuntibus annis
    Fata iubent iterum superas evadere ad auras,
    Consuetoque novum moderari flamine corpus,
(55) Admonet, ut curis numquam innectantur amaris,
    Sera neque extendant in longam vota senectam.
    Tune igitur loca pallida, tu squalentia regna,
    Ignavique nigrum Cocyti litus oberras?
    Nec virtus tua, care pater, tibi profuit uni?
(60) Nec pietas, iustique amor inconcussus et aequi?
    Quin iter obscurum fatis urgentibus ires,
    Et natis miseris et multum flente marita,
    Et populo indignante, et suspirante senatu.
    Nos, pietate tua studiisque fidelibus orbi,
(65) Taedia desertae traheremur in aspera vitae,
    Qualiter implumes celsa super arbore pulli
    Amissum trepidante parentem voce requirunt,
    Quem dum pauca suis pro pullis grana legebat,
    Agricolae rigidi telum confixit in herba:
(70) Flent illi, tenuique sono loca frondea complent,
    Si qua exspectatum videant revolare parentem.
    Felices illi, quia numquam certa videbunt
    Signa necis patriae: nos cogimur omnia scire;
    Et nobis homines, et nobis muta papyrus,
(75) Et nocturna malum funestum somnia narrant.
    Si tamen est aliquid, quod de tellure sepultis
    Fertur, et antiqui non fingunt omnia vates,
    Innocuaeque animae mundo meliore fruuntur
    Colle sub Elysio, vel si quid amoenius illo est,
(80) Inter odoratas laurus ad flumina sancta,
    Sole sub ambiguo traducis in otia laetos
    Lenta dies, neque nocte umquam, neque nube tegendos,
    Et quocumque moves gressus, tibi totus eunti
    Assurgit late populus, tibi magnus eunti
(85) It comes, Elysia redimitus tempora quercu,
    Iustus Aristides, teque in loca devia ducit
    Manibus ignorata novis, ubi florida tellus
    Felices Zephyros meliori aspirat odore,
    Flumina qua liquidi septem flaventia mellis,
(90) Et totidem nivei labuntur flumina lactis,
    Luxuriantis opus naturae, ubi porticus arcu Innumero frondens trunco dependet ab uno
    Ordinibus paribus, media consurgit in umbra
    Arbor Taenariae speciem mentita columnae,
(95) Summa operis pulchri; terramque cacumine pungit
    Implicito, annectitque comam radicibus imis
    Diffusis late per opaci iugera campi,
    Et circum labyrintheos curvatur in orbes,
    Floribus et variis, et pomo multicolore,
(100) Et virides ramos plumis distincta volucrum
    Mulcentum liquidis puram concentibus auram.
        Illic heroes, proles invicta Deorum,
    Et qui magnanimae virtutis castra secuti,
    Heroum per facta alacres ivere, Deumque
(105) Frondosis tecti cameris spatiantur, et artes
    Exercent, vitae memores in secula priscae,
    Et veteres renovant curas, veteresque labores,
    Curarum immunes, onerosorumque laborum.
    Obvius ingredienti omnis ruit agmine longo
(110) Coetus, et antiquis socium te manibus addunt,
    Manibus antiquis, qui ius coluere fidemque,
    Tunc cum sola sibi merces pulcherrima virtus
    Esset, et utilitas numquam certasset honesto.
    Cumque Solone suo te Graecia, cumque Lycurgo,
(115) Cumque Numa veteri Latium veneratur; et Anco.
    Quid tamen haec prosunt (quamquam tamen haec quoque prosunt,
    Et lacrimis nostris cursum tua gaudia sistunt).
    Si numquam posthac tete, Pater, aspiciemus?
    Visuri in gelido tantum tua nomina saxo,
(120) Cum nos ad patrios fortuna reduxerit agros,
        Ingratos agros, ubi te, carissime rerum,
    Cernere non liceat; ubi magni membra parentis
    Occulit exigua tellus iniusta caverna;
    Mater ubi longo tabescit saucia luctu,
(125) Turgentesque oculos in flumina salsa resolvit,
    Fumantes in aquas nix ut nocturna residit,
    Cynthius afflavit quam sidere matutino;
    Frater ubi, et scissis maerens germana capillis,
    Udaque frigidulis singultibus ora fatigant.
(130)
    At, si fata sinent, tamen ibimus, ibimus illuc,
    Cernemusque lares, quibus, heu, quibus optimus ille
    Extremae moriens submisit lumina nocti;
        Visemus tumulum, et tumulo sua dona feremus,
    Tercentum tepidas turis pro munere guttas,
(135) Tercentum gemitus, tercentum tristia verba,
