Jan de Brune de Oude: Emblemata of zinne-werck. Amsterdam, Jan Evertsen Kloppenburch, 1624. Uitgegeven door dr. A.J.E. Harmsen, Universiteit Leiden. Facsimile van UB Gent Belles Lettres 6671. Tekstuitgave van de tweede, uitgebreide druk (1636) bij de DBNL. In deze uitgave zijn evidente zetfouten gecorrigeerd en gemarkeerd met een asterisk. Fraktuurletters zijn weergegeven met een aparte kleur.
[fol. π1v: blanco] [fol. *1r]
Ghelijck een yeghelick goed man, en meer een goed burgher, en meest van al een goed Christen, ghehouden is alle dertelheyd en wrotte redenen, uyt zijn herte en mond te verbannen; alzoo houd ick voor de beste man, burgher en Christen, die de stemmige zedigheyd met de eerlicke genuchte zoo weet te matighen en te menghen, dat hy, aen deen zijde, niet aen en trecke het kleed en den naem van een straffe en viezen orck; en, aen dander zijde, alle vuye onbeschoftheyd weet van zich te weeren. De rechte wijsheyd, mijns oordeels, bemint een vry en open borst, die ghekeert en ghekeirt zijnde van alle vleeschelicke ydelheyd, het gemoed kan inspannen en uyt-spannen: en die de deughd niet af en meet uyt een gefronst voor-hoofd, of op-getrocken wijnghbrauwe, maer uyt de ware [fol. *1v] oprechtigheyd, en vriendelicke onnoozelheyd. Want ghelijck ick niet prijzen en kan een Philosooph, die noyt en lacht; alzoo beminn ick zoodanigh zoet vermaeck, dat alle oneerlickheyd uyt-sluyt. Deze temperinghe hebb ick hier door-gaens ghezocht te volgen: en, naer de wijze van wijze Medecijnen, de ghezonde drancken zoo aen-gheboden, dat ick met eenen den kelck met eenigh lieffelick zap bestreken hebbe, op dat oock zommighe, haeres on-wetens, de nuttigheyd genieten mochten. De beelden meesten-deel en schijnen niet anders te dienen, als tot verlustinghe der zinnen; maer die, onder haer schorsse, de ziele berichten, en by velen (die alle dinghen averechts en teghen de wolle nemen) te veel stemmigheyds bedecken zullen. t Is een maniere van schrijven, die wel in-gestelt zijnde, gheluckelick bedrieght: en die, onder een kinderlick mom-aenzicht, een mannelicke tucht verborghen houdt. Maer ghelijck de oesters, die aen rotsen of zee-hoofden gehecht zijn, het leven verliezen, wanneer haer de schelpe af-getrocken wert; alzoo en zijn die beelden maer enckele beuzelinghen, zoo zy alleene, en zonder hare toe-passinghe, aen-gemerckt werden. Niet dat ick hier my zelven zottelick wil behaghen; of alle deze dinghen voor ghereed en banck-geld wil op-dringhen. dat en is de meeninghe niet. Want gelijck de kinderen, wanneer zy des avonds van bijtebauwen en calverhaymans hooren kouten, des nachts die schijnen te zien: alzoo hebb ick my zomtijds ruymte en vryheyd gegeven, om te spreken van dinghen, die op hooren zegghen berusten, en die misschien alleenelick in bedrieghelicke in-beeldinghen bestaen. t Is oock zoo verre daer van, dat hier door mijn ooren naer eenighe lof-tuytinghen jeucken zouden, dat ick zelfs bekenne verghiffenisse en verschooninghe van doene te hebben. want het geheele werck is een vrucht, die, over langhen tijd, meest onder de hand ontfanghen, en onder de scherpte van de penne geboren is: en die oock hier en daer zoo swack en on-staltigh is van leden, dat ick die meer schijne, als een stortelingh, af-gedreven, als een recht-schapen vrucht ghebaert te hebben. Hoe-wel oock zomtijds de dinghen die by [fol. *2r] der herten, en, zonder bijtinghe van naghelen, uyt-ghestort werden, gheluckigher van aerd en gheboorte zijn, als die met de hand voor t hoofd, en met groote zorghe, beaerbeyt en ghevijlt werden. Zoo nu eenighe van zoo teere maghe zijn, die de gheringheyd van de beelden met de hoogheyd van de stoffe niet en kan vereenighen, en tot een ghijl of masse brenghen, dien laet ick haer eyghen oordeel met vrede ghenieten. Immers zoodanigh als dit werck is, hebb ick goed gevonden, onder de voochdye van U.E. naeme te verweezen; daer toe getrocken en genoughzaem gedreven zijnde, door U.E. aen-geborene beleeftheyd, en vriendelicke goed-willigheyd, die een yeghelick noodet om U.E. te beminnen, en die my altoos eenen vryen toe-gangh gheopent hebben, om mijne ghedachten en beramingen wortel, en vaste voet te gheven. Wiens vriendschap niet nieuwelicks van my gemaeckt, maer van mijn ouders naer-gelaten, gheluckelick aen-gheërft, en van mijn wieghe en eerste bondselen begonnen is: maer nu voornemelick zaete en stijfte ghekreghen heeft, door een zoo nauwe en echte verbintenisse, dat ick de eere zal moghen genieten, om U.E. naer dezen met de naeme van Oom te begroeten, en als een naeste trouw-verwant aen te spreken. Maer meest van al ben ick hier toe aen-ghestouwt en verstout gheweest, door den goeden reuck van uwe loffelicke verdiensten, daer mede ons ghemeene vader-land daghelicks aen U.E. verplicht wert. Want ghelijck de naelde van een kompas, aen de zeyl-steen ghestreken zijnde, geduerigh draeyt naer het noorden; zoo keeren oock geduerigh uwe gedachten ende begeerten, aen-geraeckt door de liefde van onze Godsdienst en ghemeene vryheyden, tot de wel-stand en voor-spoed van het ghemeene beste. Waer door ghy oock ghenoeghzaem bethoont hebt, hoe-wel van zachten ende teeren aerd, hoe on-vertsaeght een goede ghewisse is, om, alst nood is, de borst en het voor-hoofd te bieden aen het ghevaer, daer-men, ampts en eeds halven, toe gheroepen wert: zelfs tot het lichaem des vader-lands met zijn eygen te bedecken. [fol. *2v] In teghen-deel van zommighe, die daer niet eens naer vraghen en zouden, al verdronck en versmoorde ons geheele staet-lichaem, als zy maer met haer pack aen land gheraecken konden. Wilt dan hier Eerw. Heer, uwe hooghe bezigheyd een weynigh slacken, en als nu en dan, wanneer U.E. ooren door dAbdyesche onruste te veel geslaghen en vermoeyt zijn, uwe ghedachten een weynigh peysteren en uyt-spannen in deze ernstighe beuzelinghen: doende ghelijck de lede-snijders ghetuyghen van de ooghe; welcke, door een kristalijnsche vochtigheyd, alle dinghen grooter verthoont, als zy wel in der daed zijn. Zoo zal de kleynheyd van dit schrift, door U.E. vriendelick en bedrieghelick voor-oordeel op-ghetrocken, voor de Lezer aen-biedelicker zijn: en ick met heeter yver aen-ghesteken werden, om op andere tijden yets te doen, dat my minder berouw, en meer eere verwecken mochte. U.E. eere en dienst-schuldige JOH. DE BRUNE. [fol. *3r]
Sedert dat ick de oude en gheleerde talen deur-loopen, en meest alle de Europeesche, die by ons ghebruyckelick zijn, ghesmaeckt hebbe, heb ick my dickwils verfoeyt, dat onse natie (een volck dat anderzins in konsten en wetenschappen geen andere en wijct) zoo naer-laetigh en verzuymigh gheweest is, om onze tale op [fol. *3v] te bouwen, en haer behoorlick en meughelick cieraed te gheven: voornemelick ziende, en als nu en dan beproevende, datter nauwelick yet fraeys of uyt-nemende by andere ghevonden en wert, dat van ons niet zoude konnen naerghevolght, en by naer met even-veel woorden even-aerdigh uyt-gedruckt werden. Hier van hebb ick zoo wat henen, naer dat ick versschelick de memorie met dit of dat besprenght, en gedrenckt hadde, ghenoeghzame preuve gegeven: immers, als een stoute bracke, het veld ont-deckt, daer wel-gheoeffende verstanden, mijns oordeels, een nuttelicke en vermaeckelicke jacht vinden zullen. Want ick hebbe hier en daer, naer mijn gheringh oordeel, de fijnste bloeme van goede boecken ghezaeyt, menghende, soo veel door mijn begrijp doenelick is, de Attische zoetigheyd met de Laconische kortheyd. t Is zeker, dat onze tale bequaem is, om op hooghe schoenen te treden, en allerley vercierssel aen te nemen, jae, dat meer is, om te draghen het ghewichte van de grootste in-beeldinghen, die in een menschelicke ziele vallen konnen. Ons en ontbreeckt niet, als dat wy niet durven, of en willen van andere nemen, dat zy, zonder haer verlies en verminderinge, ons mildelick aen-bieden: zonder dat wy eenigh ander woord, als ons eygen, en by ons geburghert, hoeven te gebruycken. Zoo hebben eertijds de Latijnen gheluckelick gheaerbeyt, om uyt te putten de schatten van de Grieksche welspreckentheyd: en zoo leeren noch daghelicks de Franssen, en andere nabuerighe volckeren, in haer eyghen tale, uyt de Grieksche ende de Latijnsche spreken. Waerom zullen wy dan altijds even kindsch, in de luyren blijven liggen, en Taetjen blijven krijten, daer wy bequamelick en mannelick Vader konnen zegghen? T is wel zoo, dat de talen gevonden of in-ghestelt zijn, op dat wy deen den anderen de innerlicke ghedachten onzes herten zouden te kennen gheven, en dat het ghenoegh is, dat wy, door een slechte en verstaendelicke tale, onze meeninge met den [fol. *4r] anderen verwisselen, en ghemeen maecken. Maer hoy moet hy eten, en aerde en water werden, die niet en verstaet, datmen een wind-meulen met blaes balcken niet en kan doen omme-gaen: datter heel veel aengelegen is, met wat kracht van woorden vele menschen bejeghent en gheroert werden. Een leeghe, straetsche, en ghepeupelsche reden zal, voor een hoogh verstand, ter aerden vallen, zonder slagh te gheven, of yet te verwinnen. Ten is jae oock niet ghenoegh, dat een reden mergh en vleesch heeft: zy moet dickwils wat ghesmuckt en verciert werden, door het pinceel van een effen en ronde tale. En ghewisselick, zoo die niet verheven en werd met levendige couleuren, de verdiepingen en verschietinghen (het byzonderste van de tafereelen) en konnen niet vermerckt werden. Want ghelijck het goud of yvoor zijn waerdije verdobbelt, door de hand en konste van de werck-meester; alsoo vermeerdert by velen de prijs van zaecken, die door een wel-sprekende tonghe voor-ghedraghen werden. Ick wil dan alle gheluckighe verstanden en kloecke gheesten ghebeden hebben (voornemelick die haer wel-gheboren aerd geholpen en ghestijft hebben, door een hardneckighe neerstigheyd, en diepe bedenckinghen) dat zy eyndelick de goede hand daer toe willen aen-wenden, dat onze tale (die noch al kruypende langhst der aerden sleypt) mocht op-ghetrocken werden, tot het tsop en kruyn-punt van hare grootheyd: op dat wy niet alleene met onze na-bueren in ghelijcke lid treden, maer oock zelfs de pertisaene draghen mochten. Vaert wel, en draeght my gunste. [fol. *4v] Tot God, en de Lezer.DE sprenckels van de gheest, die veel tot Venus-janckenEn wulpsheyd legghen aen, als eer de Heydens deen, Gheef dat ick, Heer, die wend van al die snoode rancken, Op dat ick die, met vrucht, mach tot dijn eer besteen. (5) En ghy, ô gunstigh man, die hier misschien mocht smaecken Zoo eenichsins wat zoets, ten aenzien van de stof; Bid God, dat hy verweck die ons wat konnen maken, Met meerder konst en gheest, tot zijner grooten lof.
WIe zal het heden-daeghs van passe konnen koken, En saussen naer de smaeck van deze vieze lien? Dat noyt gheen reuck en gaf, dat hebben sy gheroken, En dat onzienlick is, dat hebben sy ghezien. (5) Hoe dat het yemant maect, hy can zich noyt verweeren, Voor dees hy al te ruym, voor die te nauwe leeft: Wat wonder? op een ey daer vint-men zelfs te scheeren. Elck een heeft wol genoegh, oock die geen wol en heeft. [p. 2]
Maer het grootste verdriet van alles, en dat de meeste tranen verwecken moeste, is hier in gelegen, dat de innerlicke oprechtigheyd met de kladde van geveynstheyd; de uytterlicke, doch onnoozele vryheyd, met het slijck van Epicuersche swijnen, beworpen wort. Niemand is te vreden, dat de mensche stae en valle zijnen Heere. Wy dringhen in eens anders herte, daer wy het onze niet vatten en konnen; en stellen een ander voor onze vier-schare, die wy zelve niet en willen onder-worpen zijn, immers die daer, voor ons zelven, noyt gheen dagh van rechte en belegghen. De weereld is vol van luyden, die de lampen snuyten, en geen olie daer in en doen: en die daer meenen ghenoeghsaem haer eere te doen groeyen, als zy eens anders besnoeyen, of teenemael uyt-roeyen. Deze pijnelicke bedenckinghen deden my, tanderen tijde, deze veersen uyt-ghieten. Elck een roert zijn dunne lip, En zit met eens anders slip, Die hem hoort te zijn in weerd, In de asschen van den heert. (5) Vint ghy ergens twee of dry, Zijn ze maer en weynigh vry, t Is van duysend qualick een, Of sy bijten dees of gheen, Met een vinnigh tand-getreck (10) In den rugh, of in den neck. Zoo-z oock, met een kleyn gezegh, Yemand prijzen, by den wegh, t Is altijds, het ware wat, Zoo hy die feyl niet en had. [p. 3] (15) Let hier op, Commeer-geslacht, Doodlick broedsel van de nacht; Yemand, die langh, on-belet, Door quaed-spreken is ghevet, Maghert eyndlick in zijn quaed, (20) Eer hy noch by velen gaet. Daer en is heden gheen ghemeender Schilder-konst, als die de lasteringhe, met swarte kolen, af-teyckent. Deughd en on-deughd werden even-eens, met dezelve trecken gehaelt. De menschen sieck van herssens zijnde, en daeromme niet bemerckende, dat hare zielen verstuyckt of verwrongen zijn, verdichten in een ander te wezen, dat zy in haer zelven hebben, en evenwel niet zien en konnen. De Poëten verzieren, dat, in de Siciliaensche zee, een zeer schoone dochter is, die zy Scyllam noemen, wiens enghenissen geduerigh, van een deel verwoede honden, aen-gebast, en gebeten werden. Het welcke ons af-schildert den rechten aerd van onze lasteraers, en de gelegentheyd der ghener, daer zij t meest op gheladen hebben. Want, zonder lasteringhe ghesproken, wat zijn t anders, als hondsche ghedierten, die zoo schandelick en schadelick, met tonge en tanden, in eens anders geruchte vliegen? Ende aen wien willen zijt meest? zijnt niet, die daer meest in deughden uytmuyten, en die met alle neerstigheyd betrachten den Keyser te gheven, dat des Keysers is; ende Gode, dat Godes is? Daer zijn eenighe on-gheluckelick benaude menschen, die haer arme ziele gheduerigh prangen, en een wet zoecken in te voeren, die noch God, noch de natuere, noch eenigh verdragh van redelicke menschen, oyt erkent en hebben. Deze en konnen niet lijden, dat yemand buyten de voore wijcke, die zy onlangs met den ploegh van haer half-starrighe on-wetenheyd ghemaeckt hebben. Menschen, die over-al, gelijckmen zeght, t Magnificat verbeteren willen, en die te poste loopen, zoo haest zy, op haer peerdeken Betweter, ghezeten zijn. Isser yemand, diens staet ofte ghelegentheyd toe-draeght, in het gewoel en geticktack dezes weerelds, te leven, [p. 4] en met on-ruste zijn even-mensche te dienen, zoo hy maer haer meesterlicke reghels niet naer en volght, gelijck hy niet en moet, noch en doet; t is terstond, een on-Christelick leven hem aen te wrijven; te verwonderen over de on-gestalte van zulck een ziele; en zijn ghewisse te verdoemen, diens oordeel God de Heere voor hem zelven alleen behouden heeft. Ick en wil hier niet byzonderlick uyt-loopen, om deze menschen, haer on-tijdighe Godvruchtigheyd, ofte hooveerdige onwetenheyd, voor te legghen; dewijle zy verre de minste zijn, en misschien eenighe verschooninghe verdienen, om dat zy op God en den hemel, hoe-wel met leepe oogen, zien. Maer deze weereldlinghen en zijn immers niet te lijden, die recht-draeds tegen Godvruchtige zielen gekant zijn, om dat zy, door het hemelsche licht van een vernieuwt leven, de dicke duysternisse van hare Godloosheyd ontdecken. Maer ô duyvelsche wapenen, in de helle gesmeet, waer mede zy haer verweerde en verwerde borst bedecken, en den rechten Gods-dienst de oorloge aen-doen! Waer heeft de Heere, zeggen zy, zulck een praeme, zulck een pijn-banck voor de arme menschen gestelt, dat wy zoo benauwt en in-ghetrocken moeten gaen henen sleypen, en gelijck ons leven achter-aen trecken? dat wy ons zelven moeten uyt-mergen deur pijnelicke gepeynsen, en swaer-bloedige in-beeldinghen, die ons de gezondheyd verswacken, en ons leven verkorten? Neen, neen, dit leven is ons gegeven, niet alleen, om dat wy het lichtelick, met duytterste lippen, smaken zouden, maer ter goeder trouwen, met lustige tanden, kauwen en er-kauwen, en in ons-zelven nemen zouden, tot dat wy alle het pit en de kracht daer uyt-getrocken hebben. De natuere zelve heeft dat moederlick verzorght, dat alle de wercken, die zy ons op-geleght heeft tot onze nood-druft, en voort-plantinge van ons ander-zelven, oock zouden vermaeckelick zijn: en zy noodight ons daer toe, [p. 5] niet alleen door de reden, maer oock door natuerlicke treck: t is on-rechtveerdigheyd haer wetten om te stooten. Het schijnt hier aen haer geluyd, dat zy wonder goed spel hebben, en stoffe ghenoegh, om noch over-tolligheden op te leggen. t Is genoegh winds ghebroken. Een reden moet tot het eerste in plaetse van allen wezen: Het Coninck-rijcke der hemelen moet geweld lijden; en die geweld doen, die zullen t in-nemen: wat is dat ghezeyd? Let op geweld doen, en lijden. Daer en wert gheen gemeyne sleur des levens, geen slordigh of achteloos bedrijf, geen ordinaris treyn van zijn gebueren; maer een byzondere vlijd, voorzichtigh beleyt, storm en geweld verzocht, gelijck het aen belegerde steden placht te geschieden, die met levende kracht, en stormender-hand werden in-genomen. Willen wy dan een-mael de heerlickheyd des hemels bezitten, wy moetense hier beweldigen: wy moeten alle de heyr-krachten van lijf en ziele te zamen brengen, en zoo lange wy deze lucht in de neuze trecken, den eenen storm op den ander brengen, het een werck op het ander op-werpen, tot dat wy, met den laetsten snick dezes levens, in eygendom mochten aen-grijpen, daer toe wy van God de Heere ghegrepen zijn. Maer even-wel en is dit noch praeme, noch pijn-banck, gelijck hier uyt-ghespoghen wert. Des Heeren jock is vriendelick, en zijn last is licht, voor een recht-schapen gemoet, dat het in-drucksel van dien Goddelicken arts-zegel ontfanghen heeft. De moeyte en pijne van dien strijd wert wegh-genomen, door de on-feylbaren hope van een eyndelicke, en gheheele victorie. Ende hoe-wel het leven van deze hemelsche Campioenen, dickwils met veel verdriets en on-gemacx over-dwerscht wert; dat haer voor-hooft gefronst, haer leden veroudert en gelijck verkerckert wert, zoo en is daer even-wel geen benaude ellendigheyd oyt te vermoeden. Want, seggen zy, Ist dat onze uytterlicke mensche verderft, zoo wert nochtans onze in- [p. 6] nerlicke mensche van dage tot dage vernieuwt. Want onze zeer lichtelick vergaende verdruckinge werct, in ons, een uytter-maten on-begrijpelicke groote der eeuwiger heerlickheyd. Dewijle wy niet en zien op het zienelicke, maer op het on-zienelicke. Want wat zienelick is, dat is tijdelick; maer dat on-zienelick is, is eeuwigh. Men oordeelt van den dagh niet, uyt den morghen-stond; (ten ware by tegen-stelligh besluyt) zoo en behoort-men geen vonnisse te uytten, uyt de stucken en ghetuygenissen van dit glazigh, en verganckelicke leven. En of oock nu yemand, deur een teere swackheyd der gewisse, den wegh, in eenigen deele, wilde nauwer nemen, als ons die God de Heere zelfs, in zijne heylige Wet, heeft af-ghesteken, en opengestelt? wat doen onse oogen daer zeer van? wat schelden wy onzen broeder, daer vooren God gestorven is? laet ons liever zijne bezorghzaeme vreeze verwonderen, en zijn krancke over-heyligheyd verbidden. Wy blijven misschien zoo vele aen deze, als hy aen gene zijde uyt-wijckt: en noch is meer te houden van by-geloovige Godvruchtigheyd, wanneer zy niet uyt eygen-dunckende verwaentheyd voort en komt; als te hellen aen de helsche zijde van on-ghebonden roeckeloosheyd. De ruyme wegh heeft, in dezen deele, veel meer plaetse van dolinge en verderffenisse, als de enghe voet-pad. t Is zelfs een deel van verkortinge des geestes, als wy ons zelven vernoeghen, zeght ergens yemand. Een recht-schapen Christelicke ziele vint altijds wat te her-stellen, of te vermaecken aen dit bedriegelicke leven. t Is verschoonelick, zoo zy dan, haer zelven niet konnende vol-doen, eenighe middelen bedenckt, om haer zelven in meerder gherustheyd te stellen. Laet ons een weynich byzonderen. Huyden ten daghe wert by ons ghekrackeelt en gheredent, over het vieren ende onderhouden van den Christelicken Rust-dagh. De zommighe zijn hier zoo mede-lijdelick bekrompen, dat zy zelfs [p. 7] den ouden naem uyt haren mond bannen, en daer wy plachten Zon-dagh te zegghen, vinden zy noodigh, den dagh des Heeren te noemen, of immers zulck een woord te gebruycken, dat in de H. Schriftuere uyt-gedruckt staet: op dat zy die Heydensche namen, en die van on-herboren menschen verzint zijn, niet alleenelick uyt haer herte, maer oock van hare tonghe mochten weeren. Hebbe oock gheweten daer toe ghebruyckt te zijn de woorden van den sesthienden Psalm, Ick en wil haers (der vremde Goden) danck-offers, met den bloede niet offeren, noch haeren naem in mijnen monde voeren. Buyten den zin, mijns oordeels, en het rechte verstant van die plaetse, daer simpelick gemeynt wert, Ick en sal geen Heydensche offerhanden voor God breghen, noch haere Af-goden met mijn tonghe prijsen, of aen-roepen, &c. Wederom, daer andere voor gheoorlooft houden, naer den openbaren Gods-dienst, haer geest en zinnen zoo wat te vermaecken, door wandelen, of eenighe andere eerlicke, en kort-wijlighe oeffeningen, waer door zy te wackerder des anderen daeghs, tot haer ghewoonelick werck keeren mochten, sluyten haer deze vrome luyden in huys, alwaer zy, met haer huysgezin, haer zelven bezich houden met het lezen van Godes woord, met het zinghen van Psalmen, en Lof-zanghen, met ghebeden, en dierghelijcke Godvruchtighe oeffeninghen. Wie kan, met reden, dit bestraffen? jae wie en behoorde zich niet veel eer te verwonderen, en God de Heere groot te maecken, over zulcke geheylighde zielen, die hy ons binnen onze mueren verleent, tot onzer zekerder bewaringe. Swijge dan de verwijtinge van Sabbatarissen, en watter van sulcke woorden meer zijn, waer door de Godvruchtigheyd verhatelickt wert, en een deure ghe-opent tot on-ghetoomde vryheyd. Laet alle laster-reden den hals ghekrockt werden, en de middelen der liefde, ende goed-willighe ghenegentheyd, by der hand ghenomen werden. Daer en is niet [p. 8] dat ons zoo zeer vervremt van alle menschelicke beleeftheyd, als dat wy ons even-beeld, met een quaed-duydighe tonge, quetsen, en zoo veel in ons is, vyandelick onder-drucken. PLINIUS, die groote Orateur, sprekende van zulcke wan-geboorten, noemt haer verdoemelicke slacht-beesten, die men behoorde te offeren voor de gemeene ruste. En de goede Keyser TRAIANUS hadde zulck een schrick van zulcke on-menschen, dat hy-ze, tot straffe, en exempel, dede werpen in een af-ghesleten schip, onverzien van want, van zeylen, van roer, en watter meer, tot het bestier van zulck een vat, noodigh is; op dat zy mochten don-ghenade van zulck een wreed element over-ghegeven zijn, en daer beproeven de onstuymighe verwoedheyd, die zy, tanderen tijde, teghen de arme onnoosele menschen gebruyckt hadde. Om een eynde te maecken: zoo ick, door dit vry-borstige schrift (daer in ick niet anders gezocht en hebbe, als een eerlick vermaeck, en stichtelicke nuttigheyd) even-wel de swarte galle van zommige quaed-willighers, geterght zal hebben, die hebbe dit toe-schrift, in plaetse van alle wraecke: De lasteraer heeft den Duyvel tot zijn groot-vader; den hoogh-moed tot zijn vader; de nijdigheyd tot zijn moeder; eens anders deughd tot stoffe; en gheen ander uyt-komste, als een tijdelicke ende eeuwighe vloeck.
In t geen uw brandigh hert tot heyligh water leyd, Al-eer ghy noch de vrucht des houwlicks hebt genoten, Doe by u zelf beloft van eeuwigh eerbaerheyd. (5) Het houwlicks bed en is geen goot van vuyle lusten, Maer daer, die t wel gebruyckt, elck een in maeghdom blijft. Als ghy dan, beyd bedeckt met eerbaer root, gaet rusten, Zie dat ghy dan te zaem geen over-spel bedrijft. [p. 10]
De wijsheyd des hemels, om deze on-geregeltheyd eenighsins te breydelen, en ons ten desen aenziene oock in te scherpen, hoe dat wy onze vaten heylighlick bezitten zullen, heeft den houwelicken staet verordent, waer in de mensche, een met eene zijnde, de on-ghetoomde uyt-spronghen des vleesches mochte bepalen, [p. 11] en ghelijck een dam schieten, op dat wy niet af en weyden, buyten het veld en de ghemeet-taelen, die ons zijne voor-zienigheyd ghelieft toe te eyghenen. Hier en sluytet niet, twee meesters op een winckel, twee groote masten tot een schip, te hebben: hoe-wel de Oud-vaders, onder de wet, deur een grove swackheyd, haer zelven hier in leelick mis-grepen hebben. Evenwel, wanneer nu yemand, in dit gewijde perck, van boven ghestelt is, en moet hy zich terstont niet in-beelden, dat hem daer een missinck bereyd is, om zich zelven, als een vercken, zonder schaemte, zonder voor-hoofd, daer in te wentelen. Hier zijn oock wetten en palen gehecht, die een wel-gebouwde ziele Godvruchtelick moet waernemen. Maer ick en kan maer half-monds, en tusschen tanden hier van spreken, om gheen oly, in plaetse van water, int vier te gieten. Zoodanigh is de guytery der menschen, dat zy oock zom-wijlen, de bestraffinghe der zonden, tot aenritssels ghebruycken. En, om dit, int voor-by-gaen, niet achter te laten; t en is niet langhe ghebeurt, dat een over-treffelick Leeraer, hebbende een deur-wrochte Predicatie, op het verbod, Ghy en zult gheen over-spel doen, nauwelick en heeft konnen ont-gaen, of hy zoude daer over berispt, en heftelick aen-getast gheweest zijn, als ergernisse, en ont-stichtinge gegeven hebbende: daer hy, mijns oordeels, zulck een gheleerde voor-zichtigheyd gebruyckte, en alles zoo Godvruchtelick voor-stelde, alsser van een geestelick ghemoed, en een wel-sprekende tonghe, konde verwacht werden. t Is, als de heylighe letters zegghen: Alle dinghen zijn den reynen reyn; maer den on-reynen, en on-gheloovighen en is gheen dinck reyn, maer oock haer ghemoed en ghewisse is on-reyn. Het houwelick dan, naer den val, wert in het meeren-deel der menschen, ver-oorzaeckt, of beter ghenoodzaeckt, door de on-verdraeghzaemheyd van de scherpe prickelen des vleeschs, die [p. 12] haer byzonderlick, in haer meeste kracht openbaren, wanneer de hooghe jaren het lichaem noch niet verswaert hebben, noch de gheestelicke weder-gheboorte de zelve ghenoeghzaem verstomt heeft. In zulcke ghelegentheyd ghelt de zet-reghel van dat groote vat des Heeren: Ist dat yemand hem niet en kan ont-houden, laet hem trouwen; want het is beter te trouwen, dan te branden. Evenwel zoo moet die heylighe staet gebruyckt werden, niet tot uyt-blusschinghe van onze natuerlicke warmte, maer tot verkoelinghe van on-matighe hitte; niet tot vermoeyinge van onze leden, maer tot matige verquickinghe; niet tot uyt-merghinge van ons eerst-boortighe zap, maer tot temperinghe van den over-vloed. Reyne ooren zullen my goedichlick dragen, en noch hare nuttigheyd wegh-draghen: maer die bevleckt is, dat hy noch bevleckt werde. Wie kan dan lijden dien heyl-loozen roem van die on-besneden monden, die niet en laten in alle ghezelschappen uyt te tuyten, de beestelicke on-gebondenheyd, die zy, binnens gordijns, gebruycken? die daer durven met volle kaken uyt-spouwen de onmenschelicke krachten van haer kriele dertelheyd: dat is, die durven roemen hoe verre de beesten in vuyligheyd van haer overwonnen werden. Quis furor est, quae nocte latent, in luce fateri, Et quae clam facias nocte, referre palam.
Het geen de nacht verbergt, jae t zelf int licht te roemen: Ent geen ghy, on-betuyght, in t duyster hebt ghedaen, Daer van te doen, voor t volck, een openbaer vermaen. Deze gheven nochtans voor, naer den ghemeynen zangh van zulcke voghels, dat het voornaemste ooghe-merck van haer hou- [p. 13] welick, dit is, dat zy mochten kinderen teelen, en erfgenamen nalaeten: maer dit is veel eer de handen aen zich zelven schenden; den boom te dooden, op dat hy vruchten voort-brenghe. Wie en weet niet, dat onze eeuwe verscheyden van zulcke dood-slaghers ghezien heeft? En waer van kommen oock die menichvuldige ghebreken, die de kinders, hier en daer, van haer gheboorte medebrenghen; als dat die arme onnoozeltjens betalen moeten de schult van haer ouders on-ghetemperheyd. De fonteyne van alle reynigheyd heeft uyt-druckelick eenighe tijden uyt-ghekeurt, op welcke het on-gheoorlooft is, tot zijn vrouwe te naecken: maer wie zal mij wijs maecken, dat deze wet, by onze menschen, niet en is af-geschaft, als ick de redenen hoore, en de uyt-wercken bemercke, die in niet weynighe kinderen te zien zijn. Daerom en hadde DIOGENES geen on-recht, als hy een on-tuchtigh Iongelingh verweet, dat zijn vader hem, droncke zijnde, gheplant hadde. En de Carthagineesche wet wert van PLATO verhaelt en ghepresen, de welcke opentlick verboot, dat niemand zich verstouten zoude, om wijn te ghebruycken, wanneer hy vooren hadde de houwelicksen schuld te betalen. Gewisselick, daer is zeer veel aen gheleghen, niet alleen int byzonder, de ouders en de kinderen, maer oock de gheheele regieringe, daer wy onder leven. LYCURGUS, de wet-ghever van Lacedemonien, ghelijck vele ander dinghen, heeft oock hier in, zorghvuldelick voor-zien. Dit was een van zijn staetsche wetten; De nieuw-getrouwde man zal gestolen tot de bruyd kommen, en kortelick weder tot zijn vrienden keeren. Hy en gheeft den Bruyde-gom gheen vryheyd, tot zijn nieuw-ghetrouwde Bruyd te kommen, wanneer t hem zoude moghen lusten, of oock by haer te blijven, zoo langhe, als t hem zoude goed duncken; maer hy ghebied dieftelick en bedecktelick by haer te kommen, zonder tabernakelen te maecken, of aen de [p. 14] bed-tijcke te blijven hanghen. Dit zijn de woorden, die PLUTARCHUS in de Grieksche tale ghebruyckt: De Bruydegom niet swaer van wijn, noch door wel-lustighe leckernyen over-laeden, maer nuchterigh en matigh zijnde, quam met schaemte en vreeze tot zijn echte Bruyd; en ont-doende haren maeghdelicken gordel, lichte haer op, en droegh-ze op het trouw-bedde, alwaer hy weynigh tijds blijvende, weder-keerde naer zijn maeghschap; gaende slapen, daer hy van te vooren altijds ghewent was. Het welcke gheenen kleenen tijd en duerde, maer de zommighe vol-herden daer in zoo langhe, dat zy haer vrouwen noyt by daghe en zaghen, tot dat zy al eenighe kinders van haer geteelt hadden. Het welcke van yemand in verwonderinghe ghetrocken zijnde, is hy van LYCURGO met deze andwoorde vol-daen gheweest: Dese dinghen strecken hier toe, op dat de mannen kloeck en sterck van leden zouden blijven, van gheen volte of verzadinge vermoeyt; maer dat de liefde altijds jeughdich en groen blijvende, zy kloecke en wel-ghebouwde kinderen, voor de Republijcke mochten voort-brenghen. Maer hier op zal my yemand voor-werpen, ghelijck dat oock tanderen tijde ghebeurt is, de woorden van den Apostel Paulus: De vrouwe en is haers eyghen lichaems niet machtigh, maer de man: desghelijcks en is de man oock zijns eyghen lichaems niet machtich, maer de vrouwe. En ont-houd malcanderen niet, het en ware uyt beyder bewillinghe, tot eenen zekeren tijd, om u tot vasten ende bidden te voeghen: ende komt wederom te zamen, op dat de Sathan u niet verzoucke, om uwer kranckheyd wille. Hier uyt besluyt een Venus dertelingh, dat-men zich zelven plotselick mach storten, en wentelen in de vleeschelicke vereeninghe, zonder wet, zonder mate: en dat dien volghende, een van beyden zoo ghenegen zijnde, de andere daer toe het lichaem moet leenen, zonder weygheringe ofte teghen-spreken. Maer hoe wert dit zoo vleeschelick verwrongen, [p. 15] en verkeerdelick by den hayre ghetrocken? de heylighe man en spreeckt niet, in het laetste veers, van de houwelicksche vergaderinghe; maer hy laet alleenelick toe, dat man en vrouwe, een dack, een tafel, een bedde ghebruyckende, by wijlen haer zelven, voor een weynigh tijds, en uyt beyder bewillinghe, van malcanderen moghen af-zonderen, op dat zy door die onderlinghe ghemeenschap, in haer Godvruchtigh voor-nemen niet ghestoort en wierden, maer te beter mochten waecken, ende in-ghespannen zijn tot alle heylige bedenckingen, ende Godvruchtige oeffeningen. t Is oock zoo, dat twee echte en wettelick gehechte luyden, aen malcanderen zoo nauw en vastelick vereenight, en ghelijck door den anderen gemenght en vervormt zijn, dat zy, ghelijck een lichaem maeckende, alle de leden ghemeen, en gheen eygen en hebben, daer zy alleene meesterschap zouden over ghebruycken. Des mans leden kommen de vrouwe toe; zoo doen oock der vrouwen leden den man. Maer niemand en is zoo opperlick meester van zijn leden, dat hy de zelve mach misbruycken, naer zijn in-beeldinghe, en wel-ghevallen. De Keyserlicke wetten hebben over zulcke wel strenghe straffen in-ghevoert, ghelijckformelick den woorden Gods, en de billickheyd van alle goede reden. Zeer wel zegt MARTIALIS: Scire suos fines matrona & femina debet Ne vagus a thalamis conjugis erret amor. Het zy my geoorlooft, een weynigh by de over-zettinge te vougen: Een vrouw, in echt ghetrouw, die moet haer eynden weten, Op dat haer bed-ghenoot van haer niet af en dwael: Zy moet oock niet haer schuld, uyt lust des vleeschs, af-meten, Op dat zy niet haer mans, en Godes haet en hael. [p. 16] Daerom en wert oock niet gepresen de Ketterye, die in Afrijcken, ten tijde van den Oud-vader AUGUSTINUS verzint en in-ghevoert wiert, van een soorte van breyn-ziecke menschen, die ABELITEN ghenoemt wierden; om dat zy hielden, dat Abel, van zijn broeder Cain, vrouweloos, en kinderloos gedoodet was. Dese trouwden wel vrouwen, maar en bekenden-ze niet. Elck een van haer, op dat oock haer geslachte verjaeren, en vereeuwen mochte, nam tot zich, als eyghen kinderen, een knechtjen, en een meysken, oock met dit bedingh, dat zy haer oock noyt, met yemand vleeschelick vermenghen zouden. Deze maeckten zy erfghenaemen van haer naem, en alle haer goederen. Het welck zy lichtelick konden doen; dewijle allesins veel arme luyden gevonden wierden, die dit voor een groot gheluck achteden, van de sware last der kinderen verlost te werden, en de zelve in een eerlick bezit van goede middelen ghestelt te zien. Maer waer heeft de Here zulcks gheboden? jae waer heeft hy oyt zulcks toe-ghelaten, dat het voornaemste eynde des houwelicks, het welck is, naer zijne in-stellinghen, wassen en vermenichvuldighen, zoude alzoo vergyheefschs, en vruchteloos gemaeckt werden? Daerom wiert oock Onam van God de Heere metter dood ghestraft, om dat hy het zaed, dat zijn swagerinne toe-quam, liever op der aerden wierp, als dat hy, daer door, zijns broeders naem, en aen zich zelven nakommelingen verwecken zoude. Is yemand zijner lusten machtigh, dat hy-ze dan niet en terghe: kan hy zonder vrouwe leven, dat hy-ze dan niet en trouwe.