    Pro violisque rosisque et pulvere suavis amomi,
    Et sanctam magna ter voce vocabimus umbram.
    Illa sacros lucos, et fortunata vireta
    Divitis Elysii tunc laeta libensque relinquet,
(140) Et pennis allapsa petet pernicibus urnam
    Ipsa suam, ridensque sui ludibria busti,
    Pauca aspirabit leni mihi verba susurro,
    Demulcens curasque meas, et taedia luctus
    Longa supervacui, placidaque ita voce loquetur;
(145) ‘Nate, meae nuper lenimen dulce senectae,
    Et nuper mea cura, et nunc mea cura, beati
    Si curare tamen possunt mortalia manes,
    Quo mihi tot lacrimae? non has mea funera poscunt.
    Poscunt illorum, quorum mors omnia finit.
(150) Vixi, et nascenti dederant quam longa sorores
    Stamina, maturo devolvit pollice Clotho:
    Ipse meos annos vitae sine labe peregi,
    Exiguumque mei tellus obscura recondit;
    Cetera tam parva non compescuntur in urna:
(155) Pars sed in aethereas sedes, natalia regna,
    Cessit: pars famae niveae plaudentibus alis
    Ingenti vehitur ventura in saecla triumpho.
    Quoque magis vario vita est mihi ducta labore,
    Hoc magis elucet fatis exercita virtus.
(160) Namque ubi (fabor enim, si sic tua forte leventur
    Vulnera) post primos aevi iuvenilis honores,
    Principis invicti dono pars una Senatus
    Ipse forem Magni, cuius sub legibus olim
    Antiquae Belgarum urbes, populique potentes
(165) Submissi, iustumque colunt, aequumque tuentur,
    Continuo Batavas Praeses dimittor ad urbes,
    Effrenes populos, qui tunc vix ulla tenebant
    Foedera iustitiae, sed vi, sed caede cruenta
    In commune malum contempta lege ruebant,
(170) Mutua civili miscentes vulnera bello.
    Quae mala non illic, quae non discrimina sensi,
    Improba dum meditor confringere facta potentum
    Nobilium, innocuosque homines arcere rapina?
    Sed fretus iustisque Deis, et Principe iusto,
(175) Fraudibus obsessum atque minis gladiisque nefandis
    Obnixus perrupi iter, Astreaeque potentis
    Signa per obstantes acies interrita duxi,
    Armatumque domans sacratis legibus hostem,
    Otia paulatim populis tranquilla paravi.
(180) Iamque mali tanti vestigia rara manebant,
    Et iam bis novies sol circumvolverat axem
    Ex quo coepissem Batavae moderamina gentis,
    Cum me supremo Caesar dignatus honore
    Mandavit rebus magni superesse Senatus
(185) Maclinia in clara, sinuoso ubi gurgite Delus
    Fert flavas opulentus aquas, aequataque caelo
    Templaque divorum, procerumque palatia surgunt,
    Moeniaque hostili numquam calcata tumultu.
    Illic in magno dominatu mitia laetis
(190) Iura dedi populis (sunt haec tibi cognita, nate)
    Semper in obtutu mentem defixus honesti:
    Non amor hanc, non hanc odium, non gratia flexit,
    Non metus, et domitrix regina pecunia rerum,
    Saepe videns reiecta alto sua munera vultu
(195) Attonitum nostro retulit de limine gressum
    Indoluitque nocens, quod non minus integer essem.
    Sic ego cum fidus domino consultor, et idem
    Litibus implicitis iudex aequissimus essem,
    Pauca mihi aggessi malesuadeae pondera gazae.
(200) Quod tamen aggessi multo pretiosius istis,
    Innocuam famam vobis, nomenque relinquo,
    Quod non una terat revolutis solibus aetas.
    Vivite felices, et nostras ite per artes,
    Naturaeque datum consumite legibus aevum.
(205) Tempus erit, cum vos ater quoque pulvis habebit,
    Vestraque cum nostris calcabunt ossa nepotes
    Immemores, et de tam multis rara superstes
    Littera nominibus trita evanescet in urna.
    Interea speciem nostri tamen orbis habebit
(210) In vobis (neque enim mea me praesagia fallunt,
    Nec monitus ventosa meos decerpserit aura).
    Quod si vos etiam tenuis fortuna sequetur,
    Praemiaque accedent laudato parca labori,
    Sic etiam similes non sit pudor esse parenti;
(215) Magnarum ne forsan opum tam dira cupido
    In diversa trahat sensim vestigia vitae
    Ignaros, et dum similes non esse parenti
    Una in re cupitis, similes non sitis in ulla.

2.3 Ontspanning in Menetou en Bourges
2.3.1 Secundus wenst Marcantonio Caimo in Bourges geluk met zijn professoraat, oktober 1533

Secundus, Epigr. I, 50

Ad Marcum Antonium Caimum.

    Macte novis animis; sic itur ad ardua caeli,
    Digne domo, nec frustra adytis admisse repostis
    Alciati magni: tu nunc eris altera fama
    Gymnasii, quod nomen habet, seu qua levat undis
(5) Sol currum, seu qua tingit fumantia lora.
    Ergo tuis insiste viis, Caïme diserte,
    Exemplumque novum tanti tueare magistri,
    Romanas leges Romano qui ore recepit
    Oblitas iam pene, nefas! sermonis aviti;
(10) Primus et externa longe de gente reduxit
    Exilium patriae perpessas mille per annos
    Barbaria in foeda, et natalibus intulit arvis
    Antiqui Latii, dominaque locavit in urbe.

2.3.2 Secundus in Menetou aan Marcantonio Caimo in Bourges, zomer 1532

Secundus, Epist. II, 5

Ad Marcum Antonium Caimum, Mediolanensem.

    Tu licet aeternae media virtutis in arce,
    Urbem qua posuit Biturix in pinguibus arvis,
    Dulcibus insudes studiis, labrisque diserti
    Alciati excipias semper manantia mella,
(5) Quae te felicis tinctum medicamine roris
    Omnia carpenti prohibebunt cedere fato,
    Et fama ingenti magnum super aethera tollent:
    Non tamen haec nostris possunt contendere, Marce,
    Deliciis, quas rura oculis gemmantia fundunt:
(10) Deliciis, quas ori infundit murreus aer,
    Et picturatae mittunt per inania silvae
    Auribus e volucrum modulamine matutino.
    Cedere fumosis ignorant prata caminis,
    Et flavae segetes, et opes ter mille colorum,
(15) Fluminaque obliquas inter crepitantia ripas:
    Nec, casa quod parva est atque obsita marmore nullo,
    Obsita viminibus, nec, quod laquearia centum
    Non praebent totidem supensos vespere lychnos.
    Non iuvat hoc etiam; liquidas admittimus auras
(20) Sic melius, minimumque loci est sine mollibus herbis:
    Nec tamen hic defit, rabidi quo sideris aestum,
    Ventorumque minas satis excludamus et imbres,
    Aut ubi securos nocturna silentia ponant;
    Aut libris studiisque diurna negotia dedant;
(25) Aut ubi mensa suo spumet genialis Iaccho.
    Ante oculos arx est, quae colli imposta virenti
    Despicit et silvas, et prata iacentia longe,
    Et longe positas spatiis distantibus urbes.
    Ipse locus silva est, neque desunt numina silvae:
(30) Saepe illic nymphas, arbusta per arcta vagantes,
    Auritosque Deos stupidi videre coloni.
    Praesidet his late regnis venerabilis aevo,
    Coniuge cum sera natisque virentibus, heros.
    Eloquar, an sileam? natam quoque nutrit in arce
(35) Formosam, teneram: sed non potes omnia scire.
    Incomitata solet silvis haec saepe vagari,
    Vix inter comites bene dignoscenda Dianae.
    Nunc vallo conclusa latet: quae causa latendi
    Finitimi dubitant: sed sunt, qui dicere tentent,
(40) Advenisse novam Fauni de gente cohortem,
    Qui rapiunt quascumque vident per rura vagantes,
    In saltusque vagos tractas, et in invia silvae,
    Luctantes terebrant villosi pondere nervi.
    Hoc quoque quis credit? venandi discimus artes;
(45) Atque ubi luce dies coepit pallescere prima,
    Et thalamis egressa viri Tihonia cani,
    Ambiguo summos aspergit lumine villas,
    Rorantes per agros, canibus comitantibus, itur:
    Qui, postquam latos cinxere indagine colles,
(50) Incauto lepori, dum se movet, assilientes
    Plurima conanti decerpunt undique vitam.
    Ilicet irruimus, praedamque e dente tenaci
    Vellimus; at fera turba canum latrantia frustra
    Ora movet, raptoque oculos in corpore figit,
(55) Miraturque suos alio transire labores.
    Ah, quoties noto tutoque cuniculus antro
    Digressus longe et genti deprensus odorae,
    Passibus haud aequis fugit impendentia rostra
    Lassus, et exiguae spoliatur munere vitae!
(60) Saepe manu valida lunamus flexile cornu,
    Aetheria et tenui terebramus nubila ligno;
    Saepe anima dulci spoliamus in aere corvum,
    Saepe per umbrosos saltus, et devia silvae
    Turbamus cervae alipedis vestigia ferro.
(65) Perdici quoque pernicies funesta paratur,
    Si quando segetes arbustaque tuta relinquit,
    Fatalesque petit campos stridentibus alis:
    Quippe ubi labentem tellus male fida recepit
    Corpore languidulo, fessumque labore volandi,
(70) Hostili subito circum discrimine septus
    Multa tremit tacitus, dentataque fata moratur,
    Infaustamque animam latrante sub agmine ponit.
    Nil artes illi, nec avita sagacia prodest,
    Aut genus a puero deductum nobile, primus
(75) Qui serram dedit, et bifido (mirabile) ferro
    Circum in se duxit speciem revolubilis orbis,
    Quo terraeque, fretumque, et magni machina caeli
    Signatur, discuntque viri sua volvere fata,
    Ingentemque Iovem tenui suspendere charta.
(80) Haec et plura, velim quae te cognoscere coram,
    Ab desiderio revocant urbisque sacratae
    Mellitoque sodalitio, pars maxima cuius,
    Marce, mihi (laetor sic te voluisse) manebis,
    Quo te cumque ferent pennis felicibus aurae,
(85) Quo me cumque vehet dubiis Rhamnusia plumis.