Die ghy aen-bidt en smeeckt met over-aerdsche minne. Zy sy Gravin , Princes, en van het hooghste bloed, Van leden noyt zoo schoon, van wezen noyt zoo zoet; (5) Zy is (met eer gezeyd) in duyster schaemt gewonnen, In vuyligheyd verwarmt, uyt on-reyn bloed geronnen: En als sy nu al is, met smerte, voort-ghebracht, Zy drijft en smelt daer heen van vuyle mist en draght. [p. 18]
Dus verre mooght ghy de schoot vieren, en binnen de palen van zedigheyd en Godzaligheyd blijven. Maer gaet oock hier ten ancker, en bemerckt onder de louwte van het heylighe land of de zeylen niet te groot naer het schip; de riemen naer de schuyte zijn. Het is te verwonderen, wat af-goderyen de menschen met de menschen pleghen: en voornemelick, die jonghe dertelingen, die door de hitte van dat vleeschelicke vier, als door een horzel ghesteken zijnde, ghedachten en woorden verzinnen, die den hemel bespotten, en God gelijck uyt zijnen throon werpen. Een staeltjen zy in plaetze van duyzenden. Cessez mortels de souspirer, Ceste beauté nest pas mortelle. Il est permis de ladorer, Mais non pas destre amoureux delle. [p. 19] (5) Les Dieux tant seulement Peuvent aymer si hautement. Isser misschien yemand zoo arm van talen, die dit zes-dicht niet en verstae, die neme in plaetse deze over-zettinghe. Stervelinghen, houd vry stille, Van te zuchten met ghesteen; Deze schoonheyd, dwing uw wille, Heeft geen stervelicke leen. (5) Op haer meught ghy niet gelieven, Maer t aen-bidden staet u vry; Goden hebben alleen brieven Van zoodanigh hoogh gevry. Van deze en dier-ghelijcke in-leghsel, zijn de huyden-daeghse boecken, die meest by de jonghe lieden ghesleten werden, vervult: van zulcke woorden klincken de tonghen der ghener, die van liefde glimmen, en het hof, ghelijck-men zeght, op de schoot van de Ioffrouwen maecken. Die het woord niet en weet, en mach niet mede gaen. T is gemeenelick, mijn hert, mijn troost, mijn oogh, mijn licht, mijn beckje, mijn zoetertje &c. Maer die op hoogher schoenen treden, willen oock hier in verheven zijn. T is kootjes volck, die op de ghemeene wegh wandelen. Deze en spreken maer van Princessen, Koninghinnen, Sterren, Engels, Goddinnen: en wilt ghy t al hooren, zy noemen die haer Al, die met allen is, als dreck in goud gewentelt; of, als de wijsheyd spreeckt, een vercken met een goud juweel. Voor deze menschen en is noch grond, noch oever. De heylighe Gheest zeght: En zijt niet als een peerd, of als een muyl-ezel, zonder verstand: wiens muyl men toe-snoert met een ghebit en toom. Maer deze loopen gantsch on-gebonden daer henen, geen ander wet hebbende, als zonder wet te leven. t Is by haer een Courtisaensche wijsheyd gerekent, daer van de ghekapte narren, bykans schaemte zouden hebben. Ick hebbe van een gehoort, die met ernst zulck een op-schrift op een minne-brief stelde: Aen de heylighe Majesteyt van de Coninghinne mijnes herten. Wie zal die onder redelicke menschen [p. 20] tellen, die zulcke nietighe dwaesheyd voor een gheestighe wijsheyd rekenen? Maer wilt ghy noch een groffe en tastelicke prouve van deze herssenlooze dulheyd hebben? Hoort wat een aerdighe hofscheyd een Ioncker ghebruyckte, diens opperste deel met zulcke mist benevelt was. Hy wilde quansuys den bet-weet spelen, en in plaetse, dat andere haer zalaede met olye van vley-steerten toe-bereyden, wild hy de zijne met een middelbaere scherp-zoete sausse begieten. Schrijvende dan aen een edel Ionck-vrouw, zijn matresse, en denckende by hem zelven, dat haer den tijtel te gheven van doorluchtighe, te veel was, en de lof van eerbaere veel te weynigh, verzinde recht tusschen hemel en aerde te vlieghen, mids schrijvende, Aen de bykans door-luchtighe. Tot zulck een pot, zulck een decksel. Die oock yets van beter smaecke van deze hoofdelooze minnaers verwachten wil; voeghe hem vryelick by dien boer, welcke vertoefde dat de vliet zijnen loop eyndighde, op dat hy mochte drooghs voeds daer over gaen. Soo daer evenwel noch eenigh deel van wijsheyd ghespeurt wert, die zal hier in vervat zijn, dat de sommighe van passe zoo wijs zijn, dat zy in haer zelven mercken ganschelick niet wijs te zijn. Van zulcken slagh was die Ghezelle, welcke tot zijn lieve Vrijster dorste zegghen, Ick ben zonder God, zonder u, en zonder my. Te weten, zonder God, om dat ick hem niet aen en bidde, maer u: zonder u, om dat ick u niet en hebbe: zonder my, om dat ghy my hebt, en ick niet my zelven. Goddelooze guyten, die haer opperste goed stellen, en haer grootsten dienst besteden, in het vuyl ghebruyck van het ghene met eerbaerheyd niet en magh ghenoemt werden: maer vermenschte Duyvels, die haer zelven uyt-schudden, en God tot de helle zenden, op dat zy haer tonge teghen den hemel mochten uyt-steken, en een Gods-dienst op-rechten, daer van den Af-god een on-reyn schepsel, de dienaers een uyt-braecksel [p. 21] van de helle, en het eynde van allen, een on-sterffelick berouw is, en een eeuwigh-duerende smerte! Keert tot u zelven, ellendighe ziel-moorders, die verloren zijt in den dool-hof van uw ydele ghedachten: ont-wert u uyt de stricken, die ghy u zelven zoo schadelick en schandelick gevlochten hebt. En om u zelven nu voor-by te gaen, en de schuldighe plicht, die ghy uwen oppersten Leen-heer schuldigh zijt, bemerckt in een heylighe stilheyd, hoedanigh, en wat zy is, die ghy voor uw Goddinne houd. Een vrouwe, van een vrouwe geboren; een worm en een worm-aes; stof en kaf van den wind ghedreven; hoy en gras; en wilt ghy wat meer hebben, een bloeme des velds, die ghy heden ziet, en morghen te vergheefs zoeckt. Zy is, ghelijck wy alle te zaemen, een voor-beeld van swackheyd, een roof des tijds, een speel-tuygh van de wind, een bobbel, een teere water-bieze, een schildery van on-ghestadigheyd; en om int korte veel te zeggen, een weynigh slijm en fluymen, met bitter galle te zaem ghemenght. Arme menschen dan, die noch de hoornen willen op-steken, en met de Pauw, zich in haer vederen spieghelen! weest zone of dochter van een Koninck of Keyser, en watter groods ter weereld kan ghenoemt werden; ghy zijt eerstelick ghevormt in een slijmigh vat, en hebt daer ghedreven tusschen de uyt-worpselen, die van spijze en dranck over-blijven: ghevoet van het ghene de Schriftuere eyghentlick weghdoenssel noemt, en dat eertijds niemand naken en mocht, zonder on-reyn te zijn. Daer vlot dit moedigh meester-werck, als in de barninghen, tusschen duyzent klippen en vuylen: in gheduerigh ghevaer zijnde, om alle ooghen-blick schip-braecke te lijden. De minste val, of het verrecken van de moeder, is ghenoeghzaem, om het zelve, door de weereld, uyt de weereld te zenden. Het snuytssel of het uyt-gaen van een keersse kan dit vazel lichtelick [p. 22] versticken; jae al heeft het schoon nu vaste leden ontfanghen. Is het dan, de ronde van zijnen tijd vervult zijnde, uyt de banden van deze duystere kercker uyt-gebroken, met de overlickste smerte, en de alder-grootste schaemte van zijn moeder, die de swackheyd en eerbaerheyd van een vrouwe lijden kan; ziet, zoo ligghet daer henen, als een klompjen van rood vleesch, gheen ander beweginghe hebbende, als de zee-gallen, of dierghelijcke twijffel-ghedierten, die een ziele in plaetze van zout ghegheven is, alleenelick om dat zy niet verrotten en zouden. Andere ghedierten en zijn zoo haest niet gheworpen, of uyt haer schaele ghekropen, zy loopen stracks, uyt haer zelven, naer haer voedssel; en ghelijck zy haer kleeren gemaeckt, zoo vinden zy oock de tafel al gedeckt. Maer dit erbarmigh schepssel, naeckt en kael, gantsch hulpeloos van zich zelven, moet daer jaren en daghen, in zijn eyghen stanck en vuyligheyd ligghen. Zijn liessens moeten werden gheviert, zijn oorkens ghereynight, zijn oxels, jae alle zijn ledekens, moeten met pluyssels en doeckskens bezet zijn; of anders moest het in draght versmelten, en in zijn vuyligheyd verrotten. Eyndelick, ghelijcker niet grootscher en is als de mensch, zoo en isser oock niet ellendigher. En wat willen wy anders zegghen, wanneer wy deze on-reyne romp en ramp, zoo cierlick toyen, en zoo kostelick opsmucken, als dat wy schandelick en on-volmaeckt zijnde van ons zelven, onze volkomentheyd van de de beesten leenen, en met ons lichaem om prijs roffiaenen willen. Let hier wel op, ydele lichtvoeten, die u zelven wilt ghedoopt hebben met de naem van Courtisanen, en uw ambacht maeckt, met de Ioffrouwen te hoven, en in haer ooghen te leven. Dat ghy aen-bidt, dat ghy vieret, Als yet Godlicks, zonder vleck: Al ist noch zoo schoon vercieret, Fy! t is niet als stanck en dreck.
Wie dat het zelf, quansuys, in uwe steed zal dragen: Elck een ziet wat ghy jaegt; een duyvigh beck-getreck, Op dat ick niet een zeggh, een innigh tongh-geleck. (5) Maer zijt ghy niet beducht, wie dat op hem zal laden Dat drouwig zond-gewicht, die helsch-geneygde daden Daer in ghy ligt verstrict? Wel wilt ghy zijn bevrijt? Kust Godes Zoon, gelooft, en zijne gramschap mijd. [p. 24]
De jonghen was een jonghen, zeght de heylige Gheest van Samuel. De mensche is een mensche, dat is uyt ziele ende lichaem bestaende. Dit ghebouw en moet niet ont-daen, maer met een broederlicke verbintenisse te zamen gehouden werden. De ziele is de man; het lichaem de vrouwe. Deze en moeten geen scheydbrief maecken, door twist, of nijdigheyd; maer veel eer, met ghemenghde om-halzinghen, malcanderen by-staen, en alle hulpe en gunste bewijsen. [p. 25] Maer hier is de swarigheyd, en de oorsprongh van tranen; dat wy, ghelijck in alle ander dinghen, oock in genueghte geen mate en houden. t Is een by-voughsel, en wy maecken het grooter, als het voornaemste stuck-wercks: t is een kant, maer die breeder gheweven wert, als het binnenste laecken. De Schriftuere noemt den mensche enckelick ziele; maer dus doende, mach hy wel enckelick lichaem ghenoemt werden, ghelijck het zelve de Rabbijnen, als van dien heerlicken tijtel belichaemt zijnde, ghedaen hebben; die den mensche Gouf, dat is, lichaem, heeten: ghelijck hy oock in de boucken onzer zaligheyd, vleesch genoemt wert. Wel te rechte; als die dat Goddelicke deel, deur den roock, en het roet van de vuyle schouwe des lichaems, ghelijck verstickt, en geen ander leven ghelaten hebben, als om onze vleeschelicke wel-lusten in t leven te behouden. Doch om deze woeste zee in gheen putje te willen leyden; laet ons maer een weynigh onder de jonge luyden verkeeren. Bezie wat een ghetater, en dertele fijmelinghen daer veel-tijds omgaen; wat kout, wat ghespel, wat aen-raeckinghen daer verzint en gepleeght werden. En, om ons zelven noch naerder te besnijden, merck wat een menighte van wulpsche zoen-konstjens op de bane rijden, die de Iong-mans des nachts in hare herssens smeden, om hare duystere wercken der wel-lust te lief-koozen, en dat teere volcxken, deur een ghemaeckt fatsoen, aen te wrijven, dat zy anders met zoeten ernst verwerpen zouden. Ick en wil dit papier niet bekladden, met alle die dertele bootsinghen; maer hier alleenlick verdoemen dat Sodomitisch over-spel, dat zommige met de mond bedrijven, teghen den danck, en met spijtigh verdriet van eerbare Ionck-vrouwen, die haer mond moeten leenen, tot een spoel-vat, en speel-vat van vuyle, en zomtijds oock pockighe tonghen, die zy uyt een vodde-kot mede-ghebracht hebben. [p. 26] De gheyle mond des vleeschs is gheestigh om te dincken, Al wat zoo eenighzins schijnt naer zijn smaeck te swincken, Zijn eenigh hemel-rijck: daer uyt hy pompt het nat, Tot vulssel van zijns weerds verrot en vunstich vat. De kus, die anderssins, gantsch middelbaer kan wezen, Jae oock met reden is in doude eeuw gheprezen, Wert tot een ghist des vleeschs van velen nu gepleeght, Die alleen deur de hitt der nieren zijn beweeght. Wie en weet niet, wat oock menigh-mael op zulcke zoentjens naer-volght. Hoor, wat TIBULLUS, van de Ionck-vrouwen zijner eeuwe, zingt: Rapta dabit primò, pòst offeret ipsa volent Post eliam collo se implicuisse volet.
U laeten zoo een kus, maer haer gelaet is vals: Daer naer zal zy van zelfs, u lieve kusjens gheven; Daer naer oock willigh zijn te hanghen om uw hals. En wat anders hier naer, als wercken, die niet geoorloft en zijn, als tusschen twee echte lieden. Kusjens, Niet die een zuster gheeft aen haren straffen broeder, Maer die een zachte vrouw geeft aen een hitsigh man; Niet als Diana krijght van Phebus, of haer moeder, Maer zoo on-kuysch, als Marsch zijn Venus geven kan. Zoo spreeckt de Poeet in zijn eyghen taele, diens zoet-rolligheyd niet wel en kan uyt-ghedruckt werden: Qualia nec fratri, tulerit germana severo, Sed tulerit cupido mollis amica viro: [p. 27] Qualia credendum est non Phoebum ferre Dianae, Sed Venerem Marti saepe tulisse suo. Hier zullen voornemelick de jonghe Maeghden, wiens on-ghekoockte bloed noch in zijn eerste zode is, haer oudelick en koudelick te dragen hebben, om de eerste beginsselen van schaemtelooze on-kuysheyd gheen plaetze te gheven, op dat zy van de laetste on-eere niet ver-rascht en werden. Zedigheyd en schaemte is het schoonste lijf-teecken der jonghe luyden, maer voor-nemelick der maeghden, die natuere ghewilt heeft de swackste te wezen. Verloren is zy, die de schaemte verloren heeft. Dochters weest doch nimmers moe, Maer zijt altoos op uw hoe, Dat u nerghens eenigh quant, Onder schijn van echten band, (5) Onder t kleed van zoete weeld, Al uw goed, uw eer ont-steelt. Al dat gluyren, al t ghefleem, Al dat streelen, al dat zeem, Al de kusjens, al t ghetast, (10) By gheen eerbaer lien en past. Joffrouw stae op sintinel, En wat ander hier uyt spel: t Zijn de voor-boon, t is de boogh, Die daer zoetlick laght om-hoogh, (15) En allenghskens water pompt Tot hy op u neder-komt. Wat ist doch van al uw schoon, Als ghy mist uw eere-kroon? Wat ist daer een maeghd med roemt, (20) Als zy een-mael is ont-bloemt. [p. 28] Maer, om by den draed te blijven, laet ons den oorsprongh van het kussen onder-zoucken. De wijze van kussen is van oude tijden, jae van de uytterste memorie der menschen, bekent gheweest. Zy heeft haer af-komste ghetrocken uyt het inghewand, en de innerlicke gheneghentheyd van Adams kinderen, onder malkander. Men ziet, daer over-groote vriendschap is, voor-nemelick in de eerste aen-komsten, of laetste af-scheydinghen der vrienden, dat het bloed naer de uytterlicke deelen des lichaems komt uyt-gheschoten, en byzonderlick zijn vertreck, of ghelijck-men spreeckt, zijn rendez-vous neemt, daer de natuere alle de zinnen by den anderen ghestelt heeft, ende het welcke, onder alle volcken des weerelds open-ghedraghen wert. Dewijle het bloed dan uyt zijn eyghen vaten niet en kan verlaten werden, en nu ten eynde van zijn vrydom ghekommen is, zoeckende even-wel naerder ghemeynschap te hebben, met het ghene, daer mede het wilde in een ghesmolten en vereenight zijn; beweghet den wille, om den mond, ghelijck als de deure der zelven, te naerderen, en zoo niet anders, ten minsten de azemen, als lichamelicke gheesten, door den anderen te doen loopen, op dat zy alzoo een vaste, doch dunne band zijn zouden, om deze twee te zamen te stricken. Om deze vereeninghe, doch op een gheestelicke wijze, zucht de Bruyd Christi, in dat Hooghe Lied Salomons, begheerende met haren Bruydegom, deur een kus, dat is op het alder-nauwste vereenight te zijn. Alzoo bestond de aertsch-vader Iacob zijn Rachel met een kus te groeten: en daer hy tot noch toe on-bekent was gheweest, zijn kennisse, ende liefde ghelijckelick daer mede te beghinnen. Ende alzoo hebben alle die oude Heyligen, mans en vrouwen, malkanderen begroet, en veel tijds oock hare brieven besloten, met een ernstighe begheerte, dat deen den an- [p. 29] deren kussen zouden. Hoe-wel daer oock gevonden zijn, die deze heylighe wijze, tot verraed en moorderye ghebruyckt hebben: als daer zijn gheweest Ioab, en die schrickelijcke Gods-moorder, die den Heere der heerlickheyd, onder zulck een vriendelick mom-aenzicht, zoo valschelick, als verdoemelick, in de handen zijner vyanden over-ghelevert heeft. Ander-sins zoo was de kus een heyligh, en eerbaer ken-teecken van de liefde, die-men yemand van herten toe-drough. De heylige Papieren gheven ghetuyghenisse, dat wanneer zich Ioseph zijnen Broederen bekent ghemaeckt hadde, dat hy-ze alle om den hals viel, en met weenende ooghen, kussede. Ghelijckerwijs oock Iosephs zonen van haren Groot-vader om-helst, en met een kus ont-fanghen wierden. Zulcke exempelen zult ghy met menighte vinden, in beyde de uytterste willen, daer ons de erve des hemels ghemaeckt is. Maer ghelijck de kus een ken-penningh was van onderlinghe liefde, zoo is hy oock ghebruyckt gheweest, tot bewijs van een vrywillighe ghehoorzaemheyd en eer-dienst, die de mindere aen de meerdere, de Onder-danen aen de Opper-machten schuldigh waren. Kusset den zone, zeght de Gheest des Heeren, op dat hy niet en toorne: dat is, bewijst hem niet alleen een teere liefde; maer eert hem oock met alle onderwerpinghe en gehoorzaemheyd. Wel aen dan, dertel jeughd, die u verheught int kussen, En uwen heeten brand, door vuyl ghebruyck, te blussen, Keer van die rots en klip, die hooghe zanden mijd; Houd strack een ander streeck, al-eer ghy schip-braeck lijd. (5) Roep steeds om Godes hulp, streck uyt uw slappe handen, Heff op uw traghe knyen, ont-worstel uyt de banden Vant vuyl bejagh des vleeschs; weck Iesum, grijp hem aen, Of denck vry, en gheloof dat ghy haest zult vergaen. [p. 30] Om-helst dat zoete Lam, dat u zijn mond komt bieden; (10) Volgh, waer het henen gaet, wil uyt zijn spoor niet vlieden; Weest altijds van zijn treyn, ghelijck die hofsche lien, Die altijds willen zijn van hare Prins ghezien. Ghebruyck voor al t ghebed, waer door ghy zult toe-sluyten De poorten van der hel; het water doen ont-spruyten, (15) Dat uyt de hemel vloeyt, en noyt en zal vergaen; Een levend water-stroom zal uyt uw buyck ont-staen. Ghy zult, al wert ghy oock als nu en dan bestreden, Van druck en teghen-spoed, de Duyvels kop vertreden: En wilt ghyt al int kort, ghy zult, met klaer bescheyd, (20) Van nu aen Gode zien, en in al eeuwigheyd.
Het wilt daer enckel in, en met ghewelt deur-boren, Daert meest gesloten is. De wegh, die open leght, Is al te veel ghemeen, te effen en te slecht. (5) Waer wilt ghy menschen heen? den hellen weg des Heeren Verstoot ghy met de voet; het duyster wilt ghy leeren, En wat verborgen is, in Gods verholen raed: Daer ghy, het geen alleen u noodigh is, versmaet. [p. 32]
De oogen bevinden zich qualick, als zy de klaerheyd der zonne starlincx willen aen-zien: alzoo wert het ghezichte onzer zielen verstomt, en uyt-ghebluscht, wanneer wy onder-nemen vermetelick te dringhen in die hooghe dinghen, die de hemel voor ons heeft willen verberghen. Die de Majesteyt onderzouckt, zeght de wijsheyd, zal van de heerlickheyd onder-druct werden. De enghten van de menschelicke ziele en konnen de on-metelicke wijde van die Goddelicke grootheyd in het minste niet om-helzen of begrijpen. De mensche en zal my niet zien, en leven, zeght de Heere. Hy is aen-biddelick, maer niet onder-zouckelick: zijn heymenissen zijn te eeren, maer niet te naerderen. Hoor den Apostel: Dat niemand en ghevoele, boven het gene, dat hy behoort te gevoelen; maer dat zijn ghevoelen zy tot matigheyd, naer dat God een yeghelick de [p. 33] mate des gheloofs ghedeylt heeft. Want willen wy ander-zins de stock buyten het bereck van onze spronck, en natuerlicke krachten, uyt-stellen, de gaep-grond van de on-diepte der hellen zal ons verswelghen. Wel te recht zeght die kloecke penne, in zijn bouck van Standvastigheyd: Ut papiliones, & minuta quaedam animalcula vespere lucernae lumen circumvolitant, donec amburantur, sic vaga mens, per curiosam curam, lascivit circa arcanam mysteriorum flammam. Verstaet het: Ghelijck de mugghen, en zommighe andere kleyne dierkens, des avonds ghins en weder, rontom het licht der keersse vlieghen; alzoo dertelt het swermigh ghemoed, door een over-keurighe zorghe, ontrent de heymelicke vlamme der verborghentheyden. Daerom oock SOCRATES, om zulcke goddelooze wijsheyd in te toomen, eertijds ghevraeght zijnde, wat dat in de helle ghedaen wiert, gaf voor andwoorde, Ick en hebbe daer noyt gheweest, noch oyt met yemand ghesproken, die van daer ghekommen is. Evel-eens als AUGUSTINUS dien uyt-zendelingh des Duyvels bejegende, die van hem zocht te weten, wat God voor de Scheppinghe der weereld dede: Hy maeckte, zeyde hy, een helle, om zulcke on-tijdighe vraghers in te werpen. Daer en is niet ter weereld dat onze zinnen meer verbijstert, dan als wy ons zelven aen-dragen, den voor-gangh van het heylighdom der heylighen te scheuren, en met on-ghewiede herssens in Gods heymelickheyd te booren. De duyvel heeft ghenough op onze zielen ghewonnen, wanneer wy zoo verde gheleyt zijn, dat wy de Goddelicke dinghen met de korte elle van ons kleyn begrijp willen uyt-meten; en de on-eyndelickheyd vormen, naer de leest van een gheschapen ziele. Wy reycken naer God, maer wy werden bereyckt van Gods artsch-vyand: wy stijghen naer den hemel, maer wy daelen in de helle. THALES, een van de Griecksche Wijzen, heel noustigh en bezigh zijnde, in het aen- [p. 34] schouwen des hemels, is in een gracht ghevallen. Het welcke van zijn dienst-bode ghemerckt zijnde, zeyde zulcks wel verdient te hebben: om dat hy geen acht slaende, op die dingen, die voor zijn voeten laghen, arbeyde den hemel te kennen, die boven zijn bereyck was. Dit kan, met bondigher waerheyd, van onze huydighe menschen ghezeght werden, die de gheopenbaerde dinghen des hemels nauwelicks waerdigh en achten haer betrachtinghe, en met een reuzighe op-gheblazentheyd de hooghe diepten Gods zoucken te door-gronden. Wat isser al ghehouwen en gheweert gheweest, over die on-begrijpelicke verborghentheyden van Gods verkiezinghe, en die pointen die daer aen kleven? wat goddelooze vermetelheyd is daer door te voor-schijn ghekommen? wat heylooze redenen zijn daer uyt-gherezen? wat twist, wat nijd, wat vyandschap is daer uyt-ghebroeyt? en dat alles, door een goddeloos ghekittel, om alles te weten, dat niet gheweten en wert, als met niet te weten. Een Egyptenaer ghevaeght zijnde, wat dat hy onder zijn mantel ghedeckt droegh: andwoorde, met een gereede aerdigheyd, dat het daerom bedeckt was, om dat niemand weten en zoude, wat het was. Dit behoorden wy in deze gheleghentheyd te dincken, dat God de Heere deze diepe heymenissen voor ons swack begrijp verborghen heeft, op dat wy ons gheenzins bemoeyen, noch te vergheefs vermoeyen zouden, om de zelve te onder-zoucken. Hier in is te prijzen, de zedighe Godvruchtigheyd van SPINEUS, zegghende, dat het tot stichtinghe van onze ghewissen ghenough is, (aen een zijde ghestelt zijnde die hooghe, en over keurighe onder-zouckinghe van de on-begrijpelicke oordeelen Gods) dat wy weten, dat de persoonen van God niet aen-ghezien en werden, maer dat, onder alle volckeren, wie hem vreest, en gherechtigheyd werckt, hem aenghenaem is. Dat hy wilt, dat alle menschen be- [p. 35] houden werden, en tot de kennisse der waerheyd kommen. Dat, wie in hem ghelooft, niet en zal verdoemt werden, en dierghelijcke redenen meer, die ons verzekeren van zijne gheneghentheyd tot onze zaligheyd, en onze ghemoederen bevrijden van alle quetst-steentjens, en pijnelicke twijffelinghen. T en is niet met alle van ons; t en is maer beuzelinghe van al ons menschelick verstand. Het is zoo verre van daer, dat onze krachten die Goddelicke hooghte vatten zouden, dat van alle de wercken onzes Scheppers, die best van alle zijn merck-teecken draghen, en meest de zijne zijn, die wy alder-minst verstaen. T is de Christenen een oorzaeck van te ghelooven, wanneer zy, in de Goddelicke cohieren, on-ghelooffelicke dinghen ont-moeten: te meer zijn die naer de reden, als zy zijn teghen de menschelicke reden. Het verstand des vleesch is een vyandschap teghen God, het en wert de Wet Gods niet onder-danigh: het en kan oock niet. Zoo Gods wercken, naer de reden waeren, t en zouden gheen verborgentheyden zijn: zoo zy eenigh exempel of even-beeld hadden, zoo en waeren zy niet yet byzonders. PLATO zelve, die acht dat het een feyle van Goddeloosheyd is, al te keurigh Gods wonderen te onder-zoucken, en de oorzaecke van alle dinghen te willen weten. Men ziet oock, dat alle staeten haere heymenissen hebben, zonder de welcke zy qualick zouden geregiert werden. Waerom willen wy die God ont-houden, en zijn rijcke van ergher en minder voor-recht, als de onze maecken? Te dede Deo: quae capere haud potes, remitte. Intensio suat ista remissio, vel acris. Id sat tibi sit, scire; quod hoc scire, negatur. Quo sumere frustra temerarium laborem? (5) Captare, quod unquam haud capias; sitis bibendo est. [p. 36]
Begheeft u onder God: laet dat ghy niet kont vaeten, Die slackheyd zal u hier, als een strack spanssel, baeten. Dit zy voor u ghenough, te weten; dat ghy niet, Noch gheenzins weten meught, het gheen u God verbiet, (5) Waer toe daer heen gheport, daer toe ghy noyt zult komen? Waer toe veel moeyt en pijn lichtveerdigh op-ghenomen? Te grijpen naer het gheen ghy nimmers en begrijpt, Is dorst, die ghy altoos, door t drincken, scherper slijpt. Ick en can hier niet naer-laeten een ghedicht by te voughen, dat ons de Fransche OVIDIUS beschreven heeft. Maer om het banket tot het tweede gherichte te behouden, laet deze over- zettinghe voor-ghezet werden. Men zeght, dat Jupiter vergramt opt mensch-gheslachte, Dat, met een stout bedrijf, tot in den hemel brachte Zijn reen, en weder-reen, op dat het mocht bespien De hooghe dinghen Gods, die niemand en magh zien: (5) Zijnd eens vol lust en drift, gingh voor zijn lief verkiezen Me-vrouw Vermetelheyd; daer zy sliep in de biezen, Ontrent den hemel-bergh: en kussend haer, ontfingh DOpiny, voor den mensch een zeer verghiftigh dingh. Vrouw Meenen was de Min: en wert gheleyd ter scholen, (10) By Trots, en Fantazy, op zotte Ionckheyds molen, Daer zy zoo hoogh op-swol, dat zy, vol onverstand, Haer eyghen ouders zelfs deed beven, onder dhand. Zy scheen in haer ghezicht een fiere beest te draghen: Haer hoofd was vol van wind, van roock, en vremde vlaghen: (15) Haer herte was ghebroet van ydel Zucht, haer peet: En deckt eer-gierigheyd met een ghebreckigh kleed. [p. 37] Haer aenzicht was heel schoon, en wonder fraey besneden: Zy hadd een zoete mond, vol lieffelicke reden: Haer rugghe was verciert met vlercken hoogh en breed. (20) Haer voeten waren niet met vleesch of been bekleet, Maer met kattoen, en wol, van stoffe teer en zochte: Op dat wanneer zy gingh, haer niemand horen mochte. Zy nam haer Legher-plaets (t was wonder om te zien) Int heymelick vertreck der God-gheleerde lien, (25) Dat nieuw-Rabbijnsche volck, en werd haer hoofd, en zeden, Door veel verscheydenheyd van schriftelicke reden: Op dat het wiert gestraft; mids dat het was verkeert, En, met een Reus-bedrijf, den hemel hadd beleert. Dit monster maeckt den zoon tweedrachtigh met den vader: (30) Dit monster maeckt dat broers on-eenigh zijn te gader: Ont-zustert zusters hert: stelt recht-sweers in verschil; Zoo dat zich deen in t bloed van dander wasschen wil. De oom die haet zijn neef; de knecht die haet zijn heere; De vrouw en gheeft niet meer aen haren man zijn eere: (35) De kinders, zonder reen, die twisten van t gheloof: De orden is ontschaeckt; de wetten zijn ten roof. Men ziet den Ambachts-man zijn werck en neeringh staecken: De Boer verlaet zijn vee; de Advocaet zijn zaecken; De Koop-man zijn bedrijf; de Schippers schip en schuyt; (40) De vrome wert on-vroom; doprechtigheyd is uyt. Het school-volck sich on-tucht; de Lants-man maeckt een deghen Van zijn krom-tandigh mes, daer med hy was verleghen: Zijn scherp-ghepunte eggh, die smeed hy tot een pijck; Zijn plough-scheer tot een mes, of yet wat zulcks ghelijck. (45) Vermoghentheyd is dood: elck een leeft naer zijn wijze, En maeckt dat over al veel on-gheschicktheyd rijze. [p. 38] De lust, de ghiericheyd, de dolingh on-beheert, Die hebben op en neer de weereld om-ghekeert.