2.3.3 Marius, een onder een andere naam verspreide elegie, Bourges, oktober 1532

Marius, El. I, 3

Biturigibus alieno nomine scripta

    Pransus eram, et summum Phoebus conscenderat orbem,
        Certabant animo spesque metusque meo;
    Quos inter medius saepe huc variabat et illuc
        Arbiter in summo corde locatus Amor.

(5) Cum subito Dominae puer ad me venit amatae
        Et ‘tua dicto’ inquit ‘te iubet esse loco,
    Cum modo declivis tam summi a culmine caeli
        Quam procul a terrae margine Phoebus erit.’
    Non ita gavisus iuvenis Babylonius olim
(10) Qua socium virgo nocte parabat iter
    Moxque ad sublimem conversus lumina solem
        Qui solito visus tardior ire mihi,
    ‘Sancte pater’ dixi, ‘quid equos remoraris euntes,
        Laxa precor facili lora remitte manu.
(15) Si nescis, istis vehitur spes nostra quadrigis,
        Sancte pater pronam in verbera tende manum.
    Te medio terras inter caelumque supremum
        Se pacta est gremio nostra puella meo.’
    Vix haec edideram, visi properare iugales
(20) Iamque notata mihi praeterisse loca.
    Tum vero tota surgebant gaudia mente,
        Iam locus et Dominae in pectore vultus erat,
    Blandaque vox, nigrique oculi, risusque iocique
        Basiaque et gemina colla revincta manu.
(25) Quidquid et in placido miseri speramus amore
        Irrita quae venti postmodo saepe ferunt.
    Atque ea dum meditor, dum voto pascor inani,
        Sol paene optatum contigerat spatium.
    Gratum iter arripui, ne me praeverteret, atque
(30) Longa expectando taedia ferret hera.
    Non procul urbe tua Biturix qua parte vetustum
        Aeriae turris moenibus extat opus,
    Est locus hic, circum colles vestibat apricos
        Iam iam deciduis vinea flava comis.
(35) Fragrabant culti mediis in vitibus horti,
        Quos inter longe cultior ille nitet,
    Quo Dominae sectata meae vestigia venit
        Saepe Venus, venit Gratia, venit Amor.
    Quo tunc ipse meos ibam visurus amores,
(40) Haerens ad cunctos corde tremente sonos.
    Praecipue ut spatii excessit confinia dicti
        Oceano properans tingere Phoebus equos.
    Tum seu vox, strepitusve pedum pervenit ad aures,
        Illa loqui visa est, illa venire mihi.
(45) Quin etiam procul ignota veniente puella
        Speratos vultus noscere visus eram:
    Incessum, gestus notos, faciemque probatam,
        Utque solet nivea fronte iacere coma.
    Ac velut rutili confusus fulgure solis
(50) Spectabam pronis gramina luminibus.
    Tristia dum grati erroris discrimina coram
        Cernenti misero prodidit illa mihi. Hic primum dubia coepi dissidere mente,
        Et lusum nimia credulitate queri.
(55) Nolle venire putem? quin iam nil tale rogantem
    Per puerum iussit ipsa venire suum.
    Velle putem, nec posse? at quis prohibebit amantem?
        Mille modos fraudum suggeret ipsa Venus,
    At melius Thisbe, dicta prior illa sub umbra
(60) Sedit, nec tenebris nec remorata metu. Quid queror? aut fallet, nec primus fallar amator,
        Aut venit, et grata haec ipsa futura mora est.
    Non venit, atque alium dum tu loca sola pererras
        Perfida concluso limine lenta fovet.
(65) Te spe, compositisque dolis extrusit ab urbe,
        Secura adventus quo foret ipsa tui.
    Talia dum meditor, pronos sol aureus axes
        Caeruleo mersit et mea vota mari.
    Tempora disperdat, ventos patienter et imbres, (70) Damna, dolosque ferat, quisquis amator erit.