On dit, que Jupiter fasché contre la race Des hommes, qui vouloient par curieuse audace Envoyer leurs raisons, iusquau ciel, pour sçavoir Les hauts secrets divins, que lhomme ne doit voir; (5) Un iour estant gaillard choisit pour son amie Dame Presomption, la voyant endormie Au pied du mont Olympe, & la baisant soudain Conceut lOpinion, peste du genre humain. Cuider en fut nourrice, & fut mise à lescolle (10) DOrgueil, de Fantasie, & de jeunesse folle. Elle fut si enflee, & si pleine derreur, Que mesme ses parents faisoit trembler dhorreur. Elle avoit le regard dune orgueilleuse beste, De vent & de fumee avoit pleine la teste, (15) Son coeur estoit couvé de vaine Affection, Et sous un pauvre habit cachoit lAmbition. Son visage estoit beau comme dune Sereine, Dune parole douce avoit la bouche pleine: Legere elle portoit des ailes sur le dos: (20) Ses jambes & ses pieds nestoient de chair ny dos; Ils estoient faicts de laine & de coton bien tendre A fin qua son marcher on ne la peust entendre. Elle se vint loger par estranges moyens Dedans les cabinet des Theologiens, (25) De ces nouveaux Rabins, & brouilla leur courage, Par la diversité de cent nouveaux passages; [p 39] A fin de les punir destre trop curieux, Et davoir eschellé, comme Geans, les cieux. Ce monstre arme le fils contre son propre pere; (30) Le frere factieux sarme contre son frere: La soeur contre la soeur, & les cousins germains Au sang de leurs cousins veulent tremper leurs mains. Loncle hait son nepveu, le serviteur son maistre: La femme ne veut plus son mary recognoistre: (35) Les enfans sans raisons disputent de la foy, Et tout a labandon va sans ordre, & sans loy. LArtisan par ce monstre a laissé sa boutique, Le Pasteur ses brebis, lAdvocat sa pratique, Sa nef le Marinier, son trafiq le Marchant, (40) Et par luy le preudhomme est devenu meschant. LEscolier se desbauche, & de sa faux tortue Le Laboureur façonne une dague pointue, Une pique guerrier il fait de son rateau, Et lacier de son coutre il change en un couteau. (45) Morte est lauthorité: chascun vit en sa guise: Au vice desreiglé la licence est permise: Le desir, lavarice, & lerreur insensé Ont sans dessus dessous le monde renversé.
De een van achter mart, de ander zietmen spoeyen: Maetroos, quansuys, belaen, die werpt een touwtjen uyt, Om zoo dees kacke-nest te halen aen zijn schuyt. (5) Waer van is dit verschil? Regierders wilt het mercken: Gelijck een-dracht maeckt macht, twee-dracht verbreeckt de stercken. De Sloup, die achter-blijft, zijn riemen on-lijck slaet; Het land, dat niet en trect een lijn, zeer licht vergaet. [p. 41]
Door-wandel maer eens, als wat anders doende, de Romeynsche gheschiedenissen, ghy zult terstond ghewaer werden, dat wanneer CINNA zijn eer-zucht op het tooneel ghebrocht heeft; SYLLA zijn rolle beghinnen te spelen; MARIUS zijn vlees-slachtigh treur-spel voor den dagh ghebrocht heeft; en die twee groote Helden, die in den eersten trap met den anderen vermaeghschapt waeren, de eene zijns ghelijck, de ander zijn grooter niet en konde verdraghen, dat deze weereld-Heeren, den spot en de verwoestinghe van haere vyanden onder-worpen zijnde, een drouvigh exempel van de waerheyd dezer spreucke hebben naer-ghelaten: Discordia res maximae dilabuntur; Dat is: Door twee-dracht werden de grootste dinghen tonder-ghebracht. Niet beter en vergingh het aen die van Athenen: welcke, door twistighe scheuringhe, malkanderen niet willende te ghemoete kommen, zijn van haer verheerde over-heert gheweest: want de Lacedemoniers, langen tijd onder haer jock ghezucht en ghebogen hebbende, veel minder in ghetal, in sterckte, en rijckdom zijnde, hebben haer bestaen met levendigh gheweld aen te tasten; en de uyt-komste is oock met zeghe-teeckenen ghekroont gheweest. Neem dit vast op: de eenigheyd is ghelijck de wallen en bolle-wercken van een on-verwinnelicke stad; ghelijck torens, sterckten van Diamant-steenen ghebouwt, zoo wijt vermaert, en by de Poëten beschreven: die niet en konnen ghemijnt, bestormt, [p. 44] of door eenigh ghewelt van gheschut, jae zelfs niet, ghelijck de zelve zegghen, door Iupiters blixem, neder-gevelt werden. Daerom oock AGESILAUS van yemand ghevraeght zijnde, uyt wat reden de Stad van Sparten met gheen vesten om-cinghelt en was? heeft de eenigheyd en de kloeckheyd der Burghers ghetoont, zegghende; deze zijn de wallen en de mueren van Sparten: te kennen ghevende, dat de staet-ghemeynten door gheen sterckte zekerder en zijn, als door de deughd van over-een-draghende burghers. Maer van de on-eenigheyd magh wel de aen-sprake ghebruyckt werden, die de arts-Poeet, teghen een van de helsche goddinnen, uyt-dondert. Tu potes unanimes armare in proelia fratres, Atque odiis versare domos: tu verbera tectis, Funereasque inferre faces:tibi nomina mille, Mille nocendi artes.
Ghy kont, door haet en twist de huyzen omme-roeren: Ghy brenght een drouvigh vier, veel slagen, veel verdriet, Alwaer-men uwen schrick, en uw gheveerte ziet. (5) Ghy hebt veel list en konst, ghy hebt veel duyzend streken, Om schaed en leed te doen, te vellen en te breken.
Daer ghy maer toe-gangh hebt, daer moet het al vergaen. Hier op slaet die ernstighe ghenuchte, die PLUTARCHUS, in zijn staet-reghels, ons heeft naer-ghelaeten. Hy verhaelt, dat eenen LEO BYZANTIUS, een zeer gheleert man, en die de schole der wijsheyd, langhen tijd, betreden hadde, te Athenen gekom- [p. 45] men is, alwaer de burghers, door on-eenigheyd, teghen den anderen verdeelt waren. Hy daer ghezonden zijnde, om de stad tot vrede, en eenigheyd te brenghen, op een verheven plaetze gheklommen, om van daer het volck te bequamelicker aen te spreken, heeft ter eerster in-gangh, door zijn kleyn en verneutelt lichaem, in stede van een statighe aen-dachtigheyd, een yeghelick tot een schetterigh ghelagh bewoghen. Welcke schielicke en on-verwachte bejegheninghe, by den hayre grijpende, heeft hy dus zijn aen-sprake aen-ghevanghen: Hoe, mannen van Athenen! hoe zoudet ghy aen-gaen, zoo ghy dan mijn huys-vrouwe zaegt? die zoo kleyn en in-ghedronghen is, dat zy nauwelicks tot mijn knyen kommen en zoude. Door welck verhael, alzoo zy noch in veel grooter ghelach uyt-bersteden, heeft hy met deze reden ghevolght: maer ons, zoo kleyne zijnde, als wy zijn, zoo wanneer wy on-eenigh zijn, en kan de heele Stad van Constantinopelen niet vatten. PHILOSTRATUS verhaelt dit een weynigh anders, en noch ghenueghlicker: Namelick, dat deze man, tot de Athenensers ghekommen zijnde, om haer de een-dracht aen te raden, dat hy terstond, door zijn oubollighe ghestalte, alle het volck tot lacchen verweckt heeft; niet om zijn kleynigheyd, als PLUTARCHUS zeght, maer om dat hy een on-gheschickt, vet lichaem, en een grooten, over-hanghenden buyck hadde: waer op hy on-verstelt, en met een stemmigh wezen, terstont ghezeght heeft: waerom lacht ghy doch, Atheensche mannen? mijn huys-vrouwe is noch veel vetter, als ick ben; nochtans, als wy eenigh zijn, kan ons wel een beddeken vatten; maer on-eenigh zijnde, het heele huys niet. Hadde hy ten tijde Christi, ende een Christen, by de Christenen gheweest, hy hadde oock wel konnen zeggen: Zoo ghy malkanderen bijt ende eet, ziet toe, dat ghy van malkanderen niet verteert en wert. Alzoo is eertijds het erf-deel Gods van [p. 46] den anderen ghescheurt. Manasse was teghen Ephraïm; Ephraïm teghen Manasse, ende zy alle beyde teghen Iuda. Maer wat wijn is uyt zulcke druyven gheperst? zy zijn eyndelick al te zamen een spot en roof van hare vyanden gheworden. Een levendigh voorbeeld van het ghene naer-maels de Heere Iesus zeyde: Een yegelick Koninckrijck, dat teghen hem zelven gedeylt is, wert verwoest: ende een yeghelicke stad, of huys teghen hem zelven ghedeylt, en zal niet bestaen. Het welcke de vermaeckelicke leer-ghedichtselen van de PHILOSOPHEN oock aerdelick uyt-ghedruckt hebben. Zy schrijven, dat eer-tijds drye vette ossen, in groote eenigheyd, te zamen weydeden, waer deur zy, bevrijd zijnde van alle in-loop en geweld van wilde gedierten, zelfs de leeuwen niet en ont-zagen: maer eyndelick on-eenigheyd tusschen de zelve gherezen, en de vriendschap ghebroken zijnde, zijn zy elck int byzonder, van stercker beesten, verscheurt en verslonden gheworden. Te kennen ghevende, dat de twee-dracht gelijck een smettelicke zieckte is, de welcke de herten der menschen door haet en vyandschap op-etende, vernielt oock dien gheest der eenigheyd, die ghelijck de eyghenschap en ghedaente is, die de burgherlicke ghemeenschap haer wezen gheeft. Want ghelijckerwijs de ghene, die een ghezond, en wel-gesteld lichaem in twee of dry stucken neder-velde, zoude niet alleenelick het lichaem, maer oock alle de leden dooden, en zonder ghebruyck maken; alzoo oock de on-eenigheyd, die de burghers van een stad of land van den ander scheyt, en de zelve in velen verdeylt; en vernielt niet alleenelick het lichaem des lands, maer oock alle de huys-ghezinnen, jae oock een yeghelick int byzonder. Gheluckighe dan, en dry-dubbel gheluckige Eenigheyd, dochter der godvruchtigheyd, zuster der gerechtigheyd, moeder van alle voor-spoed en wel-varen! door de welcke het ghene swack [p. 47] is, wert sterck ghemaeckt; het ghene in ghevaer is, verzekert; het ghene slaef-dienstigh is, in vryheyd gestelt wert: Eenigheyd, deur welcke niet alleenelick groote dinghen behouden, maer oock de alder-kleynste groot werden: Eenigheyd, door welcke de menschen van verscheyden aerd, en ghelegentheyd, in eene genegentheyd en wille vereenight werden, de burghers ghelijck als broeders en bloed-vrienden, en de stad ghelijck als een huysghezin gemaeckt wert: Eenigheyd, on-waerdeerlicke schat, waer door de steden in rijckdom bloeyen, tot groot-achtinghe verheven, en in grooter weerdigheyd behouden werden. Derhalven weerde burghers, en land-ghenooten, elck een biede de hand, elck een brenge steenen aen, om een eeuwigen tempel voor deze hemelsche vrouwe op te richten. Den hemel ghebied ons zulcks, de nood prickelt ons, en de vruchten nooden ons daer toe. Geen rijcke of land en isser oyt vergaen, daer de eenigheyd ongeschonden is ghebleven: gheen en isser oyt verwoest, dan daer on-eenigheyd voorghegaen is. Leest ghy, dat Adam van God uyt het Paradijs verdreven is; ghy leest oock daer vooren, dat hy van God scheyde, door on-gehoorzaemheyd, en een band met de Duyvel maeckte. Vint ghy, dat de weereld vergaen is, door de al-gemeene zond-vloed; ghy bevint oock, dat zy eerst verdeylt was, door het tegen-strijdigh leven, datter was, tusschen de kinderen Seth, en de kinderen van Cham. Was Egypten verwoest, doen het hoofd, en de voor-naemste des rijcks, in de roode zee verdroncken wierden; ghy ziet oock, datter haet en on-eenigheyd was, tusschen de Egyptenaeren, en de kinderen Israels. Gods volck is in Babylonien gevanghen wegh-ghevoert; maer het gheschiede, naer dat eerst de thien stammen van de twee af-gescheyden waren. Het gaet zoo toe in natuerlicke lichamen; zoo lange de elementen, daer zy uyt bestaen, haer behoorlicke temperinge, en vriendelicke eeninghe [p. 48] behouden, zullen de zelve in wezen, en goede ghestalte blijven; maer zoo wanneer zy beginnen tegen-strijdigh te werden, en dat het een, over het ander eenighe heerschappye zoeckt in te voeren, t is gedaen met dat lichaem, zoo daer in tijds geen hulpe toe-gebracht en werde. Wie en weet niet, dat de on-eenigheyd der Christenen, den Turck den scepter in de hand, en het geweld gegeven heeft, daer mede hy machtigh ghenoegh is, om de heele weereld te doen beven? Wie van ons, diens aders van Christelick bloed niet uyt-gedrooght en zijn, en betreurt niet de ellendighe verwoestinghe van dat groote rijcke van Duyts-land? niet anders veroorzaeckt zijnde, als door on-eenigheyd der Princen, en losse on-ghebondenheyd van vele onder-zaeten. t En zy wy liever de woorden ghebruycken, die CRISPUS by CAESAREM voortbrenght: Jck achte, zeght hy, in zijn Roomsche tale, dewijle alle dinghen die op-staen, wederom tonder-gaen, ten tijde wanneer het nood-lot van den onder-gangh der stad Roomen zal gekomen zijn, dat de burghers met de burghers hand-ghemeyn zullen werden: dat zy zoo vermoeyt, ende uyt-ghebloed, eenighen Koningh of natie zullen ten roove werden. Ander-zins noch de heele kloot des weerelds, noch alle de volckeren by-een-gehoopt, en zouden dat rijcke niet konnen beweghen, of verpletten. t Is alzoo: wy moeten altijds tot de eerste oorzaecke klimmen, die de Heydenen Fatum, of Nood-lot, wy God, en den Schepper aller dingen noemen; die arm maeckt, ende maeckt rijcke: die vernedert, ende verhooght: die den nood-druftighen uyt het stof verheft, en den armen uyt den dreck verhooght, op dat hy hem zette onder de Vorsten, ende den stoel der eeren erven laete. Maer als wy de tweede ende onder-oorzaecken aen-zien, door de welcke God de Heere de dinghen deses weerelds ghelieft te regieren, wy en konnen anders gheen oordeel noch reden gheven, als dat zy door on-eenigheyd en scheuringe zoo jammerlick verdorven liggen. [p. 49] . . . . . Publica belli Semina, quae populos semper mersere potentes.
Door welck, al t machtigh volck altoos verdroncken is. Wie en ziet oock noch niet de schandelicke lid-teeckens (en God gheve, dat de roove nu van de wonde ghevallen zy) van het staet-lichaem, daer van wy ons verblijden levendige leden te zijn? hoe verre zijn wy van een al-ghemeyn bloed-bat, van een onderlinge vleesch-slachtinghe geweest? en waerom doch? als om de bittere partyschap, en een deel breyn-ziecke hoofden, die liever hadden gezien de om-keeringhe van onze staet, als de uyt-keeringe van hare vervuylde mage te verlaten. Wel te rechte past hier deze treur-zangh: Defleta vetustis, iterum novis querelis, Regina poli, sponsa Dei, regula rerum, Jesu domus olim, modo spelunca latronum, Quondam jacuit lacerata hostico furore: (5) Rursusque resurrexit ab impiis ruinis. Nunc unde salus, dividuae spesque salutis: Quaenam Panace Asclepia, qualis hygieia Tollat corpore vulnera purulenta sancto? Non nunc alieno cadit impetu: sed eheu! (10) In sua viscera, non sua, sua dextera saevit. Laet ons zien, hoe onze Duydsche taele dit uyt-brenghen zal: Des hemels Koningin, de maet van alle zaecken, Gods bruyd, en Iesu huys, eer-tijds een woonst der draecken, [p. 50] Een moorders den, en schrick, door oude klacht betreurt, En wederom door nieuw, lagh voor-maels gantsch verscheurt, (5) Door een vyandsch gheweld: maer is weerom verheven Uyt haer godlooze val. Maer waer is nu ghebleven Ons heyl, waer is de hoop (ô hopelooze rouw!) Die ons dees bress, en breuck nu weer op-maecken zouw? Wat al-ghenezigh kruyd, wat balssem zal de zeeren, (10) Zal uyt dit heyligh lijf, de wrotte wonden weeren? T en valt door niemand vremds: eylaes, zijn eyghen hand Steeckt in zijn eyghen hert, niet eyghen, dezen brand.
Geleert, zoo zeer verkeert; t is een gemeyne proeve: Het weelderighste land het meeste wied uyt-geeft: Jae meest wat meest uyt-muyt, de meeste feylen heeft. (5) Dit leert ons oock de kaes (hoe-wel de dertel menschen, Door een verdorven smaeck, naer t on-gedierte wenschen) De beste die-men vind van maejen leeft en krielt. Toont my de grootste geest, t is licht de grootste fielt. [p. 52]
Och of dit alle groote gheesten ghegheven ware! Maer het is te beweenen en bejammeren, dat de spreucke van de wijze Keyser AURELIUS maer al te waer en is: De bordeelen, zeght hy, werden vervult met de schoonste vrouwen: de kloeckste mannen werden roovers en plonderaers: de scherpste geesten werden dieven: en die het levendichste en wackerste verstand hebben, werden veeltijds zot. De beste wijnen, zeggen de wijn-koopers, zijn het ruylen en ros werden onder-worpen; en de zoetste vruchten werden eerst met de worm gesteken. Zoo gaet het veel-tijds met de beste verstanden: zy verliezen haer zelven door spits-sinnigheyd, en storten neder in alle vuyligheyd en onghebondenheyd. t Is een wonder-teecken, zucht een wijs man van onze eeuwe, een groot en levendigh verstand te vinden, dat wel geregelt en gematight is: t is een zorghelick sweert, voor die het niet wel en connen voeren; en daer van alle mis-orden, tegen-spannigheyd, kettery, en allerley verstooringhen in de weereld zijn. [p. 54] Magni errores non nisi ex magnis ingenijs.
Et nigra facit candida, & haec in illa Vertit.
Daer in dat de weereld draeft, Rijzen niet als uyt verstanden, Die van God meest zijn begaeft. (5) Die verwecken, en vermeeren In den dagh, veel duysterheyd: Die het wit in t swart verkeeren, En het swart in wittigheyd. De verwerringhen en om-keeringhen van alle staeten, zijn die niet gemeenelick deur de kloeckste verstanden te wege gebracht? Daerom zeght THUCIDIDES, dat de middelbare gheesten, jae zelfs die onder de middelbare gestelt zijn, veel bequamer tot de regieringhe zijn, als verheven, en over-vliegende verstanden, die niet en dienen, als andere, en haer eygen zelven, vreeze en ongeval toe te bringhen. Verstaet altijds, wanneer de zelve door Gods gheest niet gheregiert en werden, en alleenelick de Gods-dienst tot een mantel ghebruycken, om haer goddelooze eer-gierigheyd te bedecken. Want anders, een vernuftighe ziele, van boven weder-geboren, en met godvruchtigheyd deur-droncken zijnde, t en is niet te ghelooven, wat voor-deel en nuttigheyd daer van te verwachten is, als zy maer in tijds tot de regieringe gevoordert wert. Beziet oock in alle tijden, wie de Kercken, en de heylighe vergaderingen gestoort ende verwoest hebben: het zijn de broedsels [p. 55] van dat listighe Serpent; de kinderen dezer eeuwen, die wijzer zijn, dan de kinderen des lichts, in haer gheslachte: die met een eer-ghierighen duyvel bezeten zijnde, niet anders voor en hebben, als God alle eere te ont-stelen, en die haer zelven in haer grootsheyd toe te meten. Laet die dit ghebed leeren: Major volui, maximus esse concupivi: Quid restat? nisi minimum me velim ac ministrum. Ut sic doceas crescere me, diminuendo.
Veel grooter als ick ben, jae zelfs de grootst te wezen. Wat nu? als dat ick wensch de minste knecht te zijn, Op dat ick groeyen magh, als ick in my verdwijn. Slaet uw ooghen op de Koop-luyden en Winckeliers: zijn t veel-tijds niet de subtijlste verstanden, en de gauwste Bouck-houders die eerst breken, en de schendelickste dieverye pleghen? Men verstaet wel wenck, al en ist met gheen schuer-deure. Zulcke gaeuwroenen willen een yeghelick botte-muylen, en geven haer zelven schoon spel, in alles wat zy voor-nemen. Zy kussen haer eyghen handen, en roocken haere netten: maer God toont daer naer, wat een zorghelicke riet-staf een mensche is, die alleen op zijn vernuft lenet. Merckt eyndelick op alle staeten van menschen, die ghy wilt, ghy zult bevinden, dat ghelijck de grootste deughden, alzoo oock de grootste feylen van de grootste verstanden voort-ghebracht werden. THEMISTOCLIS aerd was van zijn meester wel ghevat, en gheoordeelt, wanneer hy zeyde: Ghy en zult, zone, niet middel-matigh wezen, maer ghewisselick of een groot [p. 56] licht van uw vader-land, of een groote peste. Maer het is wel zoo zeldzaem in onze ooghen, als het stoffe gheeft van Godes groot-maeckinghe, wanneer-men een diep-grondighe godvruchticheyd, in een groote ziele, geherberght ziet. Hoor, wat een gheluyd dat groote vat des Heeren gheeft: Ghy ziet uwe beroupinghe, broeders, dat niet vele wijze naer den vleesche, niet vele machtige, niet vele edele gheroupen zijn. Maer het dwaze der weereld heeft God uyt-verkoren, om de wijze te beschamen: ende het krancke des weerelds heeft God uyt-verkoren, om het stercke te beschamen; ende het on-edele der weereld, ende het ghene dat niet en is, om het ghene dat is, te niete te maecken: op dat gheen vleesch voor hem en roeme.
Van boosheyd en bedrogh, ist menschelick gemoed: Geen scherpheyd of verstand oyt tot de grond en daelden, Daer altoos schijn-gelaet, en leugen wert gebroet. (5) Och of wy met een boor het zelve mochten steken, Gelijck het met de kaes en boter wel geschiet; En proeven met ons smaeck zijn goetheyd en gebreken! Maer swijght, ô ydel mensch! de hemel wilt het niet. [p. 58]
Wie en siet niet met zijn leed, Dat-men alle trouw vergheet; Dat-men op sijn voor-hoofd schrijft Anders als int herte blijft. (5) T is een helsche Duyvels vond, Voort-gekommen uyt den mond Van Lijsander, dat-men magh Bonden breken, en verdragh; Dat-men kinders, naer de noot, (10) Mach bedrieghen, met een koot, Maer de mannen met een kleed Van een valsch-geveynsden eed. Stieren bint-men met een koord, Menschen met haer eyghen woord: (15) En die zich met dezen band Niet en houdet vast verpand, [p. 59] Maer daer mede, by gheval, Speelt als met een lichten bal; Houd ick vast en on-bevreest, (20) Voor een on-gezelligh beest. Maer t is vergheefs geklaecht, daer men niet weenen en wilt; te vergheefs met de fleuyte ghespeelt, daer-men niet danssen en wilt. Men meent nu de den hooghsten top van de voor-sichtigheyd bereyckt te hebben, wanneer-men zich op het nauwste met het bedroch vermaeghschapt heeft: maer eylaes! Het eynde pleecht zijn meester ellendelick, doch weerdighlick te beloonen. Want zulcke menschen, zeght de wijsheyd des hemels, ontfangen haren loon, in deze teghenwoordighe weereld. Hier teghen moeten wy ons, met een serpentsche voor-zichtigheyd wapenen: op dat wy daer door niet en bedriegen, noch oock bedroghen en werden. Wacht u voor de de zuer-deessem der Phariseen. Getrouwe waerschouwinge van onze Meester. Want ghelijck de klippen, die haer kruynen in de zee verberghen, veel zorghelicker voor de Zee-luyden zijn, als die hoogh en klaer haer zelven op-doen: alzoo doen de geveynsde schijn-deughden veel meer quaeds, als die met een open voor-hoofd, en on-gedeckten hoofde, zich tot alle goddeloosheyd verkocht hebben. Dit zijn die gheschilderde graven van de heylighe Schrift, die van buyten cierlick verlicht en gewit zijn, maer van binnen niet anders als vuyligheyd en verrottinghen besloten hebben. Die tot den Heere naerderen met haer lippen, maer haer herte is verre van hem. Schoone, wel-ghemaeckte putten, maer die gheen water en houden. Water-looze wolcken, en die met den wind van allerley ydelheyd om-gedreven werden. Zyende potten, maer die noch al haer schuym en vuyligheyd by haer hebben. Koecken onder dasschen, ghelijck Ozeas spreeckt; die niet om-ghekeert en zijn. Medaillen, die maer op een zijde gezien en werden. Bedriegelicke boghen. Fraey-gedruckte, doch brooze riet-stocken, welcke [p. 60] terstont breken, en door de hand schieten der ghener, die daer op steunen willen. Van binnen Nerones, van buyten Catones, en geheel monster-dieren. Of, ghelijck HIERONYMUS zeght. Het eerste deel een Leeuw ont-deckt, Het tweed een Draeck vertoonet; Het derd op een Chimere treckt, Die niemant en verschoonet. Deze zijn, daer de heydensche Poëten heftigh, en deftigh van schrijven, Qui Curios simulant & Bacchanalia vivunt. Et . . . . Castigant turpia, cum sint Inter Socraticos turpissima fossa cinoedos. Qui denique . . . . . De vitute locuti, Clumen agitant.
Maer die, als Bacchus volck, zich draghen met der daed. Die on-gheschickte reen, noch on-Tucht konnen lijden, En die mans met de mans zich schandelick verblijden. (5) Die sprekend van de deughd, met een on-kuysch ghedril, Tot brand en over-spel beweghen haren will. Het herte des mensches is zoo verwert en gemenght, dat-men noch grond noch stael daer van weten kan. Zoo dat die groote Capiteyn, met groote reden, in zijn wapen dede stellen den Doolhof van DAEDALUS: om te kennen te geven, dat de menschelicke ziele zoo bedeckt, en on-uyt-leggelick is, als die vol-keerigen hof, zijnde daer in zoo veel span-veren, die haer werck doen moeten, eer zy kan geopent worden; zoo veel hoecken en winckels; zoo* [p. 61] veel weghen en by-paden, ter in-ganghs en ter uyt-ganghs, dat-men oock natuerlick ghedwongen wert de waerheyd aen te nemen, die daer van, door den mond van dar groote vat des Heeren, geuytet is: Niemand en weet het gene des mensches is, als de geest des mensches, die in de mensche is. En wel te rechte roept SENECA: O vita fallax! abditos sensus geris, Animisque pulchram turbidis faciem induis.
Ghy draeght een duyster zin in u vervalscht ghemoed: Uw voor-hoofd schijnt met vreughd, en blyschap heel beschreven; Maer in uw hert en is niet als een bitter roet. t Is waer, dat elders de Poeet zeght: Difficile est tristi fingere mente jocum. t Is heel moeyelick en swaer, Als de droefheyd ons doet quelen, Dat wy dan, met bly ghebaer, Zouden toonen jock en spelen. Maer wanneer de nood en nuttigheyd zulcks raedet, wie isser zoo van alle menschelickheyd uyt-getoogen, (of zeght liever, overwonnen) die gheen ander mom-aenzicht en kan aen-trecken? Dit gaet vast, ô mensche! Ghy houd uw oude huyd, en met een effen wezen, Deckt ghy een schalke vos in een verdorven hert: Ghy kond wat anders doen in uw ghezichte lezen, Als dat in uw ghemoed van u gheschreven wert. Daerom werden wy oock zeer aerdigh, maer tot bewijs van onze veraerdinghe, van den Apostel, dipsuchoi, dat is, twee-zieligh, of [p. 62] dubbel-hertigh, ghenaemt; ghelijck of wy, naer de wijze der Manicheen, die daer gheloofden, datter twee Goden waren, eene de oorzaecker alles goeds, de andere van alle quaed, alzoo oock een herte hadden, dat volgens zijn eerste scheppinghe, heyligh en oprecht zoude zijn; een ander, van ons zelven gheteelt, dat boos en verkeert zijnde, met een valsch ghelaed zich zelven wist goed en schoone voort te doen. maer het is al hetzelve herte, doch met verscheyden aen-zichten. THEOPHRASTUS, naer het zegghen van AULUS GELLIUS, verhaelt, dat in Paphlagonia alle Pertrijsen twee herten, ende in Bisaltia, alle Haezen twee levers hebben. Met zulcke dieren konden wy bequamelick, en zonder on-ghelijck, vergheleken werden. Dit schrijft SOLINUS van de Pertrijssen; onse jaghers en wey-lieden moghen daer van oordeelen: Zoo eenighe mensche tot de Pertrijssen naerdert, wanneer zy haer jonghen broeyen, de moeders van de nest komende, bieden zich van zelfs aen, en ghelaetende een swackheyd van beenen of vlercken, veynzen zy traeghachtighe treden. Met deze leughen bekoren en bedrieghen zy die hun te ghemoete komen, tot dat zy verde gheweken van hare nest af-dwaelen. In de jongen en is oock geen loomer vlijt, om zich te hoeden: want als zy bevroeden ghezien te wezen, zich om-keerende, nemen zy kluytjens in haer voeten, deur welcker beschut zy zoo listelick bedeckt werden, dat zy, zelfs betrapt zijnde, niet ghevonden en werden. Wy oock, wanneer wy die lieve jonghen onzer zonden uyt-broeyen, wy weten die zoo te verschoonen, en de menschen van alle vermoedinghe af te leyden, als of wy noch over-schot van deught en recht hadden. Wy en derven oock de luys in de pels van onze kinders niet zetten: zoo haest als zy spreken konnen, weten zy de ouders, en haer vuyligheyd zoo listelick te bedecken, dat moertjen daer op niet te zegghen en vint. OLAUS MAGNUS verhaeld van [p. 63] de Hazen, dat daer zy, in de Noordsche quartieren, des zomers grauw van hayr zijn, des winters, als de sneeuw begint te vallen, een wit en sneeuwigh couleur aen-nemen, en zoo te weyniger, in haer legher, betrapt en ghevonden werden. Is dit oock niet den aerd der menschen, dat zy haer wit by de witte, dat is, deughdzaem by de deughdzame ghelaten, op dat haer swarte ende leelicke feylen niet ont-deckt en wierden? Den Haze schijnt oock een drouvigh en swart-zuchtigh gedierte te wezen, maer die onder-tusschen in brandighe paer-zucht alle andere gedierten te boven gaet. Wy zeggen oock van de menschen; Stille wateren, diepe gronden. Slaepende wateren, stinckende wateren. En dierghelijcke spreeck-woorden meer, die den aerd van onze schijn-heylighe aerdelick uyt-drucken. Hoe vele gaender onder ons, die met ghefronste wijnghbrauwen de aerde staetelick aen-zien, en onderwijlen de ooghen ten hemel op-slaen, die nochtans int heymelick, als-men zeght, op alle mercten verlieven, en zoo zoet van zout zijn, dat zy in de aen-schouwinghe der vrouwen haer zelven verliezen. Wiens voor-hoofd dat den stoel van schaemte schijnt te thoonen; Maer in wiens hert de Heer veel over-spel ziet woonen: Die met een statigh oogh bewijzen eer en tucht, En die een winckel zijn van alle gheyle zucht. Een ander slagh van menschen gelaeten haer met de eere dezes weerelds gantsch on-bekommert en on-bemoeyt te zijn: spreect met haer van ampten en staeten, het schijnt dat zy gelijck mede-lijden hebben met het valsch gheluck der ghener, die in hoogheyd verheven zijn; en onder-tusschen woelt en bruyscht in haer een zee van on-ghereghelde eer-tochten, die haeren even-naesten, tot eenigh ampt verhooght, met de oogh-houcken slijncks doet aen- [p. 64] zien, en verkeerdelick spreken van die ghene, die boven haer ghestelt zijn. De valcken, wanneer zy een vogel zien, en vliegen niet recht-streecks naer hem toe, maer het schijnt, dat zy eerst van hem vluchten; doch wanneer zy haer kansse schoon, en den voghel zonder zorghe zien, werpen zy haer zelven draed-recht daer op, trecken hem ter aerden, en scheuren hem in stucken. Zoo doen de gheveynsde huychelaers, die gheen eere noch waerdicheyd en zoecken, maer schijnen daer van te vlieden, op dat zy, naer de wijze van de schippers, die een schuyte roeyen, om-ghekeert zijnde, met meerder kracht, haer hooghte krijghen zouden. Alzoo geliet hem Iosua, dat hy van de stadt Aij vluchte, op dat hy-ze te zekerder, en met beter ghelegentheyd zoude aen-tasten en over-winnen. De Heere Christus toont over al, dat hy een hooft-vyand is van valscheyd, en bedrieghelicke dobbel-hertigheyd, ghelijck in de heylighe Registers over al te zien is. Alzoo verklaeren zommighe de reden te wezen, waerom den Ioden van God de Heere verboden is gheweest, dat zy gheen menghel-kleeren en draghen zouden, daer lijnen en wolle te zamen in gheweven is: namelick, op dat alle dobbelheyd en ghemenghde treken van haer geweert zijnde, zy haer herte op haer voor-hoofd draghen, en gheensins haer uytterlick ghelaet een ander verwe gheven zouden, als die met het pinceel van haer herte zoude ghetrocken zijn. Daer en konnen gheen vremder monsters gevonden werden als die haer ambacht maecken, altijds anders te wezen van buyten, als van binnen, ghelijck TIBERIUS dede. Door de zulcke werden ghemeenelick de Princen bedrogen, de staeten verkeerdelick bedient, en alle verwerringhen in-ghevoert. Het zijn duyvelsche staet-reghels, Geveynstheyd is de moeder der voor-zichtigheyd; en, Die niet en kan veynzen, die en moet om geen heerschappye peynzen. Wat is dit anders als een waerschouwinghe, dat de looze, en het woord [p. 65] van zulcke wan-menschen, niet anders en is, als leughen en bedrogh. t Is ghewis, zoo alle dingen oprechtelick en on-geveynsdelick toe-ginghen, men zoude wel haest een ander regieringhe vinden. Hoor ARIOSTO: Se come il viso, si mostrasse il core, Tal ne le corti é grande, e gli altri preme, E tal é in poca gratia al suo signore, Che la lor sorte muteriano insieme: (5) Questo umil diverria tosto il maggiore; Staria quel grande infra le turbe estreme.
Ghelijck het aen-ghezicht voor yder een is bloot, De weereld zou wel haest van veel ghebrecks ghenezen; Die zoude kleyne zijn, die nu te hov is groot. (5) De zulcke, die altijds moet in on-gunste blijven, Zou haest met glans en eer veranderen zijn staet, Die nu light gantsch om leegh, zou haest om hooghe drijven, En die verheven is, zou haestlick zijn versmaet. Maer die dat verbeyden wil, mocht eer een nieuwe weereld in de mane op-richten, en maecken zulcke burghers als zijn bewerp en malle mede-brenght.
De wreedheyd van zijn heer, snack-dorstigh naer zijn bloed, Verlaten, zoo het scheen, van menschen en van Goden, Wert van een wreede leeuw zorghvuldelick gevoet. (5) Zoo was dit fel gediert met danckbaerheyd bewogen, Om dat hy uyt zijn voet een doorn hadd geweert. Waer zijt ghy, die een mensch, een mensch zijnd, hebt gezogen? Kom by dees beest te school, en danckbaerheyd hier leert. [p. 67]
O wonderbare geschiedenisse, en meer als menschelicke verwonderinghe weerdigh! Maer wy zien hier, ghelijck in vele andere vremdigheyden, dat God de Heere, oock onder de Heydenen, door krachtighe wonderen, zich zelven niet en heeft on-betuyght ghelaeten. En wat konnen wy, uyt deze bemerckinghe, anders zegghen, als dat vele menschen verbeest, jae beneden de [p. 70] beesten ghestelt zijn; vele beesten vermenscht, jae boven de menschen verheven zijn? Niet en isser dat ons God en de menschen behagelicker maeckt, als de erkentenisse der weldaden, en het bewijs van een danckbaere ziele. Deze begrijpt alle deughden, en vermeestert alle feylen: zoo dat zy on-ghedraghelick is met het vuyle rot der kinderen des duyvels, diens eerste en hooghste lesse is, weest on-danck-baer. En wilt ghy, Adams kind, met korte woorden weten, Hoe dat ondanckbaerheyd met reden is verdoemt? En zeght gheen vloecken meer, en geeft gheen ander beten: t Is al ghezeyd, wanneer ghy een ondanckbaer noemt. Hoort, wat SENECA zeght, Erunt homicidae, tyranni, fures, adulteri, raptores, sacrilegi, proditores: infra ista omnia ingratus est, nisi quod ista omnia ab ingrato animo sunt, sine quo vix ullum magnum facinus accrevit. Wacht ghy de verduytschinghe? Daer zullen, zeyd hy, moorders zijn, dwinghelanden, dieven, over-speelders, roovers, kerck-schenders, verraders: een ondanckbaer mensche is beneden die alle. tenzy men zegghe, dat die alle van een ondanckbaer mensche ontstaen, zonder wien qualick (zonder qualick) eenigh groot schelm-stuck op-ghewassen is. Danckbaerheyd is het byzonderste, ick zegge het eenige deel der gehoorzaemheyd, die God van onze handen eyscht. Christus hielt hem zelven vol-daen, doen de Samaritaen, dien hy van melaetsheyd gereynight hadde, voor zijne voeten viel, hem danckende. Maer hy bethoont oock de duyvelsche ondanckbaerheyd van de andere neghen, die niet en verweerdighden, met een enckel woord, dien grooten genees-meester te erkennen. Zijn daer, zeyd hy, gheene gevonden weder-keerende, om Gode eere te geven, dan deze vremdelingh? en zijnder niet thiene ghereynight? waer zijn dan de negene? Een ernstig verwijt, en [p. 71] drouvigh mede-lijden van zulck een geslagen ondanckbaerheyd, die onder vele beesten niet en zoude ghevonden werden. De kinderen Israels, ghelijck zy op andere tijden, dit pestigh verghift in haere herten in-ghetrocken hadden; zoo hebben zy oock, in teghen-deel, die lieffelicke lucht der danckbaerheyd in-ghelaten, en God de Heere, als een aen-genaem reuck-werck, toe-ghezonden. Ziet, als zy van dat on-lijdelick jock, uyt die Egyptische steen-hovens, bevrijd waren, en door het midden der wateren, dwers door die dorre woestijne, door on-eyndelicke wonderen, in dat langh-beloofde land ghekommen waeren, hebben zy, zonder eenigh uyt-stel, God den Heere, een godvruchtigen lof-zangh gezongen, die haeren leyds-man Moses, met een hemelsche vierigheyd, korts te vooren gedicht hadde. Hier in heeft zich oock, die Iesseaensche held, die hemelsche strijder, kloeck-vaerdigh ghedraghen: want wanneer hy wel verdiendelick het heele gesalchte Saulis vyandelick vervolghde, heeft hy Ionathan, door wiens hulpe ende raed hy menigh-mael behouden was, danckbaerlick gespaert, en onder zijne gunstelingen, heymelicke min-ghenooten toe-ghelaten. Hier mede wert bevestight het zegghen van PLINIUS: Ut faba & lupinum non exhaurit, sed stercorat agrum, in quo alitur: ita gratus meliorem reddit non fortunam ejus, a quo beneficio adjuvatur, & refert, quod accepit. Verstaet het: Gelijck de boonen en wicken den acker niet uyt en putten, maer mesten: zoo verbetert een danckbaer mensch de ghelegentheyd des ghenen, daer van hy met weldaet is geholpen gheweest: en geeft zoo weder, dat hy ontfangen heeft. De Heydenen, die de danckbaerheyd, met reden, tot de rechtveerdigheyd, als tot haer gheslachte, gebrocht hebben, en hebben geen deught zoo hooge, noch oock zoo noodzaeckelick geacht. Hare boecken zijn bezaeyt, en op-ghepropt met groote hoopen van haeren lof; diens geheughenisse zy noyt en hebben willen laeten verouderen. [p. 72] Immemor illorum vestri non immemor unquam, Qui mala sollicitè nostra levatis, ero. Semper inoblitâ repetam tua munera mente, Et mea me tellus sentiet esse tuum. Zoo zoude de Minne-meester in onze taele, doch met een zoeter tonghe, ghesproken hebben: Noyt zal ick, lieve vriend, dijns on-ghedachtich wezen, Die al ons on-gheluck zorghvuldelick verlicht. Ick zal in mijn ghemoed uw weldaed altijds lezen, En deze aerd zal zien, dat ick u ben verplicht. Maer die belust zijt, den heelen draed van dit klouwen te ont-winden, die gae by SENECAM, en putte uyt de borne van die wijze ziele, de heele geleghentheyd van deze zaecke. Doch even-wel en ont-houd ick my niet eenighe zijner woorden hier te vertaelen uyt eenen brief, die hy aen LUCILIUM schrijft. Een wijs man zal alles by hem zelven over-weghen, hoe veel hy ontfanghen heeft, van wien, wanneer, waer, op wat wijse. Derhalven loochenen wy, dat yemand kan danck weder-gheven, als een wijs man. Dat zekerlick, zeggh ick, komt de rechtveerdigheyd toe, een yder het zijne te gheven; de weldaed danck; het on-ghelijck ghelijcke straffe, of zeker quaeden danck. Alle danckbaere en weten niet ghenouegh een weldaed schuldigh te zijn. Want dat en vermagh niet een die on-voorsichtigh, die rouw, en uyt het ghepeupel is. Hy en weet niet hoe veel hy voor u schuldigh is. Een wijs man is bekent, hoe veel elck dinck moet gheschat werden: want een dwaas, hoe-wel hy van goede wille is, gheeft of minder weder, als hy behoort, of niet op zulck een tijd of plaetze, als hy behoort: hy ghiet uyt, en werpt wegh, dat hy behoorde weder te gheven. Niemand en kan dan danck weder-geven, als de wijse: maer de dwaes is danckbaer, naer dat hy weet, of gelijck [p. 73] hy kan. de wetenschap ont-breeckt hem meer, als de wille. De wijze zal alles onder malcander verghelijcken, of yets grooter of minder zy, hoe wel het zelve sy, van tijd, van plaetse, van oorzaecke. Ick ben danckbaer, niet op dat een andere my te gheerender yet doen zoude, door een voor-daed verweckt zijnde, maer op dat ick een gantsch genuegelicke zaecke doen zoude. Laet ons dan ghelooven, datter niet eerlicker en is, als een danckbaer ghemoed. Dat zullen alle steden, alle volckeren uyt Barbarischen landen roepen. Zy zullen alle met eenen mond bevestighen, dat-men de wel-verdiende moet danckbaerheyd bewijsen: hier in is het on-stemmigh volck een-stemmigh. Schout dan on-danckbaerheyd meer als een booze slanghe, Of wel meer als een hond, van dulheyd heel verwoed. Die hier van is gewont, blijft eeuwigh in dees pranghe, Dat hy van God en mensch gehaetet leven moet. Ghewisselick de on-danckbaerheyd is als een scherpe Noorde wind, die de wateren van Godes liefde op-drooght, en door een bijtsighe lucht de menschen van haer jaeght. Met wat leelicker smette konde ARISTOTELES bekladt werden, als dat hy van zijn Meester PLATO, een on-danckbaer muyl-ezel is ghenoemt gheweest? De Veulen groot gheworden zijnde smijten van achter, zonder onder-scheyd, moeders en andere beesten: zoo verknaeghde dit groote vat der wijsheyd (in dezen een af-grond van bittere dwaesheyd) het gheruchte en de daed van zijns Meesters hooghe wetenschappen, die hy meynde te zeer zijn licht en dagh te benemen. Alzoo werdender vele ghevonden, die als zy, met gheleende schouders, tot eenighe hoogheyd geklommen zijn, teenemael vergheten de hulpe en den dienst der ghener, die haer tot een ladder ghestreckt hebben: jae menighmael de zelve uyt de zaele werpen, ghelijck men zeght, die haer tandere tijden, te [p. 74] peerde geholpen hebben. Die ghene, die zonder andere boosheyd niet en erkent de wel-daed, is on-wetende; die-ze vergheet, is een ezel; die-ze bedeckt, boos-aerdigh, en noch erger, die-ze loochent: maer de gene die quaed bejaeght, aen die gene, van wiens hand hy veel wel-daden heeft ontfangen, is erger dan een duyvel. T is een mis-daed, t is een boos-heyd, t is een on-wetenheyd, en een zoo grove ezelheyd, dat sy niet en kan ont-moeten zoo gheweldighe en wreede straffe, als zy wel verdient heeft. Maer zulcke on-danckbaerheyd, die al over ghezaeyt, en ghelijck met volle schooten ghestort is, en moet daeromme niet de Godvruchtighe zielen af-keeren, om minder zich Gode en haer zelven ghelijck te stellen. Over-denck deze reden: Beneficia in vulgus cum largiri institueris, Perdenda sunt multa, ut semel ponas bene. Die geen Latijn en konnen, zullen haer hier mede behelpen: Wilt ghy een goede naem van mildigheyd verkiezen, En van goed-dadigheyd ontfanghen rechte vreughd: Ghy moet als nu en dan veel wel-doens eerst verliezen, Op dat ghy die eens wel, en weerdigh legghen meught. En noch en zeght dit gedicht niet al de waerheyd. Want ick zegghe, dat gheene wel-daden, (die zulcken naem met rechte voeren) verloren of wegh-geworpen werden. Een wel-daed is haer eyghen loon, en moet alleenelick om haer eyghen zelfs wille ghedaen werden. Die belooninghe verwacht, heeft de wel-daet terstont verloren; alzoo hy gheen rechte deughd, maer schendige woecker heeft willen pleghen.
Het kind, dat schreyt en schreeuwt, om by de borst te naecken. De moeder legghet aen; de vader zingt en sust, En wandelt langhst de vloer, tot dat het kintje rust. (5) Wanneer wy oock, des nachts, gedruckt met ziel-dorst woelen; God zooght ons met zijn woord, zijn gunst wy haest gevoelen: Hy neemt ons op de hand, en zingt een vrolick lied, Het leven van de dood, den dood van al verdriet. [p. 76]
Hoe maght komen, Ioffrouw-maeghd, Dat ghy u zoo zeer behaeght, By een, die een Venus-wicht Niet als vuyle rancken sticht: (5) By een, die gantsch onbesuyst, Deurt ghezelschap loopt en ruyst, Die gheen ander kout uyt-ghiet, Als vant houwelick gheniet, Of zich dertelick te voen (10) Met een mond, jae tongh-gezoen? Daer ghy die, met al zijn kracht, Naer des hemels raeden tracht, En de tijdelick ghenucht Pooght te menghen met de vrucht (15) Van des Heeren vrees en wet, Houd voor een onnoozel slet: Voor wien, dat ghy stuer en doof, Zit en noemt hem Philosoof; Dien ghy, als en mensch-verdriet, (20) Niet als schouder-vlees en biet. Maer tot onze webbe. Zoo wie hier smaecken wilt de eerstelinghen van dien on-eyndelicken oogst der vreughden, die naer [p. 77] deze tijdelicke verderfenisse, van des hemels gunstelinghen, zal ghemaeyt werden; die moet, by tijds, met roepen en zuchten, den hemel door-breken, en alzoo den wegh met tranen af-wasschen, em een reyne ziele daer boven te zenden. Zaligh zijt ghy, die nu weent, want ghy sult lacchen, zeyt de erf-ghenaem van de Alheyd. Wel zaligh is de mensch, die, in dit dal der tranen Met tranen zich deur-weeckt, met zuchten zich verbreeckt, Die op-gheweckt van zond, zijn ziel ter deughd laet manen, Wiens bedde, stadigh nat, van tranen vloeyt en leeckt! (5) Wel zaligh is de mensch, wiens spijs, by nacht en daghen, Een bad ter tranen is, in deze ballinghs aerd! Die in zijn eyghen zelf daer over heeft mis-haghen, Om dat hy noch zijn land, door Iesum, niet is waerd. Wel zaligh is de mensch, die, door gheduerigh klaghen, (10) Bewatert ziel en lijf, in dit ellendigh dal! Wat hoeft hy om te zien, wat wilt hy zijn verslaghen? De rechte zijde-wol van t Lam hem drooghen zal. Drooghe, en verbrande landen brenghen doornen en distelen voort, voeden oock serpenten en allerley vergiftige en schadelicke ghedierten: gheen beter vruchten en zal oock de acker onzer zielen voort-brenghen, zoo wy den zelven niet en bevochtigen met de wateren, die, door een benauwt ghemoed, uyt de ooghen gedruckt werden. Alle vleesch was verdorven, getuygen de heylighe letteren. Wat raed, wat baete wert hier toe gevonden? de Heere zent de wateren des zond-vloeds, en reynight alzoo de aerde van hare vuyligheyd. Alzoo en konnen wy oock van de wrotte onreynigheyd der zonden niet verlost werden, ten zy wy alle de sluyzen onzer zielen open stellen, en wegh-spoelen, met een [p. 78] stercke stroom, al wat ons verduystert, en on-bequaem maeckt, om God te zien. Esauw bitterlick weenende, beweeghde zijnen vader zijnen zeghen aen hem te gheven: hem wiert toe-gezeght, dat hy een vette wooninghe zoude hebben op der aerden, ende den dauw des hemels van boven. Wy oock insghelijcks zullen Gods zeghen verwerven, zoo wy met zuchten en schreyen tot hem naerderen. Gheen aerdsche wooninghe en hebben wy te verwachten; maer dit weten wy, ist dat ons aerdsche huys dezes tabernakels ghebroken wert, zoo hebben wy een timmeringhe van Gode, namelick een huys, dat zonder handen gemaeckt, ende eeuwigh is in de hemelen. Doch de wegh, die ons hier toe leydet, moet ghestadigh besproeyt werden met het water van een gesmolten ende gebroken herte, op dat het stof der zonden ons het gezichte niet en verbijstere, of, door zijn scherpheyd, uyt en bijte. Want ghelijck het reghenachtigh weder zeer teghen is den ghenen, die een stad bevechten, of belegheren willen; alsoo zijn de tranen teghen dien genen, die rontom ons gaet als een brieschende leeuw, zoeckende wien hy verslinde. Gheluckighe tranen, zeght BERNARDUS, die de goedertieren handen des Scheppers zullen af-wisschen; en gheluckzalighe ooghen, die gekozen hebben daer in te smelten, liever dan verheven te werden tot hooveerdye, dan alle hoogheyd te zien, dan de ghierigheyd en dertelheyd te dienen! . . . Est quaedam flere voluptas. Expletur lachrymis, egeriturque dolor.
Want droefheyd wert hier door verdreven en vervult. Dit gheschiet door natuerlicke oorzaecken: wanneer de ooghen uyt-gheput van vochtigheyd, en de herssens ghelijck uyt-ge- [p. 79] dampt, gheen stoffe meer en hebben, om deze vloed te onder-houden: waer door het hoofd verlicht, en het herte ontlast van swaere dompen, die het zelve drucken, beghint, met hulpe van den tijd, die alles slijt, te verluchtigen, en vlijtigh te werden. Zoo dit elders ghespeurt wert, zoo wert het voornemelick bevonden, wanneer wy gewasschen in boet-tranen, ons zelven voor God de Heer neder-storten, en beklaghen, dat wy zijne Goddelicke majesteyt, in den hooghsten trap, ghequetst hebben; begheerende, met een oprechte droefheyd over onze zonden, door het bloet des Lams, daer van gereynight, en alzoo met hem verzoent te wezen. Daer en is gheen twijffel aen, zoo de droefheyd met ons te bedde gaet, de vreughs en blijdschap zal met ons op-staen. De zonne der gerechtigheyd, Iesus Christus, zal boven de kimmen onzer zielen, des morghens op-drijven, en ons bestralende met een Goddelicke hitte, de mist en nevelachtighe swarigheyd, die ons noch op het herte leght, tot niet doen verdwijnen. Dan bevinden wy ons zelven in die voor-feeste des hemels, en proeven de voor-smaecke van dien nieuwen wijn, die hier naermaels met volle bekers zal ghedroncken werden: dan schijnen wy ghelijck op-getoghen. Quo proceres abiere pij, quaque integer olim Auson.Raptus quadriiugo penetrat super aethera curru Elias, & folido cum corpore praevius Enoch. Dan schijnen wy, zeggh ick, ghestelt te zijn, daer Paulus dinghen hoorde, die niet verzegghelick en waeren: Alwaer dat groote volck, die Goddelicke helden, Alwaer een vier-ghespan den vorst Eliam stelden: Waer Enoch langh voor hem, verr boven onze lucht, Met lichaem noch vereent, ghenomen heeft de vlucht. [p. 80] De godvruchtighe, zeght erghens een, zijn ghelijck de mieren, die eerst moede, dan blijde zijn: maer de godlooze, gelijck de stapels, of sprinck-hanen, die eerst zinghen, en dan droeve en bekommert zijn. Doen SOCRATES van de boeyen en yzers ontlast was, daer hy langhe was in-ghesloten geweest, voelde hy, ick en weet wat leckernye in dat ketelachtigh gejeucksel, dat hem de nepe en de swaerte in zijn beenen veroorzaeckt hadde. Alzoo gevoelen wy een levendigher vreughd, en die aen de ziele klemt, wanneer wy ons door tranen verlicht vinden van het sware pack der zonden, dat ons gheerne in de helle dubben zoude. De vleeschelicke blijdschap verteert den mensche, ghelijck het licht de keersse: hy wert daer deur, ghelijck een visch aen den geaesden anghel; als een voghel in het net: de beste schepselen Godes gedijden hem tot middelen van een zeker verdoemenisse. Hebt hier al de vreughd des weerelts, en die op-getrocken in haeren hooghsten toon, ghy zult bevinden, teynde rekeninghe, dat zy niet anders als een korte ydelheyd en is. Het is on-moghelick, daer God niet en is dat daer ware blijdschap zy. Haman verheughde en verblijde zich in de groote gemeenschap, die hy met de Koninck Assuerus hadde; en met namen, dooen hy hem zelven voor-stelde, alleen weerdigh bevonden te werden, om, nevens den Koninck, de Koninginne te verghezelschappen: maer dit was het naeste voor-spel van zijn schandelicke val, en uytterlicke uyt-roeyinghe. Absalom verheughde zich in sijn hayr, dat daer naer de strop wiert van zijn verworginge. De Philistijnen verheughden zich over den blinden Samson, de zichtbare oorzake van haer onder-gangh en verderfenisse. Maer die daer om-helzen de grond-vaste vreuchd, die scheute en wortel heeft, vervelen en stincken die oogen-blickige wel-lusten, die in een recht-schapen ziele gemeenelick verwecken een af-keer en vermoeyinghe van dit tegenwoordighe leven. [p. 81] Ut messis habet solicitum lenta colonum, Quem torquet inanem famis impetus procacis, Noctique diem turbidus assuit precando, Vota increpitans irrita: solesque morantes: Sic desiderium mora cruciatibus urit, Cui vitae ista famelicae pigra tempora sordent, Et spes saturi secula possidere coeli. Dat is: Ghelijck een traghen oogst, die langh vertoeft te rijpen, Den acker-man ont-stelt, en groote zorgh vergaert; Byzonder als de tocht zijn maegh begint te nijpen, Die door een gierigh hitt van hongher wert ghebaert: Hy gantsch verklemt van hert, beroert in al zijn zinnen, Naeyt, door veel biddens kracht, den nacht en dagh by een, De zon schijnt hem te langh zijn teghen-lien te minnen, En dat hy God belooft, beschelt hy met gheween; Zoo brant een langh vertoef, met smerten, ons verlanghen, Die deze leuye eeuw, vol honghers, gantsch verveelt; Wanneer wy met een hoop des hemels zijn bevanghen, Die van zich zelven vol, ons oock verzadingh teelt. Want, om recht te spreken, wat is deze weereld? hy en miste niet, die-ze noemde een tooneel van allerley on-geval, en een vertreck van alle quaed. Daer en is niet ter weereld, dat ons naeckter af-beeld den schuymigen Oceaen, vol van buyen en tempeesten, als deze weereld. De zee en heeft noyt meer schip-braecke veroorzaeckt, als de weereld ziel-brake, en verdoemenisse van menschen. De zee en heeft niet meer beweginghe, als de weereld on-ruste. Daer en zijn zoo veel klippen en bancken niet in de zee, alsser gevaer en on-gheluck in de weereld is. ISOCRATES placht te zegghen van zijn stad van Athenen, dat-ze fraey en schoon was, [p. 82] om daer in te wandelen, en deur te gaen; maer dat-ze ten uyttersten zorghelick was, om daer te woonen. Dit magh oock van de weereld gezeght werden. t Is een groote stad, die fraey en bequaem is voor eenen deur-gangh, maer daer vry wel zorge te draghen is, om gheen tabernakels te maecken. Daer in wy moeten verkeeren, ghelijck Iacob in Mesopotamien, dienende in het huys Labans: niet om daer eeuwlick te blijven, maer om naer duyzend moeyten en on-gemacken, naer ons Vader-land te trecken. Wanneer nu een her-boren ziele, door het wind-aes van Godes gheest op-ghetoghen zijnde, by haer zelven gaet over-slaen, hoe aerd en nagel-vast zy aen deze weereld gweest is, en noch ten grooten deele gehecht blijft; en dat zy daer de kudde Labans, ick meene de wel-lusten dezes weerelds, met de weereldlingen ghedient heeft, heeft zy dan gheen breede stoffe ghenoegh, om in tranen uyt te bersten, en den hemel met zuchten en gebeden te vermoeyen? Maer dien oock den aerd van deze droefheyd bekent is, en zal de zelve niet schouwen, noch zoecken te ont-duycken, als vyandigh en af-breukigh van de menschelicke natuere; maer zal met voor-raed, en wel bereyde zinnen, zich uyt-druckelick daer toe stellen; wetende, dat zulcke droefheyd, die naer God is, een on-berouwelicke beteringhe ter zalicheyd uyt-werckt. En dat niet alleen; maer zulcke droefheyd behoorde zelve gezocht te werden, om haer eyghen zelfs wille. Die haer tonghe, en gehemelte niet te zeer bedorven en hebben, door de moere en ghift dezes weerelds, mogen van haer smaecke oordeelen. Want die hemelsche droefheyd is menigh-mael zoo onder-sneden, en gemengt met die altoos-nieuwe wijn van Godes gunste ende barmhertigheyd, dat wy, ghelijck een zyende pot, die, door de hitte des viers, zijn water niet vatten en kan, van hemelsche blijdschap, een beke van heete tranen, deur de ooghen, uyt-werpen. Het rechte vloed-water van de Iordaen, die de melaetse Naamans van haer on-reynigheyd kan ghenezen, ende een gave ziele den Heere toe-bereyden. Deze oeffeninghe, gelijck zy te geenen tijde, ontijdigh ende on-bequaem is, zoo schijnt zy, by nachte, veel ernstelicker en bedachtelicker gepleeght te werden. De schrick en de stilte des nachts, gelijck zy ons wijzer maeckt, naer het zegghen van de wijze, zoo schijnt zy oock meer godvruchtigheyd toe te bringen. Vele menschen beklagen zich, dat zy, des nachts, vele uren zonder slaep, met groote on-ruste verliezen. Maer wat tijd-verlies kan by die gevonden werden, die zich by haer zelven, en by God vinden? Die altoos een zee van zonden in haer zelven konnen zien, die zy met een ware boetveerdigheyd konnen uyt-droogen. Dien nimmer-meer Gods vriendelicke teghenwoordigheyd ont-breken en kan, als zy haer zelven niet en ontbreken. Die God, by maniere van spreken, uyt den hemel op haer bedde konnen doen neder-dalen, als zy in haer zelven neder-dalen, om hem te zoecken. In te ora, tibi vacuus caeteris negotijs, Plenusque Deo. Temporis haud quaere recessus. Omne tibi tuum tempus erit. Caetera desint: Non ipsum deerit. Cave te prodere rebus: Non deesse sat est. Animum colligens vagantem, Tecum habita, spatiare per ambulacra cordis. Ita coelum tibi tute, ita te Deum videbis. Dat is: Bid in u zelven, leegh in ander werck bezijden, Vol hemels, vol van God. Zouck gheen vertreck van tijden. Al uw tijd is voor u. Als alle dinck ont-breeckt, De tijd ont-breeckt u noyt, hoe dat hy loopt of leeckt. Ver-raed u door gheen dinck: genough ist, niet tont-breken. Woon met u zelf: vergaer uw ziel, zoo wijt geweken. Deur-wandel heel uw hert, deur-zouck haer innigh slot. Zoo zult ghy zien u zelf een hemel, jae een God.
De deughd, de eer en lof, moed-willigh gaen bezijden, En hechten zich aen quaed, dat yemand onverhoet, Of zelden heeft gedaen, of met berouw en boet. (5) Een rechten Egels aerd, die t vuyle bloed af-trecken, En, met ons quade zucht, haer ghierigh vel uyt-recken: Die aen ons vleesch geleyt, daer blijven aen verklist, Tot dat haer langhe dorst met volheyd is geslist. [p. 85]
Deze swackheyd des oordeels, is teenemael verghevelick, alzoo wy de zelve van onze gheboorte mede-bringhen. Struyckelen, schemelen, veranderen, blind zijn in on-zienelicke zaecken, zijn deze natuere zoo eyghen, als zy den Auteur van de zelve vremd, en van zijn wezen verscheyden zijn. Maer wie kan dat verschoonen, dat wy onze wetenschap belieghen, en ons eyghen [p. 86] oordeel teghen-gaen, wanneer wy konden de deughd van onzen even-naesten licht gheven, en zijn eere haer schuldige eere doen? T is een zeer bedroefde zaeck, Dat een yeder steeckt den draeck, Dat een yeder lacht en grijst, Met het gheen de hemel prijst. Maer t is oock niet minder quaed, Dat een nijdigh tongh ver-raed, Dat een boos gemoed ont-steelt, En ghelijck een rover keelt, Al het leven van de deughd, Al de eere, al de vreughd, Die een deughdsaem man of vrou, Uyt het wel-doen trecken zou. Een neus-wijze veel-doenigheyd vervoert ons ghemeenelick, om eens anders geleghentheyd op te zoecken: niet om ons voordeel daer mede te doen, en de vremde deughd in onze eyghene te keeren, of de feylen te beteren, en van ons te weeren; maer op dat wy stoffe hadde voor een verghiftighe tonghe, en voedsel voor kittel-booze ooren. Die van een bitter gal, of scherpe zucht gesteken, Vol nijd, vol jeloerzy, gaen ander lien ghebreken, Her-kauwen in den mond, en met een kort gekuch, Van een vervuylde loos, steeds braecken achter rugh. In somma, ons en quelt gheen zieckte zoo zeer, als de gezontheyd van onzen even-mensche: de ghezondheyd zeggh ick van een recht-schapen ziele, die gheen ander ghemerck en heeft, als de vol-doeninghe van een goede gewisse, en de betrachtinge der eynden, daer toe zy van God de Heere gheschapen is. Maer hapert-er dan yet in het minste, de tuyn light terstont open, men dringht daer van alle kanten in, niet om de reten te stoppen, maer om verder af te breken, en het goed gheruchte zoo doodelick te wonden, datter niet anders over en blijft, als tot de Celle-broers te zenden. [p. 87] Hier in is t grootst on-heyl der menschen meest geleghen, Dat zy altijds van huys, staegh zijn op anders weghen: Het schijnt, dat zy quansuys met ander zijn belaen, En niemand is bereyd, om in zich zelf te gaen. De reghel van rechten zeght uyt-druckelick: hy en is niet zonder schuld, die zich bemoeyt in zaecken, die hem niet toe en kommen. Wat willen wy dan wroeten in eens anders mis-put, daer wy thuys, tot de ooren toe, in de modder steken? Onzen eygen hof is vol on-kruyd van booze gedachten; vol steenen van verkeerde begheerten; vol gruys van weereldsche tochten; uyt-gemerghelt van alle hemelsche vettigheyd; on-betuynt van alle zedigheyd, ende Godvruchtigheyd. En noch willen wy de bequaeme spelen, en de deughdsaeme maecken, en dat noch op de kosten en schade van eens anders eere. Ghewisselick, hebben wy zulcke uyt-puylende ooghen, diens straelen altijds schieten op het leven, en het wercken van andere menschen, laet ons dan die partijdighe eenzijdigheyd af-legghen, en zoo wel eens anders deughd, en loffelicke daden, verwonderen, en behoorlicke eere gheven, als wy zijne feylen weten te begrooten, ende hem, boven zijne verdiensten, verfoeyelick en haetelick maecken. Men vint menschen, die in haer herssens niet verdouwen en konnen, dat wy (volghens de woorden van onze eerste leer-beghinselen) gheneyght zijn, God, ende onsen even-naesten te haeten. Maer om nu van God niet te spreken, ick houdet voor een maeckeloose blindheyd, die de middaghsche klaerheyd uyt de weereld bant, zoo wie hier van gheen onder-vindingh en heeft. Iae, dat meer is, hoe naerder zich yemand by God vint, hoe naerder hy den haet, en de af-gunsten van de natuerlicke menschen is. De beste dinghen werden verkeert tot oorzaecken van de quaedste gheneghentheyden. Daerom zeyde de zelf-waerheyd: Ghy zult ghe[p. 88]haet zijn van alle menschen, om mijns naems wille. En wat willen wy ons zelven hier over in pijne stellen? vijf duyzend jaeren aen een volghende, hebben dat den anderen verkondight. De derde mensche van de weereld konde in plaetse van alle bewijs zijn: Cain haetede zijnen broeder, en sloegh hem dood: en waerom dood hy hem? om dat zijne wercken boos, en zijns broeders goed waeren. Merck, dat deughd, de on-deughd baert; en dat, ghelijck de waerheyd de moeder is van haet, oock alle godvruchtige wercken nijd, en af-gunste voort-brenghen. Zoo wie quaed doet, zeght Godes bouck, die haet het licht, ende en komt tot den lichte niet: de reden werter by-ghevought, op dat zijne wercken niet bestraft en wierden. Alle goede wercken zijn een stil verwijt, aen de boosdoenders, en kinderen dezes weerelds, waer door zy van haer leven over-tuyght, en gelijck met een scherpe roede, gegeesselt werden. Hier door wert menigh-mael de ghewisse, die gherustelick in slape lagh, schielick, en met hortighe spronghen, wacker-ghemaeckt; de doove ghevoel-loosheyd, tot het leven, geprickelt; en alzoo de geheele mensche, in schrickelick alarm ghestelt. Dit haet de mensche van natuere, diens opperste goed, in ruste, en onveranderlicke wel-lust, ghelegen is. Zoo was de Leyds-man, en de uyt-wercker onzer zaligheyd, van de weereld gehaet, om dat hy betuyghde, zoo met daeden, als met woorden, dat haere wercken boos waeren. Maer wat staet haer eyndelick te verwachten, als den vloeck des ghenen, wiens kinderen zy zoo hatelick vervloeckt hebben? De Heere zal slaen de lendenen der ghene, die hem teghen Levi verheffen, en der ghene, die hem haten, dat zy haer niet op en richten. Hoe dus dan? hoor uwen name spellen, en leer de grootheyd van deze zonde kennen. Zoo wie zijnen broeder haet, die is een dood-slagher: ende gheen dood-slagher en heeft het leven in zich blijvende. [p. 89] Maer hier ont-moeten my de vernuftighe lasteraers, die haeren haet met een aerdigh kleed van liefde tot de waerheyt, en mede-lijden tot den persoon, weten te bedecken. Isser yemand, zullen zy wel zegghen, die zich niet geschaemt en heeft, dit of dat te bedrijven, waerom zoudick my ont-zien het zelve te verhaelen? is het on-geoorloft gheweest te doen, t en is daerom niet on-geoorloft te zegghen. Maer weet ghy niet, ô ydel mensche, dat de liefde vele zonden bedeckt? dat de feylen niet en mogen verhaelt werden, als tot stichtinghe van de hoorders, en verbeteringhe des zondaers? zie doch eens, of dit het wit, of dit het voor-werp van uwe rugh-bijtighe propoosten is. Neen voor-zeker, haet en nijd zijn de zulpher-priemen, die uwe serpentsche tonghe aen-steken, niet tot verwarminge der liefde, maer om den name van uwen Even-naesten te brand-teeckenen, en alle zijnen aerbeyd vruchteloos te maecken. Alzoo is dat groote licht van Geneven menich-mael bejegent geweest in zijnen trouwen dienst. Hy hadde, ghelijck het schijnt, in zijn eerste jaeren, de ongheregheltheyd van zijn vleeschelicke tochten te veel ruymte en spelens ghegeven: en, dat hem de meeste swaerigheyd maeckte, de zelve dagh gegeven, door den druck. Dit moeste hem altijd voor de schenen springhen, op dat de godvruchtigheyd te meerder in haren loop mochte gesteuyt werden. Deze boet-vaerdighe ziele hadde zich, door veel zuchten en tranen, met God verzoent, en verghevinghe verkreghen: maer verkeerde menschen werden daer door te meer verhit in lasteringen. Menschen, die alles teghen den draed en wolle nemen, die, daer zy gheen vuyligheyd en vinden, stanck en vuyligheyd maecken. Zulckers monden en schriften zijn ghelaeden geworden, met den ouden zuer-deessem van dat jonghelick leven: eenighe veersen en gedichten, die de wallende hitte van dat ziedende bloed uyt-ghe[p. 90]bobbelt hadde, zijn verscheyden mael onder de persse ghebrocht, en alle den weereld ten thoone gestelt, op dat den ougst, dien God door den heylighen arbeyd van deze man, naeder-hand gezaeyt hadde, als met een uyt-stortighe slagh-reghen, zoude werden neder-ghevelt. Wat is hemel-stormery, wat is reuzen-strijd, zoo het dit niet en is? En ghy, godvruchtigh hoofd, dat ick in mijn oogen, en in mijn herte draeghe, verbelgh u niet, zoo u yet desghelijcks over-ghekommen is: uwen dienst en wert daerom niet schaersselicker gezeghent, als yemant van uwe mede-broeders, die met u, in de zelve loop-bane gestelt zijn. Ghy weet, en toont oock wel dat ghy t weet, dat ghy staedigh moet voort-gaen door eere en on-eere, door lasteringhe en prijs. Zoo heeft Paulus, zoo heeft Christus, zoo hebben alle wel-gheboren Christenen, dit zelve moeten uyt-staen. De beste wraecke van al is, die zelve Gode op te geven: en middeler-tijd uwe vyanden lief te hebben; zeghenen, die u vervloecken, wel-doen den ghenen die u haten; en bidden voor de ghene die u verdrucken en vervolghen. Want zulck betaemt de kinderen des vaders die in de hemelen is: zie zijn zonne doet op-gaen over de booze ende goede, ende regent over de rechtveerdige, ende on-recht-veerdighe. Het ander behoedsel, en rechte baet-middel, bestaet in een groot-moedighe verachtinghe van zulcke hatelicke lasteringen. Mordear opprobrijs falsis, mutemne colores? Falsus honor juvat, & mendax infamia terret, Quem, nisi mendosum & mendacem? Zoo zoude ons Neer-land zegghen: Hoe, werd ick, hier of daer, van lasteringh ghebeten, Zoud ick daerom terstont verandren van couleur? Wie helpt een valsche eer, wie heeft yet valsch ghespeten, Als die vol valscheyd is, en leughen deur en deur? [p. 91] Een wel-ghebouwde ziele, die een goed stael, en rechte zaete ghenomen heeft, en zal door zulcke lichte tongh-stucken, neder-ghevelt, of uyt haer plaetse ghedreven werden. Door verdraeghzaemheyd, werden zulcke dieftighe konst-meesters van lasteringe de mond ghestopt, en haer scherpe mond-pijlen verstomt, en tot haer schutter weer-ghezonden. Daer en is gheen ghenueghelicker accord voor de ooren, als wanneer de eene lastert en quaed-spreeckt, dat het dan de ander zijn capproen laet hooren. t Is een kluchtighe bejegheninghe die ons SENECA van een oud Stoicien verhaelt. Ick zal zijn eyghen woorden stellen, ghelijck die in zijn brieven te lezen zijn: Eleganter Demetrius noster solet dicere, eodem loco sibi esse voces imperitorum, quo ventre redditos crepitus: nihil enim referre, an sursum, an deorsum sonent. Verstaet ghyt niet? dit zeght hy: Demetrius placht fraeyelick te zeggen, dat de stemmen der on-bedrevene by hem in de zelve plaetse gehouden wierden, als het gekraeck, dat uyt den buyck voort-komt: want daer niet aen geleghen en is, of het om hooge, of om leege geluyd geeft. Niet meer en moeten die snoode ylen gerekent werden, die haer zelven voeden, met ander lieden feylen, en die noch dickwils in valsche winckels ghesmeet en verzint zijn: diens meeste vreughd hier in bestaet, dat zy eens anders ghebreken in-zuygen, om daer van in gezelschappen uyt te bersten, en die alzoo lucht te gheven, tot smaet van haer even-naesten, maer tot eeuwighe vervloeckinge van haer eyghen ziele. Maer t is ghenoegh van zulcke gal-spouwers, en bassende honden; om niet de krekel met de vlercken te nemen, en de horselen op my te haelen, daer zy nu misschien stillekens op een vremden dreck zitten. Zy zijn dan haer zelven bevolen, en de stoffe die zy lief hebben.