2.3.4 Secundus over het verdrinken van zijn vriend Girolamo Moresini uit Milaan, 1532

Secundus, Epigr. I, 69

In lacum, in quo submergebatur Biturigibus Hieronymus Moresinus, Mediolanensis. Anno M.D. XXXII.

    Abi, hospes, hinc, locumque linque famosum:
    Haec est vorago Diis sacrata Lethaeis,
    Colore quam squalere cernis obsceno,
    Et luridi cognatione Cocyti.
(5) Haec illa dira, immitis, illa crudelis,
    Iuvenem in tenebras quae modo nigras mersit
    Fortem, virentem, nobilem, Itala ex gente,
    Inque ima raptum per vias humo occultas,
    Unde est origo pestilens aquae taetrae,
(10) Dimisit undas hinc ad usque Lethaeas.
    Abi, hospes, hinc, locumque linque famosum.

2.3.5 Secundus aan Alciato, vastenavond (15 februari) 1533

Secundus, Epigr. I, 23

Ad Andream Alciatum, cum ipse et Hadrianus Marius frater personati figura Solis ac Lunae noctu ad eum venissent.

    Aureus en Phoebus, Soror en argentea Phoebe
        Iungunt diversas nocte silente faces.
    Alciate, hunc tribuunt tibi numina lucis honorem;
        Cuius in aeterna luce vigebit honos.
(5) Miraris, nigra Phoebum te visere nocte?
    Opposito laudes audiit orbe tuas.