De wijn staet als een muer, zijn aerd die schijnt ont-vloghen. De kuyper weet den treck:de wijn wilt zijn geperst, Dan ist dat hy eerst loopt, en uyt zijn volheyd berst. (5) Wat staen wy hier versuft? wy zijn dees volle vaeten, Die door weeld on-getemt, God en ons zelven haeten: Dan zijn wy vrome lien, als God ons meest verdruckt. Want heyl en heyligheyd vergaet, daert al geluckt. [p. 93]
Als ghy, Christen, hijght en krocht, Van Gods swaere hand bezocht, En voelt in het diepst dijns hert, Niet dan pijn en groote smert; [p. 94] Houd dan wijslick dees ellend, Als een heylzaem element, Als een hemelsch voor-gericht Van dat eeuwigh zoet-gezicht. Want die wijze Meester-heer Doet ons dan noch min, noch meer, Tot ons winningh en gebouw, Als een trouwe voester-vrouw, Die als een van doude zeght, Mostaert aen de tepels leght, Of yet anders scherp en zuer, Terghsel van een teer natuer, Om zoo door een zoet bedrogh, T kind te spenen van het zogh En te buyghen, als een ranck, Tot een vaster spijs en dranck. DEMETRIVS placht te zegghen, datter gheen ellendiger menschen en waeren, als die noyt gheen ellende gheproeft en hadden: noemende haer leven, een doode zee, die door haer slapende ledigheyd, niet anders als wrottinge, en vuyle on-ghedierten voort en brenght. Het gaet even met ons, als met de schapen, die-men zeght in maghere en dorre weyden, best te ghedyen, en vetst te werden: zoo krijghen wy een goede ghestalte der zielen, wanneer wy zom-wijlen, onder Gods swaere hand, zuchten en stenen. De put-eemer wert wel om leeghe ghelaeten, maer t is om vol te werden; wy werden oock ter neder-gheworpen, maer om dat wy een-mael zouden verhooght werden. wat heeft anders de Apostelen beweeght blijde te zijn in haere verzoeckinghe, en Gode te dancken, dat zy weerdigh ghevonden waeren, in zijnen name, verdruckinghe te lijden? Alzoo heeft Moses liever verkozen, met Gods volck quaed te lijden, dan tijdelicke nuttigheyd der zonden te ghebruycken: achtende de versmaetheyd Christi meerder rijckdom te zijn, dan de schatten van Aegypten: want hy zagh naer de vergheldinghe des loons. De weereld, en alle haere voort-plantinghen en konnen niet bestaen als onder de gunste van een eeuwige oorloghe, die daer is onder de elementen; en zoo daer maer een weynigh stil-stand en waere, en schortinghe van teghen-strijd, dat groot ghebouw zoude beswijcken onder zijn ghewichte, en [p. 95] ghelijck versmelten in een vorm-looze on-gestalte: alzoo en kan-der oock gheen deughd, of yet goeds in ons woonen, als door teghen-standigheyd van verdruckinghen, en on-ghemack: zoo weynigh vrede als de voor-spoed daer onder menght, schaedt ons terstond, en vertraeght ons in den loop der zaligheyd. APPIVS CLAVDIVS, een zeer vermaert, en geacht man onder de Romeynen, zeyde eertijds, dat de oorloghe voor de grootheyd des Roomschen rijcks veel nuttigher was als de vrede: desghelijcks mach-men oock zegghen, dat de on-ruste, ende het vier der bezoeckinghe, veel voor-deeligher zijn voor de zaligheyd onzer zielen, als die zoete Zuyde-windekens, en die lieffelickste aen-locksels der aerden. Men ziet, hoe lichtelick de mensche zich vergeet, wanneer t hem alles voor de wint gaet. Het zijn ghewisselick stercke beenen, die weelde draghen konnen. Want vele, dien het zoo heel swaer niet en valt deze tijdelicke verdruckinghen te lijden, zouden beswijcken en versticken, onder dien grooten last van voor-spoed. Dit heeft een Godzaligh man met deze Veersen uyt-ghedruckt: Optio si detur sortis mihi, femina princeps Dicebat, mediâ vivere sorte velim. Si nequeam mediâ, tum durâ vivere malim, Quam nimiâ rerum prosperitate frui. Egregium sane dictum: ratioque perinde Egregia, & clarâ principe digna fuit. Non desunt miseris solatia, dixit: at illum, Qui nimis est felix, mens bona saepe fugit. Dit hebb ick met zoo veel Veersen, in onze moeder-taele, naer-ghezonghen. Indien, zeyd een Princes, my keure wierd ghegeven, Ick wilde liever zien een middelbaere staet: [p. 96] Zoo dat niet magh geschien, zoo zoud ick liever leven In teghen-spoed, als wel in voor-spoed zonder maet. Een treffelicke spreuck: en zoo was oock de reden Niet minder, maer ghewis zulck een Princesse weerd. Geen troost, zeyd zy, ont-breect den mensch met druck bestreden; Maer die te luckigh is, een goede ziel ont-beert. Het gaet ghemeenelick alzoo: ghelijck de aeren die gulzighlick wassen, en meest gheswollen zijn, lichtelick kroken; en de tacken die meest ghelaeden zijn, door haer gewichte dick-wils breken: alzoo en kan het menschelick ghemoed de gheduerige weelde en voor-spoed niet draghen, zonder dapper en zorghelick ghequetst, jae menigh-mael grondelick verdorven te werden. Gheen on-geluckigher dinck, als te groot gheluck. Daeromme de Oud-vader AMBROSIUS, doen hy, op zekeren tijd, zijn herberge, by een rijck man, uyt vriendschap, ghenomen hadde, ende van hem verstaen hadde, dat hem het gheluck geduerigh zoo hadde toe-gelacchen, dat hy in zijn gantsche leven, noyt eenighe teghen-spoed geleden hadde, is hy terstond, met de zijne, van daer geweken, zeggende de oorzaecke te wezen, op dat hy met deze mensche niet misschien, op staende voet, en zoude vergaen. t Is oock gheschiet, dat zijnde deze heylighe man niet verre noch van daer, dat hy zich om-keerende, het huys met alle die daer in waeren zagh neder-ghezoncken, en onder de aerde verslonden. Een zeldzaem en schrickelick oordeel des Heeren, die de menschen daer deur heeft laten waerschouwen, hoe gantsch on-zeker en zorgelick zijn zaecken zijn, die altoos van de fortuyne ghetroetelt en ghevleyt wert. Niet zekerder en is zijne staet, als des genen, die op een glad ijs gestelt, zich nauwelick roeren en kan, zonder groote vreeze van neder te vallen. t Is moeyelick, jae on-moghelick, zeght AVGVSTINVS, dat yemand de teghenwoordighe ende toe-kommende goederen zoude [p. 97] ghenieten; dat hy hier zijn buyck, en daer zijn ziele zoude vervullen; dat hy van deene wel-lust tot de andere gaen, en in beyde eeuwen de eerste zijn zoude; dat hy op der aerde, ende in den hemel heerlick zijn zoude. Gods rechtvaerdigheyd en laet zulcks niet toe, dat de ghene die hier verdruckinghe lijden, en het over-blijfsel des lijdens Christi in haren vleesche draghen, beyde in dit, ende in het toe-kommende leven, het zelve verdriet en on-ghemack zouden onder-worpen zijn; ende int teghen-deel, dat die haer deel in dit verganckelick leven ontfanghen hebben, in het eeuwighe het zelve oock zouden bezitten. De Konincklicke Propheet, of immers de zangh-meester Assaph, bekommert zijnde in den voor-spoed der godloozen, zeght, dat hy schier ghestruyckelt hadde met zijn voeten, ende dat zijne treden by-na geslibbert hadden. Het verdroot my van weghen de groot-sprekers, doe ick zagh, dat het den goddeloozen zoo wel gingh. Want zy en zijn in geen perijckel des doods, maer staen vast, als een palleys. zy en zijn niet in on-gheluck als andere lieden, ende en worden niet als andere menschen geplaeght: en ghelijck daer meer int breede naer-volght. Maer hy en scheyt hier niet onghetroost af. Ick dachte daer naer, (zeyd hy) dat ickt begrijpen mochte, doch het was my te swaer. Tot dat ick gingh in het heylighdom Gods, ende merckte op haer eynde. Voorwaer ghy zet-ze op het glatte, ende stort-ze te gronde. Hoe werden zy zoo haest te niete? sy gaen onder, ende nemen een eynde met verschricken. Als een droom, wanneer yemand ont-waeckt; zoo maeckt ghy, Heere, haer name versmaet. Het was deze man Gods nuttigh, van de Heere ghestraft te werden, want daer door leerde hy beter op sijne wetten letten. Want, naer veel oorloghen en over-winninghen, gerustelick te Ierusalem, allerley gemack en genuechte ghenietende, heeft hy dat schendigh over-spel met Bathseba begaen, dat hy oock met een schrickelicke moort bezeghelt heeft. [p. 98] Luxuriant animi rebus plaerumque secundis: Nec facile est, aequâ commoda mente pati. Dat is by ons: Men ziet des menschs gemoed verweeldren tallen daghen, Wanneer het door geluck en voor-spoed is gestreelt: Ghewis, t en is niet licht, een-moedelick te draghen, Het gheen in over-vloed Fortuyn ons stadigh deelt. Beziet , als Gedeon zich kleyntjens aen-stelde, en in het sweet zijns aenschijns zijn broot wan, is hy een vroom, godzaligh man gheweest: de Enghel des Heeren heeft hem doen verweerdight te kommen bezoecken in de schuere, daer hy zijn graen dorschte: maer naer dat hy, door de kracht des Heeren, groote dinghen uyt-gevoert heeft, is zijn herte oock groots en trots gheworden, zoo dat hy de gulden hooft-spanselen van de Ismaeliten ghenomen heeft, en eenige andere costelicke cieraden, daer van hy een Gods-dienstigh kleed gemaeckt heeft, welck hy in zijn stad tot Ophra gezet heeft. Ende gantsch Israel, zeght de Schriftuere, bedreef daer hoererye mede, ende het werd Gedeon, ende zijnen huyse ter ergernisse. De kracht des teghen-spoeds bedwinght ons te wijcken uyt dat on-tuchtighe Sodom dezes weerelds, om ons te behouden van het vier en sulpher van de eeuwighe wraecke. Want, zonder dat, wie zoud ons daer uyt rucken? jae wie, en wat en zoude ons daer niet vastelick verhechten? Gheen Stier-man of Piloot en hebben haer kunste binnens havens, of in de kalmte geleert: een mensche oock en wert gheen waere mensche, dat is stand-vastigh en god-vruchtigh, als in het ghedrangh en persinghe van teghen-spoed. De verdruckinghe leert hem kennen, de kracht ofte swackheyd, dien hy heeft: zy slaet uyt de mensche, ghelijck de vier-key uyt het stael, die sprinckelen van het Goddelicke vier, dat hy in zijn herte [p. 99] draeght, en doet alzoo uyt-schetteren de beginsselen der volkommenheyd, die God de Heere gelieft heeft in hem te wercken. Behalven dat onze hemelsche Meester hier grootelicks deur vereert wert, als hy zijn macht in onze on-macht te kennen geeft. Alzoo onze Heere erghens voor-by-gaende, zach hy eenen mensche blind van der geboorten aen. Ende zijnde discipulen vraeghden hem; Rabbi, wie heefter gesondight, deze, of zijn ouders, dat hy blind gheboren is? Jesus antwoorde: noch deze en heeft gezondight, noch zijn ouders: maer op dat de wercken Gods in hem zouden geopenbaert werden. En hoe geheughelick is het om aen-zien, wanneer wy een godvruchtigh mensche te bedde, door kranckheyd, geworpen zijnde, zijn swackheyd en Godes sterckte in hem, hooren, met een blijde mond, belijden. Zoo zijn lichaem met koude en tsitteringhe aen-ghetast wert, hy thoont dat hy vol is van hemelschen brand, door Gods liefde aen-ghesteken: meent de hitte zijn in-gheboren zap uyt te drooghen, en zijn gebeenten uyt te merghelen; hy bewijst hoe zeer de hitte van zijn vleeschelicke tochten verflauwt, en gheduerigh af-neemt: alles wat hem over-komt, streckt hem tot zijner verbeteringe, en Godes vereeringe. Maer voornemelick en is oock deze vrucht niet in de wind te slaen, dat wy onder de gunste van tegen-spoed, de hooghste ende noodzaeckelickste deughd ter weereld, welcke is de Nederigheyd, van God de Heere geleert werden: daer wy andersins, op-geblazen deur den wind van een kittelighe moedigheyd, zouden met een trotse voet, en gelijck met veron-weerdinghe, de aerde betreden, zonder te erkennen, het gene wy van haer behouden, welck is de aerdsche vuyligheyd. Ons lichaem een stinck-gat der zonde, ende een swaere klomp van alle onreynigheyd, vereenight met een geestelicke doch helsche ziele, wert droncken, en gelijck verzopen in het zorghelick verghift van voor-spoed, wanneer het [p. 100] niet vernuchtert en wert door heylzaeme wateren van verdruckinghen, en swaere bezoeckinghen. Merckt, wat dien grooten Apostel weder-varen is. Hy was van God, of in den lichame, of buyten den lichame, tot den derden hemel, tot het Paradijs opgenomen; alwaer hy on-uyt-sprekelicke dinghen gehoort hadde, die een mensche niet spreken en mochte. Groote stoffe van roem, dienende tot een blaes-balck van hooghmoed, en op-swellinghen des herten. Zoo swack is de mensche, en dat zelve oock in Goddelicke en geestelicke zaecken. Wat doet de Heere? de Apostel zeght: Op dat ick, door de uyt-nemende openbaringhen, my niet boven maten en zoude verheffen; zoo is my gegeven een spruyte in het vleesch, de Enghel Satan, dat hy my met vuysten slaen zoude, om dat ick my niet hooghe verheffen en zoude. Het voor-beeld van Nabuchodonosor kan ons oock tot een goed bericht verstrecken. Want hy in allerley weelde en dertele voor-spoed, levende, heeft zich boven het menschelick bereyck ghestelt, en door een windrighe hoogh-moed op-geswollen, heeft zich zelven toe-gemeten, daer van hy God de Heere de eere hadde behooren te geven: maer zoo wanneer hy beneden de menschen geworpen is, en onder de on-redelicke dieren vernedert, heeft hy alsdoen zijn ooghen ten hemel beghinnen te verheffen, en God den Heere de eere toe te schrijven, die hy hem tot noch toe on-weerdelick ont-houden hadde. Ick besluyte dan met de spreucke van HIPPOCRATES: Gelijckerwijs in een gantsch goede gestalte des lichaems, dickwils een merckelicke vreeze van zieckte is; alzoo en isser niet veyls of zekers in de grootheyd van voor-spoed.
Die diep tot in het mergh van uw ghebeente steken, En drijven heen en weer. de voort-komst van dit quaet, Niet uyt een vremd gebroet, maer uyt u zelf ontstaet. Ghy dertelt al te veel, en boelt met loome perten, In leegheyds vruchtbaer schoot, baer-moeder van veel smerten. Vraeght ghy, waerom ons hert een nest des duyvels wort? t Is dat het leegh en laf, zich tot geen werck en port. [p. 102]
Laet ons dan, tot ons ghebruyck, het leven en on-bedrijf van deze wan-schepsels wat naerder aen-mercken: op dat wy, door haer ont-ledinge, verschrickt zijnde, onzen gheest te beter mochten ont-roesten, en de lemmer onzer ziele klaer houden, teghen alle aen-spronghen, die door de ledigheyd en doen-nieterye veroorzaeckt werden. [p. 103] De leuyaerd, zeght de wijze Koningh, steeckt zijn hand in de schotel: hy en brenghtse zelfs tot zijn mond niet weder. Ziet daer alreede een schoone thoon-ploye van dit stuck wercks! het magh misschien, in, of, voor dien tijd, ghebeurt zijn; dat yemand van die leuye buycken, hem zoo over-smeert en verbrast heeft, door langhe zitten, dat zijn ooghen, door een laffe slaep, bekropen zijnde, zijn hand in de schotel ghebleven is: of wel, dewijle hy, met ydele zinnen, de kruymen op tafel telde, vergat hy misschien, dat zijn hand in de schotel was, of en mochte de pijne niet, om die daer uyt te trecken. Zulcke beesten vind-men genough, die anders gheen zorghe en hebben, als om gheen zorghe te hebben; en dien alles genough is, om quabzigheyd en on-lust te verwecken. Men vind-ter, die tot de middagh in haer pluymen uyt-ghestreckt ligghende, gheen ander bezigheyd gehad en hebben, als om te verzinnen, hoe dat zy haer uren best verquisten zullen. Hebben zy noch yet anders ghedaen, t is dat zy de witte pleckxkens van haer naghelen over en weer-over, ghetelt hebben; of, in de strepen en quasten van haer bed-stede, eenighe mannekens, of vremde beeldekens ghezien hebben; of, dat zy in de ruyten van haer vensters, ick en weet wat orden, of parcketjens ghemerckt hebben, die zy in haer hof, dien zy niet en hebben, noch oyt hebben en zullen, te passe willen brenghen. Ick spreke van niet-doenders; maer neen, het zijn wel on-moetighe veel-bedrijvers, die groot belet en zorghe baeren, daer zy gheen en vinden. Daerom onder-zoecken zy dick-wils by haer zelven, wat orden, wat beleyt zy ghebruycken zouden, zoo zy Princen of Koninghen waeren. Daer verhit haer koude aerde, en stellen haer ghelijck in het bezit van een Konincklick paleys, dat zy in haer herssens ghetimmert hebben. Een groot legher van aller-ley wan-beelden werden daer voor haer vier-schaere gedach- [p. 104] vaert. Zy knoopen en ont-knoopen wel vijf-en-twintigh mael de zelve zaecke: en als het al wel over-dacht en genoemt is; het is een groot beslagh van moeyelicke beuzelinghen, die niet moghelick en zijn te vinden, of, in de natuere ghestelt te werden. Wel te rechte, zeght de wijsheyd; De wegh des leuyaerds is als een dorn-hegghe. Hy verstrickt en verwickelt hem in zijn eyghen garen; en daer hem andere in ruste laeten, prickelt hy zijn ziele, met pijnelicke doornen, die zijn mis-drachtighe vruchtbaerheyd gestadigh uyt-werpt. Niet zoo vremt, of verre van den anderen ghelegen, dat deze meesters niet te zamen en doen loopen. Haer macht en begrijp is zoo groot, dat zy in een ooghen-blick, oost en west, en alle de hoecken des weerelds te zamen binden. . . . . . Velut aegri somnia, vanae Finguntur species. Niet anders, als wanneer een man, Die door de koortse niet en kan, Yet heblicks dincken, droomt en ziet, Van als, dat door zijn herssens vliet. T welck als het al is tzaem-ghebracht, T is maer een ydel wan-ghedacht. Maer ziet wat een on-gheluck en ghevaer deze menschen over het hoofd hanght. Het is on-moghelick, dat de ziele, een eyndelooze beweginghe zijnde, te eenigher tijd, ledigh of werckeloos blijve. Zy is, ghelijck een molen, die gestadigh maelt, al watter in-gebracht wert: werpter yet goeds in, zy zal u oock goed meel, dat is, goede gedachten weder-gheven: maer zoo zy oock ledigh is, zy zal ghelijck een ydele maghe, allerley quaede vochtigheyden naer haer trecken. Van wicken en linzen komt noyt gheen [p. 105] tarw-meel; soo ist on-moghelick dat van ydele gedachten, yet goeds zoude voort-spruyten. De genees-meesters verhaelen, dat de vrouwen, noch reyn zijnde van eenigh mannelick gezelschap, zomtijds wel een on-geschickte klomp vleeschs voort-bringhen: maer om een wel-geschapen vrucht te baeren, is diens gemeenschap van noode, dien zy tot een hulpe ghegeven zijn. Alzoo ist met onze gheest: want zoo hy hem-zelven alleen ghelaeten werd, hy ontfanght, ick en weet wat af-grijzelicke lompen, die uyt het zaet des duyvels gestremt en geronnen zijn. Hy moet met eenighe bezigheyd om-zet werden, die hem als een toom dwinge en weder-houde: anders zal hy dwersch velds loopen, tot dat hy dijck vinde, of hem-zelven verlieze. Want nerghens is de man, ghewis, Dewelck in alle plaetsen is. Een ledigh mensche is het wit en de schiet-pinne des duyvels; of wilt ghy zachter woorden hebben, zijn bedde en oor-kussen. Gheeft den duyvel gheen plaetse, zeght de Gezant des Heeren. Maer deze ruymen alles wat zy konnen, op dat dezen boozen Gheest gheen plaetse en ont-breke. En daer deze in-komt, daer volght het volle heyr-legher van allerley vuyle gebreken. . . . . . . . si non Intendas animum studijs, & rebus honestis, Invidiâ vel amore, vigil, torquebere.
Dijn gheest niet bezigh houd, en op u zelven let; De vleeschelicke liefd en nijd zal u bespringhen, Wanneer ghy ledigh waeckt, gedoken in uw bet. [p. 106] Merckt; zoo langhe hem Salomon bezich hielt, met de zaecken des rijcks te bestieren, en zijn paleysen te bouwen en te vercieren, en leest-men niet, dat hy den Heere tot gramschap verweckt heeft: maer zoo haest als hy gerustelick zijn ghenuechte wilde nemen, van alles, dat hy door langhen tijd, en neerstighe zorghe, gemaeckt en bekommen hadde; is hy, door de ledigheyd, in alle on-tucht en af-goderye vervallen: waer door hy ons noch on-zeker gelaeten heeft, wat wy van zijn zaligheyd te ghevoelen hebben. Zijn Vader oock te vooren, die anders een man was naer Godes herte, ledigh, naer den middagh, op het gewelf van zijn Konincklick paleys wandelende, heeft hem, door een zorgelicke sprongh, in de schoot des duyvels geworpen, dien hy nochtans van herten vyand was. Want hier door is veroorzaeckt dat schendigh over-spel, en die schrickelicke moord van dien Edelen Ridder, diens vrouwe hy mis-bruyckt hadde. Quaeritur, Aegijstus quare sit factus adulter? In promptu causa est: desidiosus erat.
On-tuchtigh over-spel, de moeder van veel leed? De oorzaeck is ghereet, ick zalz u hier oock schrijven; Om dat hy ledigh was, en niet met al en deed. CATO placht te zegghen, dat de menschen, mids niet doende, leeren quaed doen. Iae zelfs het niet-doen mach wel, met reden, quaed-doen genoemt werden. Want daer door wert de tijd on-nuttelick verquist, die on-weder-roepelick achter-blijft, en met geen gelt te koopen is. Hierom wert oock de leuyaerd, door een aerdige spotterye, de rijckste man des weerelds genoemt, dewijle hy zoo over-vloedigh rijck is van den tijd, het kostelickste [p. 107] van alle dinghen, dat hy niet en weet, wat hy daer mede zal uyt-rechten. Maer die tijd zal eens kommen, wanneer hy zoo arm van tijd wezen zal, dien hy nu met de schouderen wegh-stoot, dat hy naer een kleyn gedeeltjen zal zuchten, op dat hy berou mocht thoonen van zijn verquistinge, en het zal hem geweygert werden. Daerom is noch eenighzins te verschoonen de beuzelachtige bezigheyd van de Keyser DOMITIANVS; welcke zijn vermaeck nemende in de vliegh-jacht, hadde veel liever de vliegen met pijne te doen vergaen, dan zijn herssens in ledigheyd te doen verdwijnen. Hier door mocht hy misschien zijn verstant noch oeffenen, en al ziende leeren, hoe on-scheydelick alle gedierten aen-kleeft, de pijnen te vlieden, en de vernielinge der natuere te schricken. Hoe-wel het meer te vreezen is, dat hy hem zelven daer door, gelijck in een schole geoeffent heeft, om alle wreedheyd on-bewegelick te bedrijven. Want de ledigheyd zonder leeringhen, als men zeght, is een dood, en begravinghe van een levendigh mensche. Die niet alleen schuldigh en is, rekeninge te geven van zijn doen, maer oock, aen dander zijde, van zijn niet-doen. Want de Heere wilt, dat wy altoos bezigh zijn, op dat de vyand ons niet ledigh en vinde. Hy en veroorloft ons gheen oogen-blick tijds in niet-doenerye te besteden. Tallen tijde van den daghe gaet hy uyt, als een bezorghsaem acker-man, om aerbeyders in zijnen wijngaerd te zenden. Het vat dat vol is, of gebezight wert, en zal niet fustigh of stinckende werden. Zoo en zal oock onze ziele in on-reynigheyd niet vermuffen, zoo wanneer wy de zelve niet ydel en laeten. Let maer eens op de schade, die de ledigheyd maeckt in lichaemelicke dinghen, en besluyt daer uyt het groot gevaer, daer in de leuyaerd zijn ziele stelt. Alle de Elementen bederven, zoo wanneer die niet zomtijds beweeght en geschut en werden. De aerde, die niet geoeffent en om-geroert en werd, zal onder vunstigh [p. 108] en verrot werden, of immers distelen, doornen, en allerley ontkruyd uyt-werpen. Het water vergadert vuyligheyd en stanck, zoo wanneer het stil-staende in zijnen boesem gesloten blijft. Daerom wert noch gezeght van die gene, welcke een stil en ghezet wezen hebben, en het herte tot allerley on-tucht over-gegeven: Slaepende wateren, stinckende wateren. De lucht, die niet altemets, door de winden, door-blazen en gezuyvert wert, zal lichtelick peste en andere on-gezondheyd uyt-broeden. Dit merckte MARCUS VARRO, te Corcijren wezende, tot groote nuttigheyd van alle de in-woonders, alwaer de ziecte (die-men zoo door uytnementheyd noemt) zoo heftelick woede en voord-liep, dat weynige huys-ghezinnen daer vry van waeren: want ziende, dat alle de deuren en vensteren, naer het Zuyden gekeert waren, heeft de zelve doen stoppen, en in het Noorden stellen, op dat de lucht tot allen tijden te beter mochte beweegt en verandert werden: en heeft alzoo de zieckte verdreven, en in het toe-komende, een voor-hoedsel gevonden. Het vier zal ooc wegh-smelten en vergaen, zoo wanneer-der stoffe ont-breeckt, om zijn brandende kracht te voeden. Een huys ooc, dat ledigh en on-bewoont gelaeten wert, vervuylt in hem-zelven en vervalt. Men zal oock zomtijds mercken, dat daer spoken, en vuyle nacht-gedrochten vergaderen, als in een plaetse, die met haer on-reyn gestalte recht over een-komt. Alzoo wiert die beseten mensche, daer van in het Evangelie gewaeght wert, van de duyvel, naer de graven ghedreven, daer niet als ysselicke ledigheyd, en half-geteerde riften en laeghen. De schepen en schuyten, die in de havens, of aen land in on-gebruyck gelaeten werden, slijten en vergaen veel eer, als die geduerigh int vaeren gehouden werden. Alle bergh-wercken, ghesteenten, werck-tuyghen, konsten, wetenschappen, krachten, verstanden, en watter meer genoemt kan werden, zijn eer van de ledigheyd, als van de oudheyd des tijds verslonden.
Het geen hem niet en raect, en is niet af te meten, Veroorzaeckt zijn verderf! zoo heeft de eerste vrouw Haer zelf, haer man, haer zaed gebracht in eeuwigh rouw. (5) Weest matigh, zijt ghy wijs, tot t geen ghy wert gedreven. Deur-ziet uw eyghen huys; wilt by u zelven leven. En steeckt u in geen gat, als daer ghy eerst deur-ziet. Neus-wijsheyd baert veel zorgh, en kommerlick verdriet. [p. 110]
De Iaghers weten haer winden aen de leysse te houden, op dat zy niet af en dwaelen, en op allerley luchten uyt en schieten; maer die keur-wijze neuzen, die de gantsche weereld door-ghezaeyt zijn, dringhen en werpen haer zelven in alles wat de nijd haer voor-stelt, en de haet kan verdichten. Want zulcke menschen verheughen haer alleenelick in ellendige en berouwelicke dingen. En gelijck de serpenten van het verghift ghevoedet werden, ende in duystere, en vuyle plaetsen zich ont-houden; alzoo werden zy gepeystert met drouve en wan-luckighe redenen, die de vlecken van haer even-naeste te kennen gheven. Zy en zoucken niet anders, als wonden en etter-buylen: niet ghelijck de hand-meesters om die te genezen, maer veel eer om die altoos bloedigh en ver-ettert te houden. Haer hoofd, gelijck met quick-zilver op-gevult, en wilt de weer-hanen niet schuldigh blijven, maer altijds keerende en weder-keerende, verspiet het allerley geleghentheyd, om [p. 111] stoffe van vreughd in eens anders ongheluck te vinden. DIOGENES ziende op eenen tijd DIOXIPPVM, die, op eem triumph-waghen gezeten, zijn blijde in-komste vierde in zijn vaderlicke stad, om dat hy den prijs, in de Olympische spelen, ghewonnen hadde; en bemerckende, dat hy zijn oogen niet en konde af-trecken van het aenschouwen van een schoone, jonghe Ioffrouw, maer dat hy haer altijds met de ooghen volghde, en naer haer draeyde: Ziet, zeyd hy, onzen winbaeren Campioen, dien een jonghe meyt by den hals leyd. Alzoo wert de ziele van onze neus-wijze menschen gemuyl-bant, en naer het gekittel van verkeerde zinnen, aen alle kanten om-gedraeyt, om de feylen van onze even-menschen te door-snuffelen. SOCRATES raede zeer wijzelick, dat-men zich speenen zoude van spijze, die den eet-lust verweckt, als-men gheen hongher en heeft; en van dranck, die tot drincken noodight, als-men gheen dorst en heeft. Dit magh verstrecken tot een heylzame lesse voor deze menschen, dat zy zorghvuldelick mijden, en haer zelven wachten van alle dinghen, die haer bezich houden, en besletten, daer het niet van noode is. CYRVS en wilde oock daerom niet zien de schoone PANTHEA: ende als ARASPES, een van zijne hovelinghen, hem zeyde, dat haer uyt-gelezen schoonheyd waerdigh was om gezien te werden: Even daeromme, antwoord hy, is het beter, dat ick-ze niet en gae bezien. Want zoo ick, op uw aen-radinghe, derrewaerts gingh, misschien, wanneer zy nae dezen het zelve op my verzoucken zoude (alhoewel ick daer toe gheen tijd en hadde) zoude ick het zelve niet durven weygheren, en alzoo mochten hier deur, veel zaecken van gewichte, en die het rijcke belanghen, verloren gaen. Even zulck een matigheyd ghebruyckte oock ALEXANDER DE GROOTE: die, niet willende aenschouwen de vrouwe van DARIVS, die zijn gevangene, en [p. 112] uytter-maten schoone was, ghingh bezoucken haer moeder, die nu grijs en met hooghe jaeren bedeckt was. Hoe veel anders doen deze menschen, die niet alleenelick niet en vasten vant gezichte der dingen, die haer tot onbetaemte nooden; maer met een snuffelighe weet-ghierigheyd, de neuze over al in-steken, daer zy voedsel van haer gebreck hopen te vinden; en dat noch meer is, tot verkortinge van haeres naestens eere, en doodinghe van haeren goeden name. Zy moghen met rechte by de hoenders gezonden werden, die, daer zy thuys garste en brood genough hebben, hebben liever op straete, in de ghebueren mist-hoopen te scharssen, en met onreynigheyd geaest te werden. Wy hebben thuys eenen gheelen ougst van allerley ellende en gebreckelickheyd; en wy gaen, buyten ons, in eens anders vuyligheyd schrafelen, en noch dickwils, die wy niet en vinden, maer zelfs daer maecken. Men zeght dat eertijds eenighe Alvinnen geweest zijn, die alle te zamen maer een ghemeene ooghe en hadden, die thuys zijnde in een kistjen op-sloten, en ghebruyckten die alleenelick, wanneer zy uyt-ginghen. Zoo doen oock deze menschen, die haer eyghen on-volmaecktheyden, die meer uyt-schetteren, als de middaghsche zonne, niet en zien, of zien en willen; daer zy eens anders stof-zondekens op het scherpste bemercken konnen: over-al burghers zijnde, behalven daer zy woonen. Kluchtighe, maer noch ellendigher dieren. Aenschouwt dit staeltjen, gelijck het hier uyt de penne schiet: Zijt ghy keurigh om te weten, Wat een keur-wijs mensche zy? t Is een mis-draght, gantsch vermeten Noyt van zorgh, of kommer vry. Zijn beroep is veel te enghe, Naet begrijp van zijn verstand: Daerom ist dat hy zich menghe Altoos met eens anders stand. Nochtans kan hy t zoo belegghen Als hy t alles onder-mijnt, Dat in al zijn doen en zegghen, Niet dan enckel liefd en schijnt. [p. 113] Geen nieuw-tijdingh magh-er komen, Of hy is stracks op de straet; Dus zoo gaet hy zich beromen, Dat het eerst uyt hem ont-staet. t Schijnt dat niemand en kan kacken, Als (met oorlof) deur zijn aers. Wat een ander zeght, zijn quacken. Niemand ziet, als by zijn kaers. Hy weet op een hayrken breede, Hy kan zegghen op een draed, Hoe veel dees of geen uyt-reede, Hoe veel winst daer zy, of schaed. Hy zal u int breed verhaelen, Al wat datter om magh gaen; Hoe veel zacken, hoe veel baelen, Dat in yders pack-huys staen. Al wat datter wert besloten, Al wat datter wert beraemt, t Schijnt al in zijn breyn gegoten, En by hem te hoop verzaemt. Hy weet, eer de Prins op-trecket, Waer heen dat het is ghemunt; Of hy t zomtijds wat bedecket, Hy kan t zegghen op een punt. Niemand derf op hope leven, Niemand vreeze voor de val: Deze man heeft op geschreven, Wat nae dezen wezen zal. Of het oorlogh, of het vrede, Of het wezen zal bestand; Wat voor land, of welcke stede Mars zal stellen in den brand; Dit, met all om-standigheden, Wijst hy netjens op zijn duym, En bekleedet met zijn reden; Maer t is niet als leughen-schuym. Niet een bode magh-er comen, Niemand brieven en ontfanght, Of hy heeft terstont vernomen, Watter in de wolcken hanght. t Welck hy niet en laet verkouwen, Noch vervlieghen in de wind, Maer hy gaet het stracks ont-vouwen, Daer hy deerste ooren vint: Doch niet met de zelve leden, Maer zoo aerdigh toe-gemaeckt, En verciert met zulcke reden, Dat het vry wel anders smaeckt. Al zijn spraeck is zoo ghekloven, En ghebreet met tusschen-naed, Dat zoo onder, als oock boven Weynigh van het laecken staet. Ziet hy twee of dry te zamen, Die yet noustighs hebben voor; Onze man en zal niet schamen Toe te steken neus en oor. Vrienden, zeght hy, met ghedooghe, Dat ick u gezelschap stoor, Isser yet nieuws van om hooghe? Heeft de Prince wat op t spoor? Kan hy daer dan niet vernemen, Als een stil en doof gheswijgh, Hy valt op de Palts, of Bhemen, En gaet swetsen van die krijgh. Daer weet hy dan af te maelen, Waerom dit of dat ghebeurt, En int breede te verhaelen, Wat de Vorsten heeft ghescheurt. [p. 114] Wat Brittangien heeft bewoghen, Dit te laeten, dat te doen; Wat wy noch verwachten moghen, Wat verhopen, wat vermoen. Daer naer gaet hy breed uyt-weyden Op het Engels-Duytsch verdragh; Waer naer ons ghezanten beyden, En wat daer noch schorten magh. Van hier weet hy fraey te springhen Op dOost-Indiaenschen raed, En zeer puntigh in te bringhen, Wat hier in al omme-gaet. Hy en heefter niet te ghelden, Zijn naem werter niet gespelt; Nochtans laet hy niet te melden, Wat de deel-genooten quelt. t Zal nu, zeght hy, haest uyt-leken, Als de pot zal zijn ont-deckt, Met wat feylen en ghebreken Dat de kamers zijn bevleckt. Deze koop-man kan t niet houwen, Zoo diep als hy is verzeylt: Ghene zullen t hoofd staen krouwen, Wert-er niet haest uyt-gedeylt. Yeders middel en vermoghen, Yders rijzen, yders val, Hoe zeer elck een is bedroghen, Hoe langh dat hyt herden zal; Dit, en watter meer kan wezen, Van eens yders doen, of stant, Is int langh en breed te lezen Op de vingers van zijn hand. Samsons vossen zagh-men branden Al het koren, steert aen steert; Maer zijn tonghe, zonder banden, Yders goede naem verteert.