2.4 De terugreis
2.4.1 Marius, verslag van de reis van Bourges naar Mechelen, 4 tot 16 maart 1533

Marius, Iter Biturigibus Macliniam. Leiden BPL, Vulc. 108 Heinsius, Itinera, blz. 1 e.v., transliteratie Tuynman.
Beschouwing van Tuynman: Een onooglijk, afzonderlijk handschrift in klein octavo-formaat van 6 folia, met de tekst in Marius’ hand op fol. 2-6 en buitenop fol. 1 een apocrief opschrift in 16e- of 17e-eeuwse hand die Ioannis Secundus Hagiensis als auteur vermeldt. Misschien heeft Daniel Heinsius op grond van dit opschrift de editio princeps van de Itineraria tria) in 1618 dit tweede reisverslag ook op naam van Secundus gesteld, waarop het sindsdien is gebleven. De hand waarin het geschreven is, is echter duidelijk verschillend van die van het eerste verslag (2.1.1), maar blijkbaar is daar niet meer op gelet. Voor de herdruk van de Itinera tria) in zijn Secundus-editie van 1631 ging Scriverius zonder controle uit van Heinsius’ uitgave, of hij had het handschrift niet ter beschikking. Dat blijkt uit de fouten die hij liet staan en uit zijn noot op de plek waar een plaatsnaam in zijn tekst ontbreekt: ’’Estampes) videtur desiderari, aut alius locus’’, terwijl daar in Marius’ handschrift duidelijk leesbaar Estampes) staat. En in 1821 wist Bosscha, werkend in Deventer, weliswaar dat de handschriften in de Leidse bibliotheek waren (OO), II, blz. 225 noot), maar hij nam Scriverius’ tekst over en ofschoon hij wel heeft opgemerkt dat Secundus als opsteller van dit verslag zichzelf een later onder Marius’ gedichten gedrukt epitaphium (met twee metrische fouten) zou toeschrijven en aan Marius het onder zijn eigen werk gedrukte (II, blz. 135 noot), heeft hij zulk een opmerkelijke vergissing (het verslag zal immers niet lang na het dichten van de grafschriften zijn opgesteld) toch blijkbaar voor aannemelijker gehouden dan de voor de hand liggende conclusie dat de opsteller dan dus niet Secundus, maar Marius was. Kortom, ook hij heeft het handschrift niet bekeken en hield zich aan Heinsius en Scriverius.
    Over de aard van de tekst en het handschrift, zie verder bij 2.1.1.