Van een rechtveerdigh mensch: maer yder een die zuyget Wt zoetheyd bitter gal, en wringht des Heeren wet Als of hy, met dien last, daer over waer gezet. (5) De gods-dienst ons verbint, wy gaen wel al ter kercken, En dienen eenen God; maer die het wel zal mercken, Zal hemel zien en hel. De steerten zijn verknocht, Maer dhoofden zijn verdeelt: elck zoeckt een ander locht.
t Is al raes van veel te weten, En te pocchen van secreten, Die des hemels wijzen raed Voor ons vast bezeghelt laet. t Is jae God te wers en teghen, Hoe het oock magh zijn geleghen, Dat een, die zijn broeder haet, Op Gods wet, of woorden staet. Laet u niet, ô mensch, bedrieghen, Noch u eyghen hert belieghen, Met een op-gheblazen bal Van zoodanigh mond-gheral. Wat ghy meugt, en met wat reden, Spreken van geloof en zeden, t Is een heyl-loos tijt-verkort, Als het niet beleeft en wort. Die goe woorden niet wilt keeren In goe daden, zal meer deeren, Als een, die met s weerelds lint, Woord en daed te zamen bint. Wegh dan verkeerde, en on-bekeerde menschen-herten, die de on-sterffelicke dochter des geloofs, van haer moeder pooght af te scheyden: die de on-buyghelicke mate onzes levens zoeckt te verwringhen, en uwe duyvelsche on-liefde, met de mantel van godvruchtighen yver te bedecken. [p. 118] Als ghy een Koninck ziet, met zijd en goud behanghen, Hier uyt en blijckt noch niet zijn Konincklicke eer: Maer ziet ghy, met een kroon, zijn heyligh hoofd om-vangen, Ghy zoeckt geen vaster pand, noch ander teecken meer. T is my geen Christen-mensch, wat dat hy al magh rommen, Die veel van groot verstand, en diepe wijsheyd kraeckt; Iae niet, die door ghebeen by Gode zoeckt te kommen: T is alleen rechte liefd, die een goed Christen maeckt. Maer my geheught een oude schildery gezien te hebben, daer het Gheloove en de Waerheyd, met benaude aen-zichten, en fackelen in de hand, de liefde op straete zochten, doch zy was, ghelijck de oude Poëten van Astrea zinghen, ten hemel ghevloden. Daerom stont daer oock onder geschreven; Foy & verité cerche charité, qui est au ciel allé. Kan dit op onze tijden niet gepast werden, ick moet heuschelick bekennen, dat ick een kort ghezichte hebbe, en niet wel dit gedichte hier in en voeyere. Sanctâ e Solyma, sed trepidans, in Hiericunta Descende. Ibi reperies plurimos latrones: Unde accipias vulnera, forsitanque mortem. Verum tibi solatia nulla vulnerato. Non Samarium invenies, & minus Levitam: Nec verba animum, neque res allevabit ulcus. Dat is: Gaet uyt naer Jericho, maer met een billick beven: Dat is, gae, daer ghy wilt, ghy zult daer vinden leven, Veel roovers, veel gheboeft: waer dat ghy zult in nood Van wonden zijn ghestelt, misschien oock van de dood. Maer zijt ghy daer gewont, gheen mensch zal u verbinden, Ghy zult gheen Samarijt, noch recht Levijt daer vinden. [p. 119] Gheen woorden uw gemoed in dit vervloeckte dal; Gheen daed uws even-menschs u zeer verlichten zal. Maer t is te vreezen, als wy de keten en den in-slagh van de webbe dezer eeuwe, met klare ooghen, in-zien, dat zelfs oock dit, niet buyten de wegh, ghezeyt en wert: Sibi quisque Deum fecit: in anguloque cordis Templum posuit: se & sua dedicavit illis. Hic delicijs undique delinitus almis Feriatur. Hic amore turget, hic rapinis, Ut promoveat melius pomoeria rerum. Stertit semipecus hic: hic dat thura crumenae. Non est pietas, non pietatis ulla imago. Stant turpia mendacia: vertas sepulta est. Fit cauda caput: & caput esse cauda discit. Fiunt epulae mors fera: mortisque ministra Diris scordiopharmaca suffulta venenis. Illusa fides: omnia venalia prostant. Ut quemque rogem: ver bonus es ne tu? inquiet, sum. Ast Ilias is, ast erit is berna malorum. Verstaet dit in zulcke zin, en ten naesten by, met de zelve woorden. Elck een maeckt zich een God: en in den houck zijns hert, Verzint hy een ghebouw, dat tot zijn tempel wert. De dees aen alle kant, ghestreelt van wel-lusts pollen, In ledigheyd zich wieght: dees is door min gheswollen; De deze door gheweld; op dat hy zoo den bocht Van al zijn roof en goed te wijder stellen mocht. Dees, half-vee, ronckt en snorckt; dees wy-roockt voor de ponden, Geheylight in zijn beurs; daer wert gheen deughd ghevonden; [p. 120] Jae zelfs des deughdes beeld is wegh, verstroyt als kaf: De vuyle leughens staen, de waerheyd light in t graf. Het hooft dat wert de steert: de steert leert, t hoofd te wezen. De maeltijd, die ons zou verquicken en ghenezen, Wert tot een felle dood. gheloof en trouw is voort: En die noch trouw mocht zijn, wert nerghens meer gehoort. Vraeght yemand, dien ghy wilt (zoo is de eeuw verdurven) Zijt ghy een deughdzaem man? hy zal wel stoutlick durven Te voeghen daer op, jae; en als ghyt wel in-ziet, Hy is een zee van quaed, een helle van verdriet. Laet ons, geliefde land-genooten, de liefde ter herten nemen, en den minne-ghenoot van het vermenschte woord, in onze ooren laeten klincken; Wie zeyd, dat hy in het licht is, ende zijnen broeder haet, die is tot noch toe in de duysternisse. Wie zijnen broeder lief heeft, die blijft in het licht, ende in hem is gheen erghernisse. Maer wie zijnen broeder haet, die is in de duysternisse, ende wandelt in de duysternisse, niet wetende waer hy gaet, want de duysternisse heeft zijn ooghen verblint. Wanneer het spade jaer de bosschen en de berghen, Met koude grijzigheyd, heeft wijds en zijds bedeckt; De snoeyer, deur t gheluyd des eerders van de merghen, Die dan het eerste licht begroetet, op-geweckt; Light uyt een rouwe koets, zijn weren-harde leden, En treckend in zijn borst den wind en morghen-kou, Verdrijft den damp des slaeps: en gaet floucks henen treden, Naer t eertijds groene bosch, de handen uyt de mouw: Alwaer hy houwt en kapt, met goede bijle-beten, De armen van t gheboomt, ont-eert door koud en tocht; Op dat hy aen den heyrd wel warm zijn spijs mocht eten, [p. 121] En van haer hardigheyd de koud ont-blooten mocht. Maer wat vertoeven wy? waerom doen wy niet scheyden, En drijven teene-mael, met heete liefdes vier, De koude, die ons dreyght, en zonder feyl zal leyden Naer t keel-gat van die Draeck, en van die helsche Ghier. Die een burgher van Roomen is, en zijn ooren op die tale verleckert heeft, zal liever de eygen woorden lezen, die dat Goddelicke verstant in zijn Naer-gherichten (Epidorp. lib.) gebruyckt heeft: daerom en kan ickz hier oock niet uyt-laeten, ende hem zijn behoorlicke eere ont-houden. Sylvas ubi frondigeras, collesque supinos Serus gelidâ canitie sparserit annus, Signo lucicolae alitis excitus canoro; Lignator sua membra rudi levat cubili. Mox cum coream fortius piger hausit apertum, Somni nebulam, atque quietis gnavus inertis Excussit: & inde abiens frondentia quondam Nunc brachia dura suo spoliata decore, Morsu decutit umbrisecae pulsa securis, His ut frigora saevitia privet opaca. Quid nos agimus praeterea, aut deinde moramur? Nec tartareos frigore minitantia hiatus Extendimus ignigenis caritatis auris. Maer wat wil ick het al verswijghen? ghelijck de Quack-zalvers Scorpioensch vleesch tusschen haer tanden knauwen, en dat doodelicke zap van Spinnen in-swelgen, al op dat zy haer waere te beter venten en aen-prijzen mochten: alzoo hebben oock de zommighe een bittere partyschap in-ghetrocken, om haer zelven schoon voor te doen, en den naem van groote verstanden, en [p. 122] rechte yveraers te verdienen, die nochtans noch elle, noch maete van haer op-genomen haet en zouden weten te gheven. Ierusalem was teghen Samarien, en Samarien was teghen Ierusalem. En waerom doch? beyde Ioden, beyde mede-genooten van het zelve verbond zijnde. God, meynde deen, en verhoorde niemand, als die te Samarien aen-bad: Gheen ghebed, zeyde dander, en is Gode aen-genaem, als dat te Ierusalem gesproken wert. Hierom en wert Iesus in Samarien niet ontfanghen; hierom wenschen, die aen zijn zijde ginghen, en dien de geest der zachtmoedigheyd daghelicks geleert wiert, dat het vier van den hemel neder-dale, en de Samaritanen verslinde. Och of wy dit van onze menschen niet zegghen en konden! Hoor noch eens, wat die groote IULIUS zeght: An dicimus, ut coelitus ignita coruscis, Absumat eos flamma nubis ore voraci? Ut nos minimè lumine censuere dignos, Absistite perniciem conflare nocenti. Sed reddite pro crimine, pro mente maligna Plenam veniam, plenaque discrimina pacis. Venit hominis filius haud perdere gentem, Sed mnunera componere durabilis aevi. Dit moghen de on-gheletterde dus verstaen: Wat! zegghen wy, dat vier en vlamme dalen zouden, Die haer verteer en brand, in een gegloeyde wolck? Hoe-wel zy ons dit licht in gheen deel weerdigh houden; Houd op verderffenis te smeden aen dit volck. Maer voor een wrevel hert, en on-ghelijck tontfanghen, Gheef liever vol af-laet, en vol bescheyd van vrêd. Gods Zoon en heeft ons vleesch en bloed niet om-gehanghen, [p. 123] Wanneer hy deur-gaens heen, voor onze zonden lêd; Op dat hy ons zijn volck, zoo bitterlick verkreghen, En met zijns herten-bloed, en water af-gekocht, Verderven zou; maer heeft veel eer dit al gheleden, Op dat hy vant verderf ons ziel behouden mocht. Hebben wy ons dan te vooren in onze plicht vergheten, laet ons nu, gelijck met een schouder, dat lieffelicke jock der eenigheyd aen-treeken: laet ons de levendighe kracht bewijzen, van het gene, daer van wy belijdenisse doen. De Godvruchtigheyd en kan gheen on-vruchtbaer aerde wezen; zy is beyde te zamen, Maria ende Martha, gheloove ende werck. woorden en wercken moeten kinderen van eender dracht zijn. t Is loutere verdruckinghe, van S. Pieter te nemen, en S. Paul te gheven; den eenen Autaer te bestelen, en den anderen te verrijcken; ghelijck de Paus-ghezinde spreken: dat is; het gheloove alles te gheven, en de liefde niet over te laeten. Laet ons dit met wenschen en betrachtinghe zegghen: O liefde, hemelsch pand! dael uyt u hooghe stede, Op ons, die zonder u, God noyt en zullen zien. O eenigheyds Autaer, ô moeder van de vrede! Wy kommen u den hals, en heel ons zelven bien.
Een gheyl onvruchtbaer vrouw, die nimmers kint en baerde; Die wel den mensch vermoeyt, maer niet verzaet int minst: Want hoe de mensch meer heeft, te meer hy gaept naer winst. (5) Een onverzaedlick vat, een zifte vol van gaten, Die of ghy stedes vult, t en kan nochtans niet baten. O heb-lust zonder eynd, die uwen weerd zoo vilt! Want hoe de wegh meer kort, te meer hy teer-geld wilt. [p. 125]
Jck houd hem in ellend, en on-gheluck ghedoopt, Die stadigh gheld en goed, deur duyzend zorghen hoopt: Daer naer van hongher queelt, naer zijn on-nutte schatten, Die als gekerckert staen, zijn kisten nauw en vatten: Die hy, als zijnen God, al eer en dienst aen-biet, En als een heyligh dingh, in eenen tempel, ziet. Ick bidd u, oude vreck, wilt my hier antwoord gheven: Meynt ghy, ter goeder trouw, geluckelick te leven, Om dat by u bewaert, en op-ghesloten zijn Veel vachten en veel wol, veel koren en veel wijn? Daer ghy maer hebt een kleed, en schijnt, heel zonder krachten, Van hongher en van dorst in over-vloed te smachten. Daer ghy vol angst en vrees, met niemand om en gaet, Om niet gedruckt te zijn te nooden tot uw schaed. De rijckdom, neen gewis, en wert niet af-ghemeten Naer kroonen op-gehoopt, daer niemand kan van eten, Maer naer genoughzaemheyd. Die maer zich zelf vernought, Leeft rijck, al is het gheld hem schaerslick toe-gevought. Wat konnen, zegh my eens, wat konnen u doch baten Veel huyzen, en cieraet, veel kostelicke vaten, Iuweelen, rijck getoy, en wat naer rijckdom ruyckt, Zoo ghy die nimmermeer, of immers nauw gebruyckt. t Is even of ghy ginght in uw buffet op-sluyten Een deel gebacken steen, of eenigh aerde-kluyten. [p. 126] Ghy doet, als Priam deed, die daer hy zitten mocht Op een vergulden throon, zeer rijck en schoon deur-wrocht, Ghingh ligghen teghen daerd, zijn hooft en borst bevlecken, Met t ghene van ons gaet, als wy ons beenen decken. O ongheluckigh mensch, die zoo verdrietigh spaert, Dat ander rijcke maeckt, en u veel zorghe baert. Ghy meught by doude man Ulysses zijn gheleken, Die verre van zijn land, van vriend en maegh versteken, In eenigh arm gehucht, zich en zijn kleyn ghezin Zeer magherlick onthielt, met eene voester-min. Terwijle dat zijn vrouw in feesten, en in danssen, Met hare minne-bend zijn middlen ghingh verschranssen. Ghy lijdt, dewijl ghy leeft, by naer ghelijcken quaed, Als Tantalus in dhel; die pijnlick, zonder baet, Van dorst, int water sterft, en noyt en kan gheraecken De vruchten, die nochtans zijn mond en lip ghenaecken. Want als hy daer naer gaept, en al zijn lijf naer reckt, Terstont een on-gheluck hem dan te rugghe treckt: Of t water wijckt van hem, of wel een wind-gewemel De appels schielick roert, en voert-ze naer den hemel. Zoo dat de arme man, met knaghend herten-leed, Altijds naert eten snackt, en nimmermeer en eet. Maer uw goed, al uw schat, en gaet niet henen loopen, Deurt drijven van de wind; ghy gaet het zelfs verkoopen, Van deen tot dander huys, of erghens op een mert, Daer u, naer uwen eysch, genough geboden wert. Op dat wanneer ghy dan met volle vuysten keeret, In hongher, en ghebreck, uw vleesch en bloed verteeret. Als een ellendigh mensch, met water-zucht gheperst, Blijft met de mond opt nat, tot dat hy daer van berst; [p. 127] Alzoo en rust ghy niet van altoos meer te krijghen, En als ghyt nu al hebt, naer ander meer te hijghen: Tot dat ghy teynde loops, met angst en pijn belaen, Ghesleypt wert naer de vloed, daer yder-een moet gaen. Zoo Charon noch beweeght deurt gheld, u weder-brochte, Van dover-water-kant, en ghy dit leven kochte, Zoo hadd het gheld gebruyck; zoo waert de pijne waerd, Dat tot dien weder-keer het zelve wiert vergaert. Maer nu des mensches lot verkeert op zulcke schijven, Dat die eens in zijn schuyt ghetreden zijn, daer blijven, t Zy werck-lien, Prins, of vorst, zoo leeft dan van het goed, Dat God u heeft ghedeylt, met een verheught ghemoed. Naer uw af-scheyd, eylaes! zal u de rijckdom strecken, Om deur een wreed geknaegh u zelven uyt te recken: Om dat ghy, als een dief van uw mis-bruyckt gheluck, Niet anders hebt ontfaen als wel-verdienden druck. Teghen de zulcke heeft ons de Vandômsche Poeet een deftigh gezangh naer-ghelaeten, daer in hy de treffelicke aerdigheyd van PINDARUS uyt-druckt. Dit zijn zijn woorden: Quand tu tiendrois des Arabes heureux, Et des Jndois les thresors plantureux, Voire & des Roys dAssyrie la pompe, Tu nes point riche, & ton argent te trompe. Ie parle à toy, qui erres Apres lor par les terres, Puis delles tennuyant, La voile au mast tu guindes, Et voles iusqu aux Jndes, La pauvreté fuyant: [p. 128] Mais pour courir, le soin ne laisse pas Daccompagner tes miserables pas: Bien que par toy mainte grand nef chargee De lingots dor fende la mer Egee. Le gain qui te tourmente, Suit le bien, qui saugmente Guidant deçà de-là, Par les vagues ta vie, Qui moins est assouvie, Quand plus de biens ella. Les larges ports de Venise & dAnvers, De tous costez de tes biens sont converts: Cherchez par eau, par vent, & par tempeste Doù le soleil hausse, & baisse la teste; Ces perles achetees, Si cheres soient iettees, Et des rubis balais; Quon remette en sa mine Ceste esmeraude fine, La pompe des palais. ãDe peu de rente on vit honnestement: ãLe vray thresor est le contentement. ãNon les grands biens, lourde & fascheuse somme, ãBien, non pas biens, mais le malheur de lhomme. Ta febvre est incurable, Avare miserable: Car lardeur dacquerir, Qui sans repos tenflame, Engarde que ton ame Ne se puisse guarir. [p. 129] A juste droict tu es ainsi traicté, Ah! pour vouloir bannir la pauvreté, Tu te bannais de ta maison, & changes Ton doux païs aux regions estranges. Mais le soin & lenvie, Vrais bourreaux de ta vie, Net abandonnent point: Jour & nuict ils te nuisent, Et sur ton coeur aiguisent L aiguillon, qui te point. Et toy vieillard de sepulchre oublieux, Qui jusqu au ciel esleves en maints lieux, Marbre sur marbre, & ja presque mort tasches Fendre les rocs, que tu bailles pas tasches: La terre nest pas pleine, Seulement de ta peine, Mais les poissons aussi, Sentent sous tes ouvrages, Bastis a leurs rivages, Leur manoir estrecy. Bien que par toy un millier de maçons Maints gros rochers animent de façons; Si mourras-tu: ta plus seure demeure Est la maison, ou Cerbere demeure. Doncques avare cesse Cesse doncques, & laisse Le desir damasser: Le batelier, qui garde Le port denfer, na garde Pour lor te repasser, [p. 130] Là Rhadamant le Iuge audacieux Fait tormenter les avaricieux, Et lindigent, que le trespas delivre, Aise à son tour la bas il laisse vivre. Si donq la riche pierre Tant soit destrange terre, Et lor tant recerché Foibles nont la puissance Doster la doleance De leur maistre fasché. Pourquoy lEgypte iray-ie saccager, Pourquoy iray-ie aux Jndes voyager, Changeant mon aise aux richesses lointaines De lOrient quises à tant de paines? Laet ons dit, op de zelve toon, naer-zinghen. Doch niemand en oordeele, als die de mate verstaet. Als ghy al hadt den schat en t alder-best Van t Arabiersch, en t Indiaensch ghewest; Jae zelfs den staet van dAssyriersche vorsten, Ghen zijt niet rijck: t geld doet naer t geld noch dorsten. Ick meyn u, die gaet dwaelen, Naer t gheld, op bergh en daelen, En als t u daer verdriet, Licht zeylen ende vanen, En vlieght naer dJndianen, En zoo t ghebreck ont-vliet. Maer of ghy loopt, de zorghe niet en laet By u te zijn, waer dat ghy henen gaet. [p. 131] Hoe-wel deur u veel schepen diep gheladen, Met baren gouds, deur-klieven Thetijs paden. De wind, die u steeds plaghet, Volght t goed, dat u behaghet, En leyt u, met verraed, Door Nereus woeste vloeden, En hoe ghy meer hebt goeden Te min ghy zijt verzaet. De groote reen, de havens wijt-ghestreckt, Zijn met uw goed, aen alle kant bedeckt, Ghezocht deur zeen, deur buyen, en deur winden, Alwaer de zonn zich heft en gaet verblinden. Die peerlen dier om krijghen Laet die te gronde zijghen, Robijnen ook hoe schoon; Laet die fijn emerauden In haere mijn zich houden, Pracht van eens Konincks throon. ãMen leeft van weynigh rent heel fraey en zoet, ãDe waere schat is een vernought ghemoed: ãNiet t groote goed, moeylick en lompe sommen, ãGoed, neen, geen goed, dat ons licht kan verdommen. O vreckaerd, vol ellenden, Uw koortse zal u schenden, Want heb-lust vol van nijd, Die u aldus doet branden, Maeckt dat ghy van dees banden Noyt konnet zijn bevrijt. Maer wel te recht zijt ghy van hulp ont-bloot. Ah! om dat ghy verbannen zoud den nood, [p. 132] Bant ghy u zelf, en wisselt, zonder reden, Uw zoete land met ver-gheleghen steden. Maer nijd, met zorgh en beven, Beuls van uw pijnigh leven, Noyt van u zijn gheweert; Dagh en nach zy u nijpen, En op u herte slijpen De scherpte, die u deert. En ghy grijs hoofd, niet denckend op de dood, Die over al verheft tot s hemels kloot Deen marmer-steen op dander, en doet splijten, Half-dood, de rots, en in ghedeelten smijten. Niet alleen daerd kan voelen De pijn van al uw woelen, Maer oock t gheschubde vee Voelt krimpen haere percken, Deur al de groote wercken, Ghetimmert op de zee. Hoe-wel deur u veel duyzen lien zich spoen Veel groote rots te zielen met fatsoen, Ghy moet int graf: het huys daer ghy vast blijvet, Jst swarte hol, dat Cerberus bevrijdet. Houd op dan vrecke menschen, Houd op, en laet het wenschen Naer goed, en blinckend slijck; De Schuyt-man, die bewaeret De hel, noyt yemand spaeret, Al waer hy noch zoo rijck. Daer Rhadamant, die richter on-vertsaeght Den vreckaerd pijnt, en met veel straffen plaeght, [p. 133] En laet by beurt den armen man daer leven, Wanneer de dood hem over heeft ghegeven. Zoo dat de rijcke steenen, Die-men zoo verr gaet leenen, Ent goud gezocht zoo zeer, Gheen kracht of zenuw roeren, Die droefheyd wegh kan voeren, Van haer bezorghden heer. Waerom stell ick Aegypten in on-rust, Waerom zeyl ick naer dIndiaensche kust? Verwissel mijn ghemack met vremde goeden, Die ons van zoo veel pijn niet konnen hoeden.
Wanneer het wert te veel geprickelt met de sporen, Het briest, het stijght omhoogh, de Ruyter moet int zand: Maer die het zoet berijt, die heeft het heel ter hand. (5) Het peerd is vrouw Fortuyn, t gheluck van s weerelds zaken: Met welck wanneer wy ons, in eerbaer stilt, vermaken, Wy zijn daer med gedient: maer die-ze vergt geweld, Wert, zonder eenigh hoop van op-staen, neer-gevelt. [p. 135] Wt-legghinghe. Alle groote dinghen zuchten onder haer eygen ghewelt, en vallen door haer zelfs ghewichte. Al het geluck moet ons verdacht zijn. Ad omne fortuitum bonum suspiciosi & pavidi stare debemus. Et fera & piscis spe aliquâ oblectante decipitur. Munera ista Fortunae reputamus? Insidiae sunt. Dit zeght SENECA: Wy moeten tot alle toe-valligh goed, met naer-docht en verbaestheyd staen. En wilde beesten, en visschen werden deur een vermaeckelicke hope bedroghen. Achten wy die ghiften der Fortuyne? Ghewisselick het zijn laeghen. Het gheluck dezes weerelds is als een heldere lucht des winters; een kalmte der zee; een gestadigheyd der mane. Lhomme en naissant na du ciel asseurance De voir sa vie en esgale balance. Jl faut sentir de Fortune la main, Tel est le sort de nostre genre humain. Dat is: De mensch niet zeker is, wanneer hy wert gheboren In even-lijck ghewicht zijn leven steeds te zien: Fortune moet hem oock doen voelen haeren toren. Zoodanigh is het lot van sterffelicke lien. Wy moeten dan, wanneer het gheluck ons zoetelick toe-lacht, dan meest op onze hoede zijn, om haer geen spot schuldigh te blijven. Het zijn stercke beenen, die weelde verdragen konnen. Voorspoed maeckt ons droncken, en berooft ons van goed, van reden, jae heel van ons zelven. Daerom DEMETRIUS oock niemand on-gheluckigher en achte, dan die langhen tijd, in grooten over-vloed, gherustelick gheleeft hadde, en noyt gheen tegen-spoedige [p. 136] voor-vallen ontmoet en hadde: ghelijck als of hem de Fortune verwerpelick, en on-weerdigh gheacht hadde, om met hem te worstelen. Groote lichamen staen wijder gheopent voor de slagen: zoo doen oock de ghene, wiens middelen de Fortune breed uyt-gezet heeft. Minus in parvos Fortuna furit. Zy woedt minst teghen de kleyne: of wel die in grootheyd en weelde zittende, haer kleyntjens, en matighlick draghen. Fama est fictilibus coenasse Agathoclea regem, Atque abacum Samio saepe onerasse luto: Fercula gemmatis cum poneret aurea vasis, Et misceret opem, pauperiemque simul. Quaerenti causam, respondit: Rex ego qui sum Sicaniae figulo sum genitore satus. Fortunam reverenter habe, quicunque repente Dives ab exili progrediere loco. Dat is: De Faem is over-al, dat Agathocles plachte Zijn mael uyt aerde-werck ghemeenelick te doen: En dat hy voor gheen schand, maer voor een eere achte, T buffet met Samisch slijck te laeden alle noen. Daer hy oock dede spijs in peerle-vaten zetten, En menghden onder een den rijckdom met t ghebreck: En als hy wiert ghevraeght naer deze vremde wetten, En wat de oorzaeck was (als t scheen) van deze vleck: Ick ben, zeyd hy, t is waer, een Koninck, maer ghekropen, Hoe groot dat ick nu ben, uyt potte-backers zaed. Hebb de Fortuyn in eer, die haestlick zijt gheropen, Wt een geringhe plaets, tot rijckdom, eer, en staet. [p. 137] Want ghewisselick: Gheen mensch geluckigh wert gezeght, Voor dat hyt aerdsche huys af-leght. Het ongestadigh lot der dinghen, Dat nu eens wert om hoogh gezien, Gaet weder naer de leeghte glien, En wilt het zoet met t zuer verminghen. De nacht, die licht noch hit en kent, En deckt als met een duyster tent, Al wat de mane kan aenschouwen; Doet uyt dat hemels hoogh gebouw, Om wegh te nemen zorgh en rouw, Een slaep van heunigh op ons douwen. Daer na wanneer de dach ontschijnt, De swarte mantel weer verdwijnt, En opent ons des aerbeyds deuren; Dit halve rond, aen alle zijd, Krijght wederom een nieuw tapijt, Verciert met allerley couleuren. Als nu de winter grijs en kael, Die, met een spieghel-glat kristael, Het vloeyigh water komt verkorsten, De woeste dulligheyd ont-bint Van die verglaesde noorder-wind, Die met sijn felheyd komt uyt borsten; De aerd bekleet met groen gewaet Haer vroylick wezen dan verlaet, En wert met koud en mist om-trocken. De bosschen, berghen, dal en velt t Wert alles in zijn vreughd ont-stelt, Ont-bloot van al zijn schoone rocken. Daer naer ont-staet een bly saysoen, Dat wederom pooght aen te doen De jeughdigh aerd haer groenen bouwen. Dat wederom niet dueren magh, Maer als de zonn verkrimpt den dagh, Moet andermael de koud uyt-houwen. Men ziet alzoo den nacht en dagh, Als met een onderlingh verdragh, By beurten haere keere meten. Alzoo volght stedes jaer op jaer, De een tijd voor, de ander naer, En werden zoo allenghs versleten. De kindsheyd vluchtigh ende glat, On-zeker als een bloeyssel blad, Wert zeer wel by de Lent geleken. De heete Zomer volght daer aen, De Herft die komt daer naer gegaen. Daer na de Winter komt in-breken. Ah! als ghyt al wel over slaet, En metet naer zijn rechte maet, Wat ist doch van des mensches leven! Dat zomtijds wel daer henen vliet, Al-eer het noch de zonne ziet, En wert zoo als een roock verdreven. Merck eens, hoe dat de looze tijd Ons stedes onder dhand ont glijt, En met wat treden hy gaet draven: Tooneelen, beelden hoogh gesticht, Die zijn meest, met een drouf gezicht, Nu onder haren val begraven. Wie isser die nu toonen kan Die hooghe mueren, t wijd ghespan Van t eertijds over-moedigh Troyen. Groot Ilion vergheten light, [p. 138] Zoo doet oock menigh Roomsch gesticht, Daer op men nu wel ziet gaen hoyen. Rivieren, stroomen, vol ghewelds, Die hebben menigh schoon stuck velds Beslaen, als of het waer haer eygen: Daer tander tijden, rots en wout Zich toonden op-gheblazen stout, En schenen Godes throon te dreygen. Men ziet oock noch wel, allen dagh, Dat hooghe berghen met een slagh Van blixem-vier ter hellen varen. En menigh land staet nu en bloeyt, Dat, korts te voor, wiert over-vloeyt, Met pekel van de woeste baeren. Men ziet, dat landen ende steen, Hoe-wel oock dickwils zonder reen, Als nu eens rijzen, dan eens dalen. Eylaes hoe menigh land-ghenoot, Van vryheyd en van goed ont-bloot, Verdwaelt in verr, en vremde palen! Hooveerdigh hert, dat niet en vreest On-weder, blixem, noch tempeest, En lacht met s hemels donder-teycken: Het schijnt aen uwen fieren treed, Daer ghy uw grootsheyd mede meet, Dat ghy den hemel wilt bereycken. Maer t zeyl van koppespinnigh draed, Dat van de gunst gheswollen staet, Zal scheuren, of haest neder-loopen. Des hemels on-ghestadigheyd En laet niet toe, doch met bescheyd, Dat ghy steeds weelde zult op-hoopen. Hoe dan? ist u noch on-bekent, Dat min van donder is gheschent Een haegh of struyck met leege bladen; Als wel een bergh, of eyckens top, Die met een op-geheven kop De leeghe aerde schijnt te smaden? Ick bidd u, hoor wat Flaccus zinght, En daer naer uwe tochten dwinght: Fortuyn is straf in blijde dingen: Hart-neckigh, gaet het yemand wel Tot zeldzaem werck, en dertel spel, En wilt de eer niet langh gehinghen. Wel aen, die niet wilt zijn verleyt, Tracht naer de gulde maticheyd: Laet u de grootsheyd niet verblinden. Als voor-spoeds wind blaest in u want, En al te zeer uw zeylen spant, Ziet dan een reefjen in te binden.
Verholen in de steen, ghemetselt in de naeyen: Nu komt het voor den dagh, en spreydt zich hoogh en wijt, Wanneer zijn hooghe grond ter aerden neder-glijt. (5) Zoo gaet het met t geloof: zoo lang wy menschen leven, En bloeyen in het vleesch, met hert en oogh verheven, t Geloove light bedeckt: maer als wy zijn getucht Met druck en tegen-spoed, dan rijzet naer de lucht. [p. 140]
APPIVS CLAVDIVS, een zeer achtbaer man onder de Romeynen, zeyde dat de oorloghe nuttiger was, als de pays, voor de macht en de grootheyd van haer rijcke: wy konnen insghelijcks zegghen, dat de bezouckinghen, en de vieren van tegen-spoed zijn veel voor-deeligher voor de zaligheyd der zielen; als wel die zoete [p. 142] zuyde-winden, en de vriendelickste voor-spoeden van de wellusten dezer aerde. En daer van gheeft ons de natuere een schoone lesse, als zy ons doet zien, dat de heele weereld, en alle haer gheslachten niet en bestaen, als door oorloghe. Een natuerlick, maer een waerachtighe verwittinghe, dat de ziele niet en zoude konnen bestaen zonder het geruchte van de hemelsche bezouckingen, die haer gheduerigh ontrent ons laeten hooren. Maer het is gantsch verdrietigh, dat wy zoo weynigh weder-gheboren zijn, om het zelve wel te bevroeden, en onzen hals vry-willigh onder dat jock te buyghen. Het vleesch strijt teghen den gheest, en stelt ons menigh-mael, onder de wet der zonden gevanghen. Wanckel-willigh menschs ghemoed, Beyd te zamen quaed en goed: Nu eens veerdigh tot den strijd, Die ons noyt in rust en lijt: Dan eens weder flauw en laf, Op het alderminst gheblaf, Van dien wijt-ghekeelden hond, Die staegh, met een open mond, Op zijn loeren light en waeckt, Tot hy ons ten roove maeckt: Hoe bedrieght ghy dick uw weerd, Als hy aen uw vlot-gras meert, Zonder dat hy een-mael ziet, Wat ons recht en wet ghebiet! Och! top-keerigh weder-haen, Hoe hebb ick t op u ghelaen, Dat ghy my, dus gantsch bekaeyt, Eeuwelicken omme-draeyt: Dat ghy my, van sterckte naeckt, Zoo veel valsche treden maeckt!
Aen een gedraeyde korst, zoo hart, als broos en teere. Een beeld, een wonder-beeld, van t menschelick gheslacht, Verkeert, versteent, vervleescht, heel zonder geest, of kracht. Hier staen de boden Gods, daer staen des duyvels knechten: De mensche staet in t mid, daerom sy stadigh vechten, Zoo werden wy gesleurt, getrocken, en gereckt; Tot dat wy eyndlick zijn met duyster aerd bedeckt. [p. 144] Wt-legginghe. Wat kander in ons gezichte, jae zelfs in eenighe van onze zinnen, voor-vallen, dat niet en soude konnen, van een zedigh herte, tot zedighe leeringhe getrocken werden? De Kraeckelinghen, of gelijck die andere noemen, Treckelinghen, hebben my, tanderen tijde, de gelegentheyd van onze menschelicke natuere in my zelven af-gebeeldet. Het is een geback, gezuyvert van zemelen, bestaende alleenelick uyt gezifte blomme. De mensche insgelijcks, ten aenziene van het beste deel, daer van hy een mensche ghenoemt is, is uyt Gods gheest voort-gheblazen, en gelijck als van een hemelsche stoffe tsamen gekneden. Sanctius his animal, mentisque capacius altae Deerat adhuc; & quod dominari in caetera posset, Natus homo est: sive hunc divino semine fecit Ille opifex rerum, mundi melioris origo. &c. Naer dat, zeght de Heydensche Poeet, de werck-man aller dingen, en de oorsprongh des weerelds, de beesten geschapen hadde, ont-bracker noch een gedierte veel heyligher, en van hoogher begrijp, als de andere dieren: het welcke hy geschapen heeft van een Goddelick zaed, op dat het over de andere heerschen zoude. Het welcke zeer gelijckformigh is het ghene ons, in de eerste capittelen van de boucken onzer zaligheyd, wert voor-gedraghen. Ten anderen, gelijck de Kraeckelinghen niet recht-uyt gemaeckt, maer ghekrinckelt en ghedraeyt werden; zoo zijn wy, ellendighe tacken, naer dat de wortel verdorven was, zoo af-gekeert van den hemel, en naer der aerde neder-geboghen, dat de Apostel wel reden heeft gehadt, de natuerlicke mensche te noemen, een krom en verdraeyt gheslachte: en [p. 145] wederom: die de Goddelicke schriften verdraeyen tot haer eyghen verderffenisse. De kraeckelinghen in den oven gheleght, werden daer niet anders als een harde korste, en werden zoo naer uyt-gedrooght, dat zy zeer lichtelick ghebroken en verbrijzelt werden: wy oock, in den oven dezes weerelds gheschoven zijnde, verkorsten en verelen zoo gantsch zeer, door de warmte van deze licht voor-by-gaende dinghen, dat wy gantsch zonder gevoelen, zonder oordeel en verstand zijn, in alles wat Goddelick is, en den hemel aen-raecken mochte. Het verstand des vleesches is een vyandschap teghen God; het en wert de wet Gods niet onderdanigh, het en can oock niet. Daer steken zeven, dat is, on-eyndelicke grouwelen in ons; die ons oock daeromme, van natuere, kinderen des toorns, en erfghenamen der verdoemenisse maecken. Aetas parentum pejor avis, tulit Nos nequiores, mox daturos Progeniem vitiosiorem. Ons ouders quade eeuw heeft ons in t licht ghespogen, Veel slimmer als zy zijn, en meer ter aerd ghebogen: En naer ons insghelijcks zal kommen een gheslacht, In allerhande quaed noch meer als wy versmacht. Hierom staen wy oock zoo on-vast, en gelijck als op een slibberigh ijs, dat zoo ons de Heere niet gheduerigh de hand en biedet, dat wy telckens neder-storten, en den hals onzer zielen breken zouden. Want de Duyvel swiert gheduerigh aen onze zijden, en spert zijn schrickelick back-huys open, om ons als een brieschende leeuw te verscheuren. De spijze in onze maghe nederdalende, wert terstont van de natuerlicke hitte zoo bevochten, dat zy van ons niet en scheyt, voor dat zy in ons vleesch verandert is. Maer de booze gheest een-mael ter-deghen in ons ghevaren zijn[p. 146]de, en hout niet op, voor dat hy ons van alle weer-tuygh berooft hebbende, ons tot zijn aes, en voedssel der helle gdemaeckt[sic] heeft. Doch aen dander zijde is de Gheest des Heeren met zijn heyr-legher rontom ons ghekampt, om zijn uyt-verkorene van alle swarigheyd te beschermen, en tot het eeuwigh bezit des hemels te behouden. Ondertusschen werden wy zoo menigh-mael van de Sathan vervoert, en van de weereld af-gheleydet, dat elckend een, zelfs de alder-beste van ons, met reden wel magh uyt-roepen: Jck ellendigh mensche, wie zal my verlossen van dit lichaem des doods. Wanneer, ô goede God, uyt deze duyster kreken, Vol doncker lucht en licht, uyt laeghen vol van list; Uyt openbaer bedrogh van al des weerelds streken, Die broos het licht der ziel benevelt en bemist, Wanneer, ick zeggh noch eens, wanneer zult ghy my haelen, En eysschen wederom in t rijck vol rust en licht? Wanneer zult ghy op my van boven neder-daelen, En weeren t swarte kleed des doods van mijn gezicht? Als liefd haer eyghen zelfs verghetingh zal vergheten, En al wat haer nu jaeght, zal wezen wegh-gejaeght; Gheen wil meer hebben zal te willen, of te weten Behaeghen aen haer zelf, die zich zo zeer mis-haeght. Zoo spreeckt die groote IVLIVS in zijn eyghen taele, daer uyt ick dit over-gebracht hebbe: Ex caligine tenebrosâ lucis opacae, Ex insidiosis latebris, dolis apertis, Ex fraudibus invisibilis, visibilisque Mundi, fragilis qui sepelit lumina mentis, Quando repetet me Deus ad quieta regna? [p. 147] Quando ex oculis eximet atra vela mortis? Oblitusque suae amor oblivionis atrae Nollet velle placere sibi ipse displicenti. T is dan een dwaeze dulligheyd, wanneer ons de Heere de armen opent, om ons in zijn eeuwigh rijcke op te nemen, dat wy dan noch aerzelen, en met de Israeliten, naer de vleesch-potten dezes weerelds omme-zien. Est exilium vita misella nostri caeli: Quo patria nos evocat ad pios penates. Optare pium est igitur haec solvere vincla: Mutareque pacificis servilia regna. Dat is: Ons leven vol ellend, dat rust noch lust kan vinden, Js s hemels ballinghschap, t welck ons steeds roept, en bidt. T is dan een goede wensch, dees banden los te binden, En wisslen dees ellend, met s hemels rijck bezit.
Daer-om een snellick loopt, om yemand flugs te panden: Elck-een die staet bevreest, en dickwils draeyt en went, Beducht, waer deze loop zal nemen haest een endt. De weereld is een rond, daer in wy menschen ringen; De duyvel leyt den band, om ons in t net te bringen: Hy loopt, hy draeft, hy jaegt. elck-een sy op zijn wacht; Want die niet om en ziet, in t lijden wert gebracht. [p. 149] Wt-legghinghe. Sy broeden Basiliskes eyeren uyt, en wercken spinne-webben, zeght de Propheet Iesaias; eet-men van haer eyeren, zoo moet-men sterven, vertreet-men t daer-en-teghen, zoo vaert daer een ader uyt. Men verhaelt, dat de eyeren van de serpenten van buyten wit, glat en schoone zijn: maer van binnen zoo verghiftigh, dat die-ze komt te breken, schielick van die fenijnige lucht wert aen-gheblazen, en dood ter aerden neder-valt. Hier by konnen zeer wel de wel-lusten en ghenuchten dezes weerelds vergheleken werden, die van ghesichte vriendelick en toe-lacchelick zijn, maer hebben van binnen verborghen een doodelick verghift, dat een yeghelick die-ze handelt, en door het ghebruyck, ghelijck in stucken breeckt, een eeuwigh verderf aen-brenghet. T is oock een gedierte, dat veel-tijds slaept, en een doodelicken slaep verweckt, den ghenen die daer van ghebeten werden. Alzoo oock die daer leven in de ydele vermaeckinghen dezes weerelds, ghelijck ghebeten zijnde van dat vervloeckte serpent, slaepen tot den middagh der zonden, etende, drinckende, en zich wentelende in de misput van alle dertelheyd en on-ghebondenheyd. En wie isser, diens leven van alle kanten niet bevochten en wert, om zijn voeten tot dezen rey te leenen. Yvalligh leven, ah! deur-brant met vier en swevel, On-reyn, en zonder eer, verstijft in koud en nevel: In een valsch vader-land, als een on-weerde weerd, Verbannen van u zelf, en van u zelf verteert. O dorck van alle quaed, ô gote van ellende! Ontrouwe, teghens u weer-spannigh zonder ende: [p. 150] Slavinne van het quaed, een vuyle kuyl van slick, Den snellen als een vlam, den traghen als een strick. Een kerckers leckerny, een lock-aes veler wenschen; Een schielick kamer-spel, een droom van droncke menschen: Gheen leven. Hoe? wilt ghy een leven zijn gheroemt, Die maer een wild ghediert, een beeste dient ghenoemt? Waerom bedrieght ghy my? waerom zijt ghy bedroghen? Gheen leven zijt ghy, neen, maer eer des levens loghen: Een dood; neen, oock gheen dood: de dood, die maeckt ons vry; En ghy maeckt, dat elck-een de dood hier waerdigh zy. Maer laet IVLIVS zijn beklagh, in zijn eyghen taele doen: Ad vitam hanc. Incerta, caduca, perusta ignibus furorum, Immunda, inhonesta [p. iuhonesta], rigens horridis pruuiis, In falsa patria, hospes, & exul a te ipsa, Sentina malorum, miserabilis cloaca, Jnsida, rebellis tibi, serva pravitatis, Tardis laqueus, subidis flamma, fossa caecis, Tu delitium carceris, & carceris illex, Desultoria fabula, somnium ebriosum: Non vita. Quid ausim fera te dicere vitam? Quid me hîc fallis inepta? quid & te ipsa ludis? Tu mors potius, mors potius vocanda. Nempe Non mors liberat: at facis esse morte dignos. t En is niet om denken, wat subtijle netten datter voor ons leven uyt-ghespreyt werden: hoe gantsch zeer de Duyvel woedet, om ons den hemel te ontstelen, en deel-ghenooten der helle te maecken. Hy stelt ons op een hooghen bergh, en toont ons alle de Koninck-rijcken des weerelts, en haere heerlickheyd: hy be[p. 151]looft ons die alle te gheven, zoo wy hem maer aen en bidden. Maer wat ist? Carbones thesaurus erunt. Alle de schatten en zijn niet meer als kolen, die ons een weynigh tijds verwarmen; maer daer naer door haer gebruyck vergaende, ons niet anders als koude en droefheyd laeten. Maer t is hier, zoo ergens elders, Schipper ziet toe! Men ziet den Duyvel vier-schaer bannen, En daghen wat op aerden leeft: Hy jaeght ter dood veel stercke mannen, Met dhelsche swepe, dien hy heeft. De deze gaet zijn ziel verslinden, Deur t swelgen van een koud vergift: En deze wert een proy der winden, Ghesmeten als een zeesche drift. Die willen, met wraeck-gierigh handen, Beprouven, of zy, deur den dood, Af-snijden mochten dharde banden, Die haer verstricken in de nood. Zoo haest en zijn die niet ghekomen In deze woeste weerelds zee; Of werden stracks van hier ghenomen, Gheslacht als een twee-maendigh vee. Als onze draed is af-ghesponnen, Mercurius ons schaduw leyt, Tot aen de kant, daer t licht der zonnen Zijn stralen nimmers uyt en breyt. De wegh is breed, t is licht om zincken Naer t swarte huys, daer t meest al gaet: [p. 152] Men houft te kloppen, of te klincken, De deur daer altoos open staet. Hier is de moeyt en t werck geleghen, Te weder-roupen zijnen treed, En dringhen naer des hemels weghen, Al-eer wy zijn een duyvels beet. De Donderaer houdt, voor zijn poorte, Twee tonnen, daer hy steeds uyt-ghiet, Voor ons, in ons, naer ons gheboorte, Het geen ons vreughd brenght of verdriet. Wat mensch en heeft het niet verdroten, Wanneer hy slechts maer heeft ghezien De dooze veel te vrough ontsloten, En dan de dinghen daer uyt vlien? De hoop alleen van allen dezen, Js hier gesteuyt in s weerelds reck: Laet ons dan op ons hoede wezen, Dat zy niet mede wegh en treck.
Moet tasten naer de wand: die, weer hy bidd, of klaghe, De lucht, geen menschen breect: die, wilt hy gaen, of staen, Een hond, een dienstbaer dier, moet volgen achter aen. Een beeld van ons verstand, de ooghe van de ziele, De fackel van de wil, het roer, de plicht, de kiele: Maer nu, deur onze zond, verblind, gebluscht, ghekraeckt. De wille voor-maels knecht, nu heel de meester maect. [p. 154] Wt-legginghe. DE kleyne weereld, dien wy een Mensche noemen, was, naer zijn eerste scheppinghe, zoo konstelick en wonderlick, naer alle zijn deelen, by een gevought; en met zulck een loffelicke orden onder-scheyden, dat hem niet en ontbrack van een Engel te wezen, als dat hy een lichaem hadde; niet en schorte van eeuwelick geluckzalich te wezen, als dat hy hadde eeuwelick willen wezen, dat hy voor een kleyne tijd was. De reden, deur een hemelsche klaerheyd verlicht zijnde, was de eenighe leyd-sterre, waer naer de wille haer besteck nam, en haren loop stelde. De wille en wilde niet, als dat eerst van de reden was toe-gestaen, en ghelooft wiert; niet met een slavighe onder-werpinge, maer gelijck met een zoete toe-knickinghe van het ghene haer anders niet en konde, als wel behaghen. De ziele hadde volcomen gebied over de zinnen, die haer alleen als boden en tolcken dienden, om haer te verwittigen, watter buyten het lichaem al omme-gingh. Daer en was niet in, of by de mensche, dat zich niet en be-eyndighde, met vrolicke toe-stemminghe, tusschen de palen, die God de Heere gheplant hadde. Quantùm mutatus ab illo! Maer hoe zeere zijn wy van ons beghin af-geweken! Om maer het opper-vlack te raecken: beziet nu eens, by wien de regieringhe van de menschelicke Republijcke gebleven is, sint dat die helsche Enghel, die oude Draeck, onze geluckzaligheyd om-ghekeert, ende ons tot zijne aen-nemelinghen ghemaeckt heeft? De reden en het oordeel zijn nu zoo ghekniebant, dat zy ons niet meer en dienen, als den voghelen verlijmde vlercken: zy en werden om gheen ander reden gehoort, als om teghen-gesproken, of immers on-gehoorzaemt te zijn. Leer uyt [p. 155] den Oud-vader AUGUSTINO, hoe wy ont-aert zijn: Wy waeren, zeyt hy, van het beghinsel, heyligh, en rechtveerdigh. Zoo dickwils als ick zegghe wy waeren, zoo dickwils moeten wy zuchten, dat wy die on-verghelijckelicke schatten verloren hebben. De mensche, door edelheyd zijner natuere, dien hy in zijn eerste scheppinghe ontfanghen hadde, is de eerste gheweest, onder alle lichamelicke schepselen: daer naer door veranderlickheyd in de zonde vallende, is de laetste gheworden onder alle schepselen. T en is oock niet te verwonderen: want daer alle andere schepselen haeren stand behouden, en niet af en wijcken van de orden, die van haer Schepper gestelt is; de mensch alleen is door zonde van God geweken, en heeft hem zelven bedorven. Serpentum nobis dens est, mens laeva colubri: Stultitiâ & pueros, & superamus oves. Et canis est morsus nobis, & equina libido: Ut leo nos furimus semper, & instar apri. Formicae ventris non cura est major alendi: Fermenti & veteris non comitatur acor. Sic innata feris mala nobis cuncta supersunt: Cum bona deficiant insita cuncta feris. Dat is: Een serpents scherpe tand, een slijncksch ghemoed van slanghen Woont in ons: als een schaep of kind wy zotter zijn. Wy zijn met hondsche nijd, en peerdsche lust bevanghen: Wy woeden als een leeuw, of een wild bosschen-swijn. Gheen meerder buyck-zorgh is in t mier-gheslacht te sporen: Het oud zuer-deessems zuer ons lijf en ziele wringht. Al ander beesten quaed wert tsaem in ons gheboren; Daer niet van al haer goed in ons is, als verminckt. [p. 156] De zinnen, en de on-ghereghelde tochten vervoeren nu het opper-deel des mensches; en die te vooren dienst-knechten en deur-waerders waeren, hebben den eersten stoel in-ghenomen, en haer zelven daer op ghestelt. De voeten zijn het hoofd; de boden, de vrouwe; de aerde is de hemel gheworden. Het verstand met duysternisse benevelt zijnde, light blind, en verkleunt door de koude van de aerdsche vochtigheyd. Oh! uyt de duysternis des moeyers voort-ghedreven In ander duysternis, om-ziend en zie ick niet. De schrick des schricks des doods, die my heeft gantsch om-geven In deze schemer-nacht, verweckt my dit verdriet. In dit licht van de zonn, kan yder een aen-mercken De roeringh van elck dingh, hoe dat het gaet, of went: Van al wat zich beweeght, wat zich begeeft tot wercken, Bewegingh is t begin, ghezochte rust het end. Maer wie van ons bemerckt, in deze duyster bochten, De roeringh van de ziel, het grootste van dit Al? Wie hout haer op den toom, wie stuert haer vremde tochten, Op dat zy niet verdwael? of dat zy niet en val. Dit is op de Romeynschen acker van dien grooten Held, IULIUS SCALIGER gewassen: die ons zoo voor-gaet: Heu! ex uteri tenebris actus in tenebras Circumspicio, nec video. Dissipat horror Incompositae terribili mortis in umbrâ. Hoc sole quidam cernitur ipse motus. Ipsa Quaesita quies mobilibus, finis eorum. At motum animae quis videt, aut corrigit arcto Gyro, vaga ne ruat, aut patefacta vacillet? [p. 157] Zoo blind is onze ziele gheworden, sedert dat wy God hebben willen ghelijck zijn. Zoo vele als wy van de reden, de ziele van de ziele, af-wijcken; zoo vele naerderen wy de onvernuftige dieren. Lhomme est Centaure. En bas il est cheval, Et homme en haut. Dembas vient tout le mal: Si la raison, qui est lhomme ne guide Cet animal, & ne luy tient la bride.
Van boven mensch, van onder paerd: Van onder comt al t quaed gherezen. Zoo Reden, die den mensche stiert, Den toom niet hout van dit ghediert, Wat zoudet van de mensche wezen? Maer wat ist oock van de mensche? zoo haest de ziele in dit lichaem, als in een graf, van boven neder-valt, wert zy ter zelver ooghen-blick bezoedelt met de booze ghenegentheden, die uyt de temperinghe des lichaems voort-kommen; behalven het ghebreck en on-volmaecktheyd, die zy tot straffe mede-brenght. Zoo langhe als zy in dit lichaem, ghelijck als in een koetse, met vier tochten, als vier vreesselicke Tijgers, getrocken wert, loopt zy, daer zy van de onbesuyste zinnen, verruckt en verdreven wert. De zielen, zeght Philon de Iode, zijn ghelijck de riviere Tijger, een van de viere van het aerdsche Paradijs. Zy neemt haeren oorsprongh ontrent Armenien, maer veranderende van naem en van loop, om haer snelheyd en groot geweld, wert zy Tijger genaemt, t welck in de Medische taelen een pijl te zegghen is. Zy loopt deur vele lacken, en onder-aerdsche kroften, waer deur zy vijf-en-twintigh of dertigh mijlen langh niet gezien en wert. Daer naer werpt zy [p. 158] haer recht-draeds in Assyrien. Alzoo doet oock, zeght hy, onze ziele. Zy schijnt in t beginsel de groote van haeren oorsprongh te behouden (en daerom noemt oock EPICTETUS de menschen Gods neven) maer zoo haest zy haer zelven laet vervoeren van de tochten, loopt zy snelder als de Tijger, naer alle soorte van ontuchtighe on-ghebondenheyd. Zy begeeft haer gheduerigh tot de Assyriers, een volck tot alle slagh van verdorventheyd, ende goddeloosheyd over-gegeven: dat is, zy helt altijds naer het quaedste: blijft ghelijck begraven onder de mijnen van ghierigheyd, dat is, onder de uyt-worpselen der aerde, die in de kindsheyd des weerelds, en in de gouden eeuwe, met voeten vertreden wierden, en die nu in geen achtinghe en zijn, als om te onder-houden den overvloed, de keurigheyd, en alle mis-orden onder de menschen. t Is zoo met ons ghestelt, deur de aen-geërfde en op-gewassen verdorventheyd, dat wy meer naer de dienstbaerheyd des lichaems, als naer de heerschappye der ziele luysteren; dat wy, ghelijck het vee, naer der aerden hellen, en den buyck gehoorzaemen; dat wy de aerdsche ghenuchten, met alle krachten, op-volghende, de hemelsche van ons verstooten. Hoe veel dat ons, met God, behaghet, wy verwijzen! Hoe qualick lijden wy, dat ons yet wel magh gaen! Hoe veel, met quaeden raed, quae dinghen wy oock prijzen, Die, dat wy menschen zijn, met recht, niet toe en staen. En even-wel gheen zorgh en heeft ons oyt ghebeten, Noch dit, noch dat en heeft ons herten oyt beswaert: Maer elckers vleesch verstand, en vleesche wil, met weten, In alle boosheyd swelt, en alle boosheyd baert. Zo spreeckt IULIUS in zijn Latijnsche Naer-gerichten, daer van wy dit, met een Duytsche sauce, toe-bereyt hebben: [p. 159] Quàm multa Deo possumus auctore probare, Quae rejicimus: nec patimur bene esse nobis! Quàm multa malo consilio prava probamus, Quae nos prohibent homines esse posse dici! Nec cura tamen illius, huiusve momordit: Sed turget sua cuique malo bruta voluntas. Laet ons dit tot besluyt, en onder-richtinghe, op-nemen: ,,t Js veel meer, te konnen leyden ,,Zijn begheerten aen den band, ,,Als dat Princen wijt uyt-breyden ,,Al de palen van haer land. ,,Hy die meester is ghebleven ,,Van de tochten van zijn hert, ,,Heeft alleen een waere leven, ,,Vry van kommerlicke smert. ,,Al waert dat hy moeste blijven ,,In een hut van stroo en slijck; ,,Vaster zal hy daer beklijven ,,Als een Koninck in zijn rijck. Maer laet ons dit oock zijn autheur niet ont-vremden. zoo spreect RONSARD: ,,Cest plus de commander ,,Sur ses affections, ,,Quaux Princes damender ,,De mille nations. ,,Qui de ses passions ,,Est maistre entierement ,,Celuy vit seulement, ,,Neust il quun toict de chaume, ,,Et plus asseurement, ,,Quun Roy de son Royaume.
Wanneer sy zien de slangh, die hun bejaeght tot voedsel, Zy vatten over dwersch een rietjen in de mond, Om niet verslickt te zijn, door deze looze vond. De draeck, die oude slang, die spant ons oock zijn netten, Hy bijt ons in de hiel, maer t kan ons daer niet letten: Als Christus in de mond, t gheloof is in ons hert, De duyvel heel vergheefs zijn tanden open-spert. [p. 161] Wt-legghinghe. Sedert dat die on-reyne gheesten haer eerste woonstede verlaeten hebben, en van het hooghste geluck tot de diepste rampzaligheyd neder-geworpen zijn, hebben zy, door een swarte nijd vergalt zijnde, gheduerigh in de weere geweest, om de menschen den wegh der zaligheyd, door Iesum aen-ghewezen, op te delven, en ons alzoo te verhinderen, om te kommen tot de heerlickheyd Gods. Hier toe werden van hun alle steenen beweeght, allerley gulden appelen voor-gheworpen, op dat wy het ghezichte des hemels verliezende, en ons vergapende aen het slijck der aerden, dienst-knechten der duysternisse, ende alzoo med-ghenooten van dat helsche ghespuys werden zouden. Zoo haest en zijn wy niet geboren, of wy zijn terstont om-zet met het heyr-legher van die eerste af-vallingen. Want wy en hebben den strijd niet tegen vleesch en bloed, maer teghen de overste, teghen de machten, teghen de gheweldighe der weereld, de duysternisse dezer eeuwen, teghen de gheestelicke boosheden in de locht. Hier kommen by twee gheweldighe mede-hulpers, het vleesch, en de weereld, zoo bedrieghelick en verleydelick, als wy zoet op haer verghiftighen dranck zijn. Zoo dat wy geduerigh door deze drye bestreden en aen-ghevochten zijnde, gheen hand-wijle en zouden bestaen, als gesterckt zijnde door die wonderlicke eenvuldighe Dryheyd. Haec sunt tria praelia: corpus, mundus, & hostis. Haeret corpus, & unigeno carcere me arcet. Jpsum fugere nequeo, nec fugare possum. Me cum reliquis omnibus amplectitur orbis. Ex quo, quibus artibus avolo, vel quibus alis? Invisilis insidijs circumvolat hostis. [p. 162] Quem non video, quomodo depellere detur? Haec pignora sunt exilii mei tremendi. Aeternae rigidique duces, fabrique mortis. Quorum ira satelles: gula stipator: Achilles Ambitio: gula corporis: ambitusque mundi: Jra trucis truculenta, feri ferox tyranni. Ergo moribundum pie ne despice Iesu, Factum non hominem ex homine, atrumque cadaver. Fuliginis atrum cinerem, atramque favillam. Et quem, nisi tu, haud alius cognoscere possit. Tam dissimilis sum mihi: tam mei tuique. Nisi me mihi reddis, tibique, invictus Jesu. Dit zeght dat on-stervelick Verstand: Drie strijden, elck om grootst, zijn my steeds aen-gheboden, Van t vleesch, van s weerelds macht, en van die helsche boden. Het vleesch kleeft dicht aen my, k en magh het niet ont-gaen, Maer moet hier met gheboeyt, als in een kercker staen. De weereld valt my aen met lieghen en bedrieghen. Ah! deur wat konst, of wieck zal ick dit dingh ont-vlieghen? Don-zienelicke Gheest vlieght stedes aen mijn zy; Maer dien ick niet en zie, hoe slaen ick dien van my? Dit zijn mijns ballinghschaps verschrickelicke panden, Daen-leyders tot verderf, de smids van s doodes banden: Wiens lijf-knecht gramschap is: van alle kant bezet Met keel-lust zonder maet, met eer-zucht zonder wet. Zoo dan, verlaet my niet, ô Iesu, vol ghenaeden, My van een mensch gheen mensch geworden, vol misdaeden: Gheworden stof en asch, een leelick aerden-last, Veel swarter als het roet, dat in de schoor-steen wast. [p. 163] Dien anders gheen als ghy, zout kennen aen zijn zeden, (Zoo ben ick van my zelf en van u af-ghetreden) T en zy dat ghy, ô Heer, voor wien dat alles beeft, My aen my, en aen u, uyt liefde, weder-gheeft. Dit leven, zeght AVGVSTINVS, en kan zonder bezouckinghe niet deur-gebracht werden. Wy verleppen en versmelten, wanneer ons strijd ont-breeckt. God en wilt ons hier op aerden gheen hemel gheven. Deze aerde is ghelijck een strijd-veld, waer in wy ter preuve ghestelt zijn, teghen onze vyanden. De eeuwighe ruste is de op-gehanghen prijs van deze gheduerighe on-ruste. Wy en hebben in dit gevecht gheen andere wapenen van doen, als het gheloove, dat door de liefde krachtigh is. AeNEAS en konde in de Elisiaensche velden niet kommen, als deur een gulden tack: die niet gevonden en wiert als in de swarte duysternisse van een dicht foreest: wy en konnen oock niet dringhen deur den voor-hangh des hemels, als gheleyt en onder-stut zijnde met de goude staf des geloofs. Een staf, die niet te krijghen en is in de wellustige beemden des weerelds, daer niet anders als ghemack en zorgeloosheyd groeyt; maer die tusschen de doornen der bezouckinghe, en lichamelick verdriet, van God ghestelt is, en niet anders als met zuchten en weenen te bekommen is. Bezouckinghe is ons noodigh, op dat wy den wille Gods volbracht hebbende, de belofte verkrijghen moghen. Het wambays moet hier uyt, en alle weereldsche beletselen: wy moeten ons in ons hemde stellen, en onze vyanden de open borst toonen: zoo wy maer de vuyst met het sweerd des gheests verzien en hebben, gheen fenten, gheen gheweld en zal teghen ons vermoghen. Debilis est hostis, & non nisi volemtem vincit. Onze vyand is swack, ende en kan niemant winnen, als die wilt ghewonnen zijn, zeght HIERONYMVS. T is zeker, zoo wy niet sluymerigh, maer gheduerigh op onze hoede zijn, [p. 164] wy zullen vast staen, ghelijck den bergh Sions, en noyt beweeght werden. De poorten der hellen en zullen teghen ons niet vermoghen. Maer waecken en bidden is ons noodigh, gelijck Christus, korts voor zijn over-lijden, tot zijne discipelen zeyde. Doch en moeten wy hier haer exempel niet toe-staen, noch naer-volghen; die, ghelijck gehelmde haezen, stout in woorden, bloot in daden, haeren meester verlieten, en vluchteden: en in plaetse van waken, in slape vielen; en wanneer zy behoorden ghebeden te hebben, hem verloochenden. In het bidden nu is van noode, dat wy, ter goeder trouwe, onze schuld den Heere voor-draghen, en al ons vertrouwen op hem werpen, tot spijt en verwijt des duyvels met alle zijn aen-hangh. Dit zy tot een voor-beeld: Jesu, hoe ick meer my keere, En my wentel in dit slijck, Des te meer ick u ont-leere, Des te meer ick van u wijck. En hoe ick u meer verlaete; Hoe ick verder gae van my: S weerelds zoete honigh-rate Lockt, en drijft my dan van dy. En zoo van dy uyt-ghedreven, Drijv ick weer de liefde uyt. Wie kan zonder liefde leven, Die ons van ons zelven sluyt? Ghy zijt anders niet als liefde, Heere Jesu: door de kracht Van de liefd het u beliefde Aen te nemen ons gheslacht. Als ghy voor ons zijt ghestorven, En vernielt hebt ons ellend, Daer wy waren gansch verdorven, Zondigh, zonder maet of end. Wegh dan duyvel met uw laghen: Ghy komt nu al veel te laet. Iesus heeft in my behaghen, Naer zijn eeuwigh-wijsen raed. Iesus heeft gheklopt, ghekloncken Aen de deuren van mijn hert: Heeft mijn koude doen ontvoncken, En my van my zelf ont-wert. Dus zoo hebb ick in-ghelaeten Hem, die nu mijn ziel bemint: Dien zy voormaels placht te haten, Zijnde noch in zonde blind. [p. 165] Hy heeft dan zijn woonst genomen, In het binnenst van mijn ziel. Waer voor zal ick nu dan schromen? Om een beetjen aen mijn hiel. Ick stae nu vast om-getoghen, Met de wapens van mijn heer. Pijcken, schichten, slingers, bogen, Ghelden teghen my niet meer. Laet de Duyvel, wilt hy, vleyden, Laet de swarte hellen-raed Al haer garen uyt gaen breyden: En met goedheyd, en met quaed, Nu eens streelen, dan eens dreygen, Met een zoet, of straf gezicht, Al om dat hy my zou neyghen, Als een on-verstandigh wicht. Dit, en meer, en kan niet baeten: Dits, in t korte, trecht bescheyd: Iesus zal my niet verlaeten, Nu, noch in der eeuwigheyd.