Anno 1533, mensis Martii 4 circiter horam septimam, Biturigibus) excedere coepimus, sodalibus quibusdam, quos aegre relinquere poteramus, in plateam nos comitantibus: nam reliquis, quorum magna erat multitudo, quod mane discessuros nos putaveramus, salutandis totum diem pridianum consumpseramus, ad multam usque noctem. Nam a doctissimo humanissimoque praeceptore D. Alciato familiaque ipsius, ipsi quam simillima, nisi nox et somnus avellere nemo potuisset. \noindent Progressi igitur ea urbis porta, quam Sulpitianam ab abbatia S. Sulpitii, quae ei est propinqua, vocant, caelo obscuro et tenuiter pluvioso itinere strato ad miliaris unius spatium, deinde ad tria usque miliaria partim lutoso, partim lapidoso et silicibus pleno, ad pagum Soingny) pervenimus: quem transgressi itinere non incommodo paulo post undecimam diei horam Noeufvyc) (quem novum vicum dicere possis) ingressi sumus. Ubi prandio satis commodo refecti cum sacerdote quodam illic invento, viro longe humanissimo, sub horam primam equis conscensis itinere aequissimo, caelo serenissimo, in pagum Pierre frite) devenimus ibique lautissime cenati sumus et cubuimus.
    Postera die summa luce, imo summis tenebris surreximus (nam horologium nos deceperat) et circiter horam XI Melestreau) intravimus; ubi prandio refecti itinere satis commodo, aere sereno sed ventoso, Aurelias) paulo post horam V venimus; ubi conquisitis nostratibus, quibus vel antea nobiscum familiaritas intercesserat vel salutem nuntiare amicorum nomine iussi eramus, opipare cenavimus. Mane hora fere VI ea urbe relicta, caelo pluviam minante nisi eam ventus dispulisset, itinere strato ad Arthenay), qui pagus sex miliaribus Aureliis) distat, ante horam X advenimus ibique pransi sumus.
    Exhibuit nobis eo loco cellarius quoddam negotium. Cum enim nostrorum aliquis cellam largiusculam pro equo suo habuisset eoque equus iam laedi coeptus esset, mutare eam cum cellario cupiebat cum alia, quae non melior sua sed equo suo commodior erat. Exegit ille ss. [?]. Obtulit alter 30. Deinde impatiens tantae improbitatis cum altero convenit qui cellam suam redderet paulo commodiorem; qui statim ut venit, ignarus omnium, ab improbissimo cellario pugnis caesus est quia non aeque improbus esse vellet. Sed de eo plus satis.
    Inde digressi sumus statim post prandium itinere molesto nisi is, qui equos cursoris reducebat, nos per compendium duxisset, qui et alia in re usui fuit. Nam cum ad miliaris unius spatium progressi essemus, unus ex comitibus percepit se sarcinulam quandam in hospitio reliquisse. Desperatum iam erat de illa nisi cum cursore illo fuisset transactum ut eam quaesitum iret; quod ille minimo spatio confecit nihilque retardati sumus, quin eo die sub horam VI Angerville) perveniremus, quo cito pervenisse commodum fuit. Vidimus enim, qui statim post nos advenerant, hospitium ostiatim quaerentes, vix in pessimum admitti potuisse.
    In eo pago satis commode tractati, summo mane egressi, a quodam itinere commodo per vallem duorum pene miliarium amoenissimam ducti, quam Theatrum naturale potuisses dicere, sub XI Estampes) advenimus; ubi commode satis refecti sub horam V Longemeau) subivimus. Unde postridie hora VI egressi circiter X celeberrimam Paryhysiorum) urbem introivimus; ubi totum illum diem diemque sequentem et tertium quoque usque ad horam primam pomeridianam, partim expediendis negotiis nobis commissis, partim cum sodalibus illic inventis iucunde transegimus.
    Indeque discedentes per nonnullos ex amicis D. Paltheno, D. Cornelio Susio, D. Splintero, D. Ioachimo usque ad urbem S. Dionysii) deducti sumus. Illic ea vespera sepulcrum Caroli VIII aereamque ipsius imaginem insignem et Ludovici XII marmoreum tumulum, quo opere in tota Gallia) non est insignius, licet non iam primum, cum summa tum admiratione contemplati sumus. Vidimus et cornu unicornis eius longitudinis ut vix longissimus nostrum eius summitatem manu posset contingere. Visuri eramus et alia nisi nox impediiset.
    Postero die inde digressi, ad spatium aliquod ab iisdem sodalibus nostris deducti sumus; adeo nullum faciebant illi humanitatis suae modum. Circiterque meridiem ad pagum Beaumont) advenimus. Accidit tamen interim nobis quiddam molestissimum. Cum evitandi itineris lutosi causa in pratum quoddam altius conscendissemus neque descendendi ullam viam tutam inveniremus, equos vacuos primum descendere compulimus. Ibi unus ex eis liberius latiusque discedere coepit quam voluissemus, quem cum recipere omnes simul niteremur, nihil tale de aliis, qui iam lassi videbantur, suspicantes, omnes tumultuari coeperunt simulque pugnare ita ut longo tempore non sine periculo nec sine aliorum auxilio capere eos vix possemus. Hoc adscribendum putavi, ut admoneantur ceteri, ne temere equos suos de manibus dimittant. Pransi igitur in pago Beaumont) indeque circiter horam I digressi, aliquot miliaribus emensis, oppidulum Merlon) transivimus non inamoenum illud castroque in editissimo monte constituto insigne. Indeque itinere semper aereque optatissimo sub solis occasum urbis Cleremont) suburbia introivimus, nam in urbe nemo hospitatur, suburbia autem amplissima sunt ac velut alia urbs. Urbs ipsa culta et quae nitoris aliquid supra morem urbium Gallicarum prae se ferat, ut agnoscas Flandriae) vicinam.
    Ex ea urbe ante horam sextam postridie egressi sub undecimam Bertueil) pervenimus, aere sereno, via commoda, nisi quod subinde montosa esset. A Bertueil) hora prima egressi aere adeo sereno, ut ea die nullam prorsus nubem visam arbitrer, via ut antea nulla re nisi inaequalitate sua molesta, occidente sole Ambiacum) introivimus. Videramus antea tota paene hora supra editissimum montem eminens summum templi pinnaculum, quod iam tum videbatur urbem proximam demonstrare, cum longe tamen abesset; molesta sane res viatori, praecipuum enim est itineris solamen subinde percipere quantum proficias. At hic concepta e falso visu spe brevissimae viae, post multum laboris magnumque temporis spatium retrocessisse potius quam profecisse tibi videris.
    Ambiaco) non excessimus nisi prius viso templo, quod ego quidem amplissimum cultissimumque omnium, quae viderim, existimo, nec nisi viso Baptistae capite, quod singulis diebus paulo post VI ostendi solet. Quibus visis digressi per perpetuos montes perpetuasque valles prorepsimus parumque adeo nobis profecisse videbamur, cum duabus fere horis equitassemus, adhuc civitas ipsa ita in oculis erat, ut vicinissima videretur; idemque diu etiam post futurum erat, nisi pagus Reyneville obiectu suo conspectum impediisset. Atque tali quidem perpetuo itinere in pago Passe) inter horam XI et meridiem substitimus, indeque hora prima progressi, sole occidere iam parante, Atrebatum venimus, itinere quidem paulo minus clivoso, vento tamen adeo impetuoso, ut omnes priorum itinerum molestias superaret. Invenimus 4 paene ab Atrebato miliaribus tumulum infelicissimi Renaldi, nuntii Yperensis, qui paucis ante mensibus illic a latronibus caesus erat, spoliatus auro, quod iuvenibus quibusdam in Gallia studentibus ferebat. Videramus et ante prandium eodem die inter Ambiacum et Passe suspensum caput et crus alterum unius eorum, qui eum occiderant, alii exusti dicebantur. Cum tumulum tam ignobilem miserrimi hominis nunquam antea cogniti et qui tum quoque, cum occideretur, literas ad me ferebat, viderem, excidit mihi hoc epitaphium:

    Hic situs est ubi caesus erat Raynaldus, ad urbes
        Gallorum a Flandris scripta nummosque ferens.
    Illi causa fuit aliena pecunia mortis,
        Quam nisi post animam perdere non voluit.

Lusit in eiusdem tumulum tunc et frater in hunc modum:

    Et tumuli et mortis sedem sortitus eandem,
        Hac situs est, moriens quam rubefecit humum,
    Nuntius infelix vita spoliatus et auro.
        Securum vacuus carpe viator iter.

Ab Atrebato postridie ante horam septimam discessimus itinereque paulatim minus et minus gibboso, aere sereno, non tamen adhuc sine vento, hora XI ad pagum Pontdavandyn pervenimus; ubi frugaliter et sordide tractati, ante horam primam equos conscendimus, et versus Insulas contendimus. Unde cum iam miliari forte uno distaremus et evitandi pessimi itineris causa in fundum satum conscendissemus, per foveam traducere equos coacti sumus; quod ego quidem facile perfeci. Alter sodalis noster cum idem tentaret, equum paene in caeno reliquerat, nam collapsus erat. At tandem aegre exsiliit, ruptis tanto conatu cingulis, quae ad tempus quantum potuimus alligavimus. Frater per aliam viam commodissimam, nobis nec praevisam nec a pessimis rusticis, qui propinqui erant nosque periclitantes videbant, demonstratam, evasit. Atque ita hora fere quinta Insulas subivimus. In qua urbe demum perfecte agnovimus Belgicarum urbium munditiem. Vidimus forum amplissimum, quale etiam Atrebati videramus, nam ea urbs prima est a Gallia venienti, quae planitiem aliquam talem habeat ubi deambulare populus possit. Deambulantes igitur in eo foro, quaesitum diu D. Aegidium Iuvenalem, eius urbis civem eiusdemque urbis consilii advocatum, prius sodalem nostrum in urbe Bituricensi ibique sub D. Alciato LL licentia insignitum, tandem invenimus. Reperimus et alios nonnullos olim notos, cum quibus eam cenam hilariter transegimus.
    Die autem sequenti hora fere 7 equitare Gandavum versus coepimus, licet propemodum desperaremus eo die illuc pervenire posse. Profecti igitur aura mire nebulosa itinere strato ad tria ferme miliaria urbem Menyn transivimus; in cuius urbis confinibus primum lingua Flandrica loquentem populum audivimus: ac duobus deinde miliaribus confectis Cortracum hora fere XI venimus, ibique sumpto prandio ante horam I equitare coepimus; ac deinde 4 fere miliaribus confectis equos avena data refecimus; iterumque iter ingressi incidimus commodissime in duos, qui multo celerius quam pro more nostro equitabant; quos cum interrogassemus, an eo die Gandavum pervenire possemus, responderunt posse, si ipsos sequeremur, quod fecimus quantum ferre equi nostri potuerunt, profundissimisque tenebris hora paulo minus quam octava Gandavum venimus cum altero eorum, quos inveneramus, quem in itinere agnovi, nam frequenter eundem Maechliniae videram. Simulque hospitati, postridie etiam simul Terramundam profecti sumus. Sodalem autem nostrum D. Guielmum Halmale in exitu urbis Gandavi dimisimus, nam ille Antverpiam ibat. Terramundae pransi etiam illi, qui nobiscum eo venerat, vale diximus; ibat enim Bruxellam versus, solique duo nos aere primum pluvio, deinde sereno, sub horam 6 diei 17 [?] eius mensis Mechliniam introivimus. Spanje




Vervolg: teksten bij hoofdstuk drie