Hy knipt aen t postuleyn: het mocht misschien niet dogen: En hoort zoo aen t geluyd, of t fijn is naer zijn keur, Of t niet te lomp en is, of ergens heeft een scheur. Klop oock aen s mensches mond; ghy hoort haest uyt zijn spreken, Wat dat hy is, of kan, wat dat hem magh ont breken. Een kind noch ongespeent, na s moeders borsten smeckt; Een voghel zinght altijds, naer dat hy is ghebeckt. [p. 167] Wt-legghinghe. Men krackeelt noch huyden-daeghs, onder de geleerde, welck dat het rechte wezen, of de waere eygenschap zy, waer deur de menschen van de beesten onder-scheyden werden. Het ghemeyn gevoelen stelt de Reden; maer, mijns oordeels, zonder groote reden: ghelijck op een andere ghelegentheyd zal breeder mogen bewezen werden. Deze beeldeloose af-beeldinghe raeckt daer yet van aen: t Is louter jeloersy, al wat de menschen rallen: De beesten zijn begaeft met reden, als wy allen. Eer dat de vos op t ijs zal zetten oyt zijn voet, Hy leght zijn oor heel by, en luystert naer de vloed. Is t water stil en stom, hy sluyt daer uyt met reden, Dat t ganghbaer is en sterck, en gaet het stout betreden. Een Gods-gheleerd verstand, door min of zin vervoert, Verneemt heel stil en tier, of God zijn hert oock roert. Zoo daer menschen ter weereld konnen bevonden werden zonder Gods-dienst, ick zoude die alleenelick af-scheyden van de beesten, deur een verstandelicke en verstaendelicke spraecke. Het welcke oock de zommighe toe-staende, hebben dit bestaen te zegghen: Dat zoo het God ghelieft hadde, hier op aerden, op een groot tonneel, alle zoorten van ghedierten by een te verzamelen, op dat hy mochte de eene tegen de andere be-prouven, het zy in kracht des lichaems of des gheestes; het swackste en beklaeghelickste van allen, zoude de mensche wezen, als-men hem maer de spraecke wegh en name, die ons ghegeven is, om alles in een te vergaderen, dat magherlick en onvermenghelick, in de gheesten [p. 168] van deen en dander verspreyt light. De spraecke bevestight, in het midden van ons, een zoo rijcke en over-vloedige onder-handelinghe, of veel beter een zoo hooghen licht, bestaende uyt alle de schoonste in-vallen en in-beeldingen, die daer zijn, en geweest zijn, sedert dat de weereld geweest is, dat wy daer deur, als deur een Goddelick werck-tuygh, met den anderen verplicht, en by God ghenaerdert zijnde, de weereld te zamen houden, en de zelve met den hemel vereenighen. Deur de taele werden beweeght, verwarmt, ghespannen, en ont-spannen alle de krachten der ziele; deur de spraecke wert onze wille ghebonden en ontbonden; onze zinnen ghelijck betoovert en belezen: en, om beknooptelick te spreken, deur de spraecke kan een mensche donderen, blixemen, en, ghelijck als met een kanon, bresse schieten, leyden, trecken, ver-rucken, wien, en waer het hem gelieft. Daerom hebben oock de Oude MERCVRIVM (dien zy voor den God der wel-sprekentheyd hielden) zonder armen en beenen af-ghemaelt: te kennen gevende, gelijck FESTVS schrijft, dat de taele alle dinghen alleene kan te weghe brenghen. RONSARD, hoe-wel andersins van ons verschillende, bevestight ten deele wat wy zegghen willen: Ce qui faict differer lhomme davec la beste, Ce nest pas lestomach, ny le pied, ny la teste, La face, ny les yeux, cest la seule raison, Et nostre esprit logé au haut de la maison Du cerveau son rempart, qui le futur regarde, Commande au corps la-bas, & de nous a la garde: Mais ce qui lhomme faict de lhomme differer, Cest la seule parole, & sçavoir proferer Par art, ce que lon pense, & sçavoir comme sage Mettre les passions de nostre ame en usage. [p. 169] Dit zeght de Poeet: Het gheen den mensche doet, met recht, van t vee verschillen, En is noch hoofd, noch voed, noch buyck, noch borst, noch billen, Noch aen-zicht, oogh of neus; maer zeker t is alleyn De reden hoogh-gehuyst, in t midden van ons breyn. Die dat alreed is wegh, noch ziet; en t gheen zal kommen, Oock menigh-mael voor-zeght, t bedeckte weet tont-mommen: Die over ons steeds waeckt, en met een stil bedrijf Ghebied, met opper-macht, de leden van ons lijf: Maer dat deen mensche maeckt van dander mensch verscheyden, En tot een hoogher trap van achtbaerheyd kan leyden, Dat is alleen de spraeck; met konst en recht bescheyd, Te uytten deur den mond, dat in het herte leyt. Te weten met verstand, ghelijck de wijze pleghen, De tochten onzer ziel, naer dat het zy gheleghen, Te stellen in t ghebruyck: en toonen met der daed, Dat ghy gheen beest, maer zelfs de mensch te boven gaet. De spraecke dan is het taffereel en het vertoogh van des mensches ziele: waer in als in een spieghel naecktelick te zien is de ghestalte van de innerlicke mensche. SOCRATES gaf dat zeer wel te kennen. Want als een rijckaert zijnen zone by hem ghesonden hadde, op dat hy zijn aerd en verstand onder-zoucken zoude, en zijn meester zeyde: De vader, ô SOCRATES, heeft deze zijnen zone by u gesonden, op dat ghy hem bezien zoudet; spreeekt[p. sic] dan, zeyde SOCRATES, op dat ick u zien magh. En DIOGENES verwonderde zich, dat daer de menschen noch pot noch decksel en kochten, dan aen de klanck beproeft zijnde; dat zy in het koopen van een mensch, met het gesichte alleenelick te vreden waren. Want hy op een tijd neder-zittende, om voor een slave verkocht te wer[p. 170]den, wiert hem bevolen, dat hy over-eynde staen zoude, op dat de kooper te beter mocht zien, wat hy koopen zoude. Maer DIOGENES (een slave naer den lichaeme, maer een vry-eyghen van gemoed) belacchende de dwaesheyd der menschen, vraeghde, wat daer aen ghelegen was, dewijle de visschen wel verkocht wierden, hoe dat zy oock laeghen. T is, ghelijck-men zeght, den ezel kent-men aen zijn ooren, den dwazen zal-men aen zijn woorden hooren. Want het vat en kan niet anders gheven, als dat het in heeft. Zulck een man, zulck een reden. Tot den Apostel Pieter wierdt ghezeght, dat hy een Galileer was. Op wat preuve doch? voorwaer, zeyden zy die daer teghenwoordigh waeren, ghy zijt oock mede van dien, want uw spraecke maeckt u openbaer. T en is daerom niet te ghelooven, dat de tonghe het herte belieghe; immers in de geduerighe treyn des levens. De Philosooph van Madauren verhaelt dat SOLON dertele Veersen geschreven; Dat PLATO minnelick ghezonghen heeft, Dat D. HADRIANVS dertel in zijn ghedichten gheweest is; ende hy zelve van de zelve feyle beticht zijnde, zeyde, dat hy van leven een Philosooph, van gedichten een minnaer was. Zoo werden oock (of God woudts) MARTIALIS en PETRONIVS verschoont: Lasciva est nobis pagina, vita proba est. Lascivus versu, mente pudicus erat. Twee Veersen op een slaende, in zulcke zin: Al ist, dat ons gedicht Wat dertel wert bevonden; Ons hert met deughd verlicht, Js reyn, en on-gheschonden. Laet dat die ghelooven, die on-ghevoor-huyt zijn. Gods oor[p. 171]deel gaet ons anders voor. Zoo roept de hemelsche stemme: Ghy aderen ghebroedsel, hoe zout ghy konnen goed spreken, dewijle ghy quaed zijt? want uyt de overvloedigheyd des herten spreeckt de mond. Een goed mensche brenght goed voort, uyt den goeden schat zijns herten; ende een boos mensche brenght boosheyd voort, uyt den boosen schat. Maer ick zegghe u lieden, dat de menschen in den daghe des oordeels rekenschap geven zullen van een yeghelick on-nut woord dat zy ghesproken zullen hebben. Want uyt uwe woorden zult ghy gerechtveerdight worden, ende uyt uwe woorden zult ghy verdoemt werden. De hitte van de lever is in het aenzicht geschildert, ende een brandighe koortse druckt haere teeckenen ontrent de lippen. Alzoo doet een herte dat door verghiftighe vuyligheyd ont-steken is: het slaet uyt aen de tonghe, ende besmet die ghene die daer ontrent zijn, met de zelven evel, zoo zy niet op haer hoede en zijn. De tonghe, zeght de Apostel Iacob, besmet het geheele lichaem, ont-stekende de gheschapen weereld, en is ont-steken van de helle. Een uyr-werck, zoo het van binnen ont-stelt is, het blijckt terstont van buyten, aen het mis-slaen van de klocke: maer zoo alle de veren en raders wel gespannen en gestelt zijn, zonder datter yet aen hapert, de klock-slagh zal, op zijn rechte maete, met de hooghte van de zonne, gepastelick over-een-kommen. Zoo zal-men, uyt de gheschicktheyd of on-gheschicktheyd der woorden, zekerlick konnen af-nemen, of de ziele benevelt is met de vuyle duysternisse der hellen; of dat zy verlicht en gereghelt wert door het licht van de zonne der gherechtigheyd. Elck een zy dan gewaerschouwt, dat kleyne lid, dat groote dinghen roemt (het beste en het quaedste van de weereld, naer het zegghen van die mis-maeckte Philosooph) wel op den toom te houden, op dat het niet uyt en springhe, en zijn meester uyt de zaele en werpe in de eeuwighe duysternisse: voornemelick de [p. 172] jonghe luyden, die dat slibberigh blad zoo qualick konnen dwinghen; jae die zomtijds haer eere stellen in on-eerlicke dingen daer over te laeten glijden. On-ghewasschen tongh en mond, Foey? hoe maeckt ghy t dus zoo bont? Magh-er dan niet zijn ghezeyt, Tenzy dat het zy bespreyt, Met een vuyle woorden-korst, Braecksel van een wrotte borst? Magh-er dan niet zijn verhaelt, Als begrootet, en vertaelt Op een schandigh lid, of daed, Die op eenigh vuyl uyt-gaet? K zie de jonghmans, als zy zijn Vol van spijs, en heete wijn, Dat zy scherpen hert en zin, Om te brenghen yet-wes in, Waer uyt dat het blijcken mocht, Dat zy heelick zijn verkocht, Onder dhelsche slaverny Van de lemtigh hoerery: Daer in dat zy in-gheslickt, Werden als een hoen ghestickt.
Dat alle dingh verwarmt, kracht ghevet en verblijdet, Wanneer zijn lauwe glans verzaemt in t hol gelas, Verzenght, verkrenght en brand, dat groen en jeughdigh was. De liefde van ons zelf, of t geen wy meest aen-hangen, Zy enckel ende vry, niet dobbel of geprangen: De zucht en sy niet heet, noch koud in allen deel; De middel-maet hout staet. Genough, niet al te veel. [p. 174] Wt-legginghe. T is een zeker zaecke, datter gheen feyle zoo vast ons aen-kleeft, noch zoo moeyelick is om uyt te roeyen, als de hooghmoed: t is ghelijck het hemde, en het laetste kleed, dat een weder-borelingh uyt-schuddet. Want naer de maete dat wy de zonden af-snijden, en goede kraghen en dijcken daer teghen schieten, lijden wy de meeste last en gevaer van achter, daer wy minst op verhoedt zijn. Een ziltighe vloed van een ydele eere, volght ons achter de hielen, door een verborghen geule van eyghen-liefde, en dreyght ons alle het ghene zoo wat ververscht is, wederom te bederven, en onvruchtbaer te maecken. Een zorghelick water, en daer in met duyzenden menschen versmoort werden, als zy meenen op het drooghe te staen, en goede vruchten te gaen verwachten. Om klaer uyt te spreken: daer en is gheen bedrieghelicker noch ghevaerlicker zonde, als de over-liefde van zijn eyghen zelven. Want gelijck Ammon versmolt en verquijnde door de liefde van zijn eyghen zuster Thamar; zoo verteert de zelf-liever door de over-tollighe zucht tot zijn eyghen zelven. Hy is zijns zelfs roffiaen, bordeelhouder, hoereerder, en bloed-schender, uyt-puttende al zijn levendighe gheesten, om plaetse te maecken voor een pestigh verghift. Daer sterven-der on-eyndelick meer door deze plaghe, als seventigh duyzenden, die in Israel stierven, ten tijde van de peste, die God zijn volck, tot een straffe, toe-zond. Eyghen-liefde heeft de Enghelen des lichts, in boden der duysternisse verandert; heeft Babylon dien werre-toren, op-gericht; de Synagogue des Sathans gevoordert en vermeerdert; de helle vervult; en de geheele weereld uyt de vryheyd der heerlickheyd, in de dienstbaerheyd des verderfs gebracht. Zoo dat de eygen-liefde de grond en de hoeck-[p. 175]steen is van alle feylen, en volghens dien, van al het verdriet des weerelds. Hoor het ghetuyghenisse van dien grooten Apostel: Weet dit, dat in de laetste daghen zullen kommen sware tijden.Want daer zullen menschen wezen hen zelven lief-hebbende, gheld-ghierigh, vermetelick, hoovaerdigh, lasteraers, den ouden on-gehoorsaem, on-danckbaer, on-heyligh, zonder natuerlicke liefde, zonder verbond, valsche beschuldighers, on-matigh, hart, zonder liefde tot de goede, verraders, roeckeloos, op-gheblazen, die de wulpsheyd liever hebben dan God, hebbende een gedaente der godzaligheyd, maer die de kracht daer van verloochent hebben. Hier ziet ghy een vol-maeckte lijste van alle on-volmaectheyd, en verdoemelicke zonden. Het hoofd en de oorzaecke van dien allen wert ter eerster plaetsen gestelt, de eyghen-liefde: het ciment en de moortel van die hooghe mueren van Iericho, welcke zijn alle de ydelheden, en grouwelen van deze weereld. t Is dan te verwonderen, hoe zeere zich noch de menschen vleyen en troetelen in zulck een groot broed-quaed; hoe weynighe, jae hoe gantsch gheene van die smettelicke schurftheyd ghenezen werden. Men zoude veel eer de stront-vlieghen ont-leeren dreck-bollekens te maecken, als de menschen uyt deze vuyle mist-put van eyghen-liefde te trecken. O ziele, die ellendigh zijt, En vol van alle zonden; En die u zelven noch verblijd, Al waert ghy on-gheschonden. Ah! ghy en kent de weegh-schael niet, Van duwe zeer verscheyden. t Is Jesus, die uw hert door-ziet, En al uw heymlickheyden. Zijn vier uw ydelheyd beprouft, [p. 176] En wat ghy hoogh meught achten, Op dat hy, met een wenck, bedrouft, Versmelt al uw ghedachten: Niet wit, als sneeuw: want vol gebreck, En swart zijn al uw daeden; Maer als de traghe kracht van t peck, In dhelder zon ghebraeden. Zoo zinght die hoogh-vlieghende Arend in zijn Naer-gerichten: Mens, que te misera facis plurimi nocentem: Heu! nescis, ubi trutina est haec, altera ab ista. Momenta tua ut judicio appendat acuto, Abducta recessus loca scrutatus Iesus, Cordisque tibi reserans intimos penates, Vanas igne suo excoquat astimationes. Nutu ejus ut horribili tua vota liquentur. Haud nix veluti candida: nam tua omnia atra: Sed lenta picis vis, domita ab sole corusco. Het gaet alzoo, als VARRO zeght: Omnes videmur nobis esse, belli, saperdae, festivi, quum simus copreae. Dat is: Wy schijnen fraey en wijs, en aerdigh aen ons zelven; Daer wy niet meer en zijn, als die den dreck uyt-delven. Elck een meynt (ghelijck ARISTOPHANES spreeckt) dat hy wieroock vijst. Niemand en vaeght-er voor zijn eyghen deure: als of het daer altoos schoone ghenough waere. Er beduncket sich der beste han im korbe. De Poëten verzieren, dat een waer-zeggher, ghenaemt TIRESIAS, voor-zeyde, dat NARCISSVS, een schoon jonghelingh, zoo langh leven zoude, als hy zijn [p. 177] eyghen zelve niet zien en zouden. Maer hy on-bewist van het on-geluck, dat alreede over zijn hoofd hingh, het beeld van zijn aen-gezicht in een fonteyne ghezien hebbende, is daer over zoo hitsigh verlieft gheworden, dat hy eyndelick in zijn eyghen liefde versmeltende en verquijnende, in een bloeme verandert is, geheeten naer zijnen naem NARCISSVS; voort-kommende van een woord, dat dommigheyd en on-gevoeligheyd beteeckent. Waer deur de gheleerde Fabel-meesters te kennen gegheven hebben, dat de mensche stocke-dom, en ghelijck van alle zinnen uyt-gheschut wert, wanneer zijn ziele, door die smettelicke lucht, benevelt en dichte over-trocken wert. Eveleens (jae noch veel meer) ghelijck de dertele jongelinghen, die het eerste jeucksel van de prickelende vrouw-zieckte ghevoelen, wanneer zy haere heete tochten op een zekere maeght geworpen hebben, gheen vlecke noch rimpel in haer en zien, hoe-wel zy misschien gestelt mocht wezen, gelijck die van MARTIALIS beschreven wert: welcke hy zeght maer dry tanden gehad te hebben, en dry hayren; de borst gelijck een sprinck-haen; de zijde gelijck van een mier; het voor-hoofd vol rimpels, de mammen gelijck van een spinne-webbe; een stemme ghelijck van een vorsch; en den reuck van een bock. Illuc praevertamur, amatorum quod amicae Turpia decipiunt caecum vitia: aut etiam ipsa haec Delectant, veluti Balbinum polypus Agnae. Dit wilt de Venusijnsche Zangh-meester zeggen: Gheen minnaer ziet de feyl, of vleck van zijn vriendinne: Of zoo hys immers ziet, hy stelt daer op zijn minne, En schept daer in vermaeck: Balbijn, is, ziet, zoo heusch, Dat hy zich in de stank verheught van Agnas neus. [p. 178] ATHENAeVS verhaelt, dat te Athenen en zeker man was, genaemt THRASYLAVS, die met zulck een on-zinnigheyd in-ghenomen was, dat hy vastelick gheloofde, dat alle de schepen, dien hy zagh in-kommen en uyt-vaeren, de zijne waeren: daerom hy oock ghemeenelick op de haven ghingh, de zelve tellende en hertellende, en verhaelde zijn vrienden de grootheyd van zijn ghewaende rijckdom, zich boven alle andere menschen gheluckigh achtende: tot dat eyndelick zijn broeder, uyt Sicilien weder-ghekeert zijnde, hem den Medecijn heeft bevolen en over-ghegeven. Waer door hy, ten laetsten, tot zijn voor-gaende ghezondheyd ghekommen zijnde, betuyghde menigh-mael, dat hy noyt ghenueghelicker, noch vernoughelicker gheleeft en hadde, als doen hy met die zin-dwaelinghe bevanghen was. Zoo zijn oock ghestelt die waen-wijze zelf-minnaers: die door een koortsige breyn-zieckte zich alles toe-draghen, wat haer maer slechts behaeght: haer zelven tallen tijde, is het niet opentlick voor alle de weereld, ten minsten in haer herte prijzende, jae zelfs haer eygen zotheyd: van welcke ghezeyt wert, by den Apostel: Zoo yemant denckt, dat hy wat is, dewijle hy niet en is, die bedrieght hem zelven. Maer ware noch die eyghen-lof, zonder verminderinghe, en faem-roovinghe van zijn even-mensche, noch mochte die erghens en eenighzins gheleden werden: maer vele (dat meest te beklaghen is) schrouven en kerven deur eens anders eere en goede naem, om haer zelven eenen trap op te richten, waer van zy op een ander pissen, en spouwen mochten. Wel, hoe dus? vermetel dier, Heel een wenne, gantsch een klier, Op-gheswollen van de ghist, Die uw ziele steeds bemist: [p. 179] Die ghesteken met de pin Van verghiftigh eyghen-min, Op uw even-mensche smaelt, En met nijdigh spot verhaelt, Wat hy noyt en dacht, of deed, Of t en was met knaghend leed. Neen, ghezelle, bitter quant, Vol van trotsigh on-verstand, Ziet, dat ghy u zelven kent, En tot beter dinghen went, Eer ghy in een ander smaet, Dat uw eyghen ziel verraet. Flughs dan, hier van haestigh wijck, En uw eyghen hof bekijck: En op dat ghy ziet uw rom, Hangh uw twee-zack anders om.
De menschen trotsen God, dien oock de beesten duchten. Als hy zijn blixem schiet, de Thracer op de been, En schiet met God om strijd, daer van hy hout te leen. Dit doen wy oock (ô schrick) die Christi naem belijden: Wy slaen van achter uyt, ten sy ons God wilt mijden, En doen wat ons gelieft. Wy stellen hem een wet, Die Heer is van dit al, en alleen wetten zet. [p. 181]
De mensch, eer dat hy is op dezer aerd gheboren, Is tot veel duyzend quaen van God gheschickt te voren. De een sterft in de krijgh, de ander by zijn heyrd; De een sterft in de zee, de ander op der eerd. En of-men zich verbergh in ver-gheleghen landen, T ghevaer wert niet ont-gaen, noch doodes scherpe tanden. Want zieckte, moeyt en pijn, schaed, doodelick verderf Zijn van God toe-gheschickt den menschen tot een erf. Zoo God ons had ghestelt, als Enghels, hier beneden, Vry van al on-gheval, en eeuwelick in vreden, Het waer noch on-bekent, wat dat voor-zichtigheyd, Wat kloeckheyd mochte zijn, en wat standvastigheyd: [p. 182] Die niet bekent en zijn in s weerelds blijde zaecken, Als ons Fortuyn toe-lacht; maer als zy ons doet smaecken Den kelck van teghen-spoed; als zy ons teest en pluckt, En met veel zieckte quelt, met pijn en banden druckt. t En is, vriend, niet van nood, noch oorboor voor de menschen, Dat zy, van zorgh bevrijt, al hebben dat zy wenschen: t Is zomtijds onghelijck veel beter, dat by beurt Een swaere droeffenis de zoete vreughd af-keurt. Dit houdt ons in t geheel: maer die altoos wel wilde Zich sien in t zelve point, den hemel even milde, En zou niet langh bestaen. Dit is Naturâs wet, Die zy van aen-beghin de schepsels heeft ghezet. Men ziet den hemel zelf zich on-ghelijck beweghen: Zomtijds zoo is hy schoon, zomtijds vol mist en reghen. De Zomer volght de Lent: dan krijght den Herft zijn keer: De Winter komt daer nae; dan keert de Lente weer. Jndien dan alles wert veranderlick bevonden, De mensch, roock ende wind, en moet niet zijn ont-bonden Van die ghemeene wet: t is recht dat, voor en naer, De mensch, een zoon des tijds, verander met zijn vaer. En wy zien allen dagh, om ons noch meer te stijven, Dat niet, in eene stand, op dezer aerd, kan blijven: Wanneer het dan ghebeurt, dat zom-tijds t een verdriet, Of t ander on-gheluck de hemel op ons ghiet; Men moet het met ghedult, Godvruchtelick verdraghen, En dencken by zich zelf, t is Godes wel-behaghen: T moet goed zijn, hoe het zy noch voor ons on-bekent, Al wat ons dreyght en dringht, al wat de hemel zent. Maer wat ist van ons goddelooze menschen? wy oordeelen Gods oordeelen, en weghen die op de verdorven balance van ons [p. 183] on-vernuftigh vernuft: wat daer niet deur en slaet, en kan noch in uyt-gheef, noch in ontfangh verstrecken. CAeSAR zeyde tot zijn Piloot, dat hy niet vreezen en zoude in zee te houden, en teghen het on-weer op te zeylen, al was het dat de hemel en de sterren, door een nood-schicksel, dat zochten te beletten. Vertrouw, riep hy, want t is CAeSAR, dien ghy voert. AUGVSTVS insghelijcks, door een tempeest gheslinghert en ghedreven zijnde, begon den God Neptunus te beroupen en te dreyghen: en dede, in eenighe hoogh-tijdighe spelen, zijn beeld wegh-nemen, om hem over hem te wreken. Alzoo gheesselde XERXES de zee, en wierper boeyen in, om de zelve aen den band te legghen. Men vermelt oock van een Christen Koninck, dat, zijnde van Godes hand geslaghen, hy in heete gramschap swoer, zich zelven te wreken, en begheerde, datmen hem in thien jaer niet aen-bidden, noch van hem spreken zoude. Ghewis, ô groote God, de reden-looze dieren, Die hier in velden gaen, en daer in bosschen swieren, Op dat deur t groen gewas zy mochten zijn ghespijst, Uw goedheyd bidden aen, en volghen, dat ghy wijst. Al het gheschubde vee, dat deur de zee gaet spelen; Al het ghepluymde volck, dat met haer helder kelen, De lucht zeer zoete breeckt; het wout, de rots, het veld, Die hebben al te zaem haer onder u ghestelt. Die alles, bleeck van vrees, niet teghens u en kicken; Die alles, als verbaest, voor u ghezichte schricken: Zoo maer in t alderminst ghy dijne gramschap wijst, Het schijnt dat met bescheyd, eerbiedingh in haer rijst. De mensche, zonder meer, de mensch van u gheschapen, Niet, als een ander dier, om naer de aerd te gapen, [p. 184] Maer hoogher van geboort, en boven al vol-maeckt, Dat is, dat roert, dat leeft, of naer dees weereld smaeckt: In wien ghy hebt gestelt de trecken van uw wezen, Wiens aenzicht heerlick-schoon ten hemel is gherezen; Aen wien ghy zoo veel goeds mildadigh hebt ghetoont, Die van u met verstand en wijsheyd is ghekroont; Hy alleen, hy alleen, met toe-ghesloten ooren, Als dadder veel-tijds doet, heeft u bestaen te stooren: Hy alleen heeft bestaen, vol van ondanckbaerheyd, Te quetsen deer en lof van uwe Majesteyt. Hy alleen knort en mort, hy alleen is ton-vreden; Hy alleen redelick, leeft teghen alle reden. Maer in de prickel Gods is t hart zijn hiel te slaen. Duyck, mensche, zijt ghy wijs, laet tonweer over-gaen.
Tot nutheyd van de mensch, my zelven ick ontbeere. Mijn werck my heel verstrickt, daer in ick my besluyt, Om, zijnd een nieuw gediert, te vliegen flugs daer uyt. Hier zien sy haer gestalt, die naer geleertheyd jagen: Zy teeren vleesch en bloed, om ander te behagen: Hier in gedacht verwert, daer wroeten sy in t stof, Om zoo, tot s levens kost, te winnen eer en lof. [p. 186]
Fervet avaritiâ, miseroque cupidine* pectus, Sunt verba & voces, quibus hunc lenire dolorem Possis, & magnam morbi deponere partem. [p. 187] Dat is: Zoo u het herte swelt, deur ghierigheyd ghesteken; Gheen stem, gheen woorden oock en zullen u ont-breken: Waer deur dat ghy zeer licht versachten mocht uw pijn, En t meeren-deel verlost van uwe zieckte zijn. ARISTOTELES verhaelt, dat in zijnen tijd, ontrent Trapezuntium, een zoorte van heunigh gevonden wiert van zoo vremden reuck, dat zy den gheest der ghener die dien ghebruyckten, zoo omme-keerde, dat ghezonde en lustige menschen, daer deur, dom en bot wierden; de botte daerenteghen wierden hier door verwackert, en op-geweckt van geeste. Dit laetste kan alleenelick, met goede reden, de kracht van die loffelicke en heunighe wetenschappen toe-gheschreven werden. Want hoe vele zijnder van zot meel ghekneden (paistry de folle farine) die de leegheyd van haer gheboorte, door de studien, zoo verheven en verbetert hebben, dat zy, gelijck veraerd van natuere, onder die van de beste stoffe, en de kloeckste herssenen ghetelt werden? Queis meliore luto finxit praecordia Titan. t En is niet te ghelooven, wat een gewichte en bequaemheyd de letteren ons toe-brenghen, wanneer die wel gehuys-meestert en aen-geleght werden. Maer wanneer die oock in een quade aerde gezaeyt werden, wee den genen, die by haeren ougst moeten ghevoedet werden. De letter-konst die helt altijds tot quade laghen, Alwaer zy on-ghekamt, en zonder oordeel woont. Maer dobbel is de man, bereyt tot alle slaghen, Die wel-gheleert zijn hoofd met teere zeden kroont. De wijsheyd is een prijs van zulck een dierbaer leven, Dat door gheen vier, of stael, of jaeren wert ont-weeft: [p. 188] Maer dat, door geen begheert van yet-wes vremds gedreven, Gheen ander prijs en eyscht, als dat het is, of heeft. Zoo vloeyt de fonteyne zelve, daer uyt dit ghehaelt is: Sine judicio studia incompta literarum Vergunt semper ad insidias deteriores. At ad omnia duplex, homo bene institutus: Si mite caput teneris moribus coronat. Precium mira perpetuae est sapientia vitae: Que non recipit, nisi sese, aestimationem. Die met deze uyt-ghezochte peerl zijn voor-hoofd verciert heeft, en door een stille, doch moeyelicken aerbeyd, nu goede voor-raed op-ghedaen heeft, en moet nu, ghelijck-men zeght, niet alleen voor hem zelven zinghen (sibi canere & musis suis) maer hem zelven in de lucht en in de zonne zetten, op dat hy de vrucht van zijn neerstigheyd een ander aen-biede, en de zucht tot zijn vader-land opentlick betoone. Die anders ghezint zijn, en moeten maer voor aerd-lasten gherekent werden, die maer en dienen, om het ghetal te meerderen, en het graen te verteeren. Weet ghy, hoe hy veel-tijds blinct, En ghemeenelicken stinckt, Die ghelat, en wel-ghekoont, Altoos in de keucken woont? Even-groot zoo is de lof Van de gheen, die in het stof Van een heymelick vertreck Wroetelt, als een swijn in t dreck: Zonder dat hy oyt eens denckt, In zijn opper-deel ghekrenckt, Door een eyghen-dunckens slagh, Zich te stellen voor den dagh. Zulck een ploeght het dorre zand Van Neptuni zoute strand: Of bestroyt zijn erflick deel Met wat uyt-ghezifte meel; En verwachtend even noust Naer de vruchten van den ougst, Krijght hy niet ter weereld thuys, Als een deel on-nuttigh gruys. [p. 189] Zulcke menschen slachten de anckers, die altijds in t water blijven, en nimmermeer en swemmen, van de welcke CATO, in een van zijn Oratien, eertijds zeyde, dat niemant goed noch bequaem en wiert door leeringhe en onder-wijzinge (Neminem fieri bonum ex disciplina) en daer RONSARD, in zijn ghezanghen, mede spot: Bons dieux! qui voudroit louer Ceux qui collez sur un livre Nont jamais soucy de vivre? Que nous sert lestudier Si non de nous ennuyer? Et soing dessus soing accrestre, A nous qui serons, peut estre, Ou ce matin, ou ce soir, Victime de lOrque noir? De lOrque, qui ne pardonne, Tant il est fier, a personne. Dit is voor de weynighe, die het Fransch niet en verstaen: Help deughd! wie zal gheven lof Aen die gheen, die in het stof, Vast ghelijmt aen haere boucken, Gheen ghenucht des weerelds zoucken. Wat ist dat t studeren baet, Als tot meerdringh van ons quaed? En te hoopen zorgh op zorghen, Die misschien, of nu, of morghen, Zullen zijn een offerhand Van die swarte helle-brand? Hel, die niemand en vergheeft, Deur haer felheyd, wie daer leeft. [p. 190] En wat is doch het oogh-merck van die on-ghezoute bouck-muffers? door een jeuckerigh zelf-behaghen, den naem niet van een wijs, maer van een wetende man te bejaghen. Hierom sweeten zy van het eerste licht des daeghs, tot den laeten avond-stond: jae knoopen oock wel de nacht-uyren aen den geheelen dagh, zelfs tot verghetinghe van s lichaems nood-druft. En versleten die menschen dan noch haer zelven in nuttighe dinghen, die haere ziele mochten verbeteren, en haeren even-naesten op-bouwen; noch en zouden zy gheen vergheefschen loon verwachten (hoewel hier in oock, ghelijck in alle andere dinghen, on-matigheyd kan ghebruyckt werden) maer vele van die zijn met woorden, letters, stipkens bezigh, zoo langhe zy leven: en leeren dan noch spreken, wanneer haer de grijsheyd en kaelheyd in-dachtigh maeckt, dat zy zeer haest niet meer en zullen te spreken hebben. DIOMEDES vervulde 6000 boucken, alleenelick met dingen die de Grammatica aen-gaen. Hy verstickte bykans de weereld met zulck een schrickelicke last van boucken. Zoo veel woorden, alleenelick om de woorden: jae alleenelick, om door een ydele eere gekittelt te werden. Zekers wilt-ment al wel scherven, Weynigh letters zijn van nood, Om een goed ghemoed te erven, In het leven, in de dood.
Zijn hoofd, en heel zijn lijf, by-naer op daerde lenet. De karre volght hem naer, gelaeden vol van brand, Van achter, tot behulp, gesteken met der hand. Staet stil, ô mensch! en ziet uw zijn en uw bedrijven: Uw zin en uw gepeyns altiids[p. sic] op daerde blijven. Ghy treckt een karr vol zond, vier-voedsel van de hel: De duyvel steeckt en preeckt, en helpt u in t gequel. [p. 192]
Stervelinghen, weerelds-puyck, Broozer als een aerde kruyck, Die, met eenen grooten draf, Stadigh spoedight naer uw graf; Waerom is het, dat ghy bouwt, Of ghy eeuwigh leven zoudt? Waerom is het, dat ghy brast, En u zelven over-last, Taller plaetse, taller stond, Tot de kele, tot de mond, Even of ghy, deze nacht, Zoudt betalen tol en vracht, [p. 193] Aen die groene-grijzen baerd, Die ons al by een vergaert? Mensch, ghy zijt een zeldzaem kraem, Daer verscheyden stucken tsaem Ligghen onder een ghezaeyt; Welcke zoo-men tsamen naeyt, T wert een geckigh narre-kleed, Als ghy draeght, en niet en weet. Wy zijn van God, op de weereld ghestelt, en oock van zulck een ghestalte gheschapen, dat wy de aerde met de voeten treden, en ons hoofd ten hemel heffen. Maer wy doen als de boomen, wy schieten ons hoofd en armen in der aerden, en toonen den hemel onze voet-planten. Een ezel kent zijn meester, ende een osse de kribbe zijns heeren, maer Israel, de menschen in t ghemeen, en kennen haeren Schepper niet. Wel te recht roept de Fransche Poeet: Certes, ô Dieu, toutes bestes sauvages, Qui sur les monts, & qui par les boccages, Et par les champs vont de chasque costé, Pour ce nourrir, noffencent ta bonté: Tous les oiseaux, qui parmy lair se joüent, Tous les poissons, qui par les ondes noüent, Tous les rochers, les plaines, & les bois, Palles de peur tremblent dessous ta voix: Palles de peur tremblent devant ta face, Si ton courroux tant soit peu les menace: Lhomme sans plus (lhomme que tu as faict, Par-dessus tous animal plus parfait, Et qui tu mis les traicts de ton image, Et vers le ciel luy haussas le visage, A qui tu fis tant de graces avoir, En qui tu mis jugement & sçavoir) Seul, seul toffence! & ingrat par sa faute, Blesse lhonneur de ta majesté haute. [p. 194] Dat luyt in onze Moeders-taele: Ghewis, ô groote God, de wild en tamme dieren, Die op gheberght en dal, en door de bosschen swieren: Die door de velden gaen, om daer te zijn ghevoed, En quetsen door haer doen, noch terghen uw ghemoed. De visschen, die-men ziet steeds deur de golven spelen; De voghels, die-men hoort steeds deur den hemel quelen; De rotsen, en het veld, de boomen van het woud, Die schricken voor uw stem, van vreeze bleeck en koud. Die schricken voor uw stem, en voor uw aen-zicht beven, Zoo maer uw grimmigheyd in t minst is op-gheheven: De mensche zonder meer, dien ghy hier hebt ghestelt, T volmaeckste dier van al, der dieren vooghd en held; In wien ghy hebt ghestelt de trecken van uw wezen, Diens aen-ghezicht ghy hebt ten hemel op-gherezen; Aen wien zoo veel ghenaed ghy hebt ghezet ter hand, Ghegheven zulck een schat van oordeel en verstand; Die is t, die is t alleen (wie kan het voor u berghen?) Die u verbelghen derft, en uwe goedheyd terghen: Die vol on-danckbaerheyd (daer in hy zich noch vleyt) De eer ont-kent, en schent van uwe Majesteyt. Pooght mensche, wie ghy zijt, de aerdsche leden te dooden, die door haer doodelick leven, uwe gheestelicke ziele versticken en verslicken. Doet aen den Heere Iesum Christum, ende en bezorght het vleesch niet in zijne wel-lusten. Ey-lieve, denckt hier op; en besluyt u scheyden met dit besluyt: Zoo in een minder rinck ons leven is besloten, Als van een dagh, by God; zoo t jaer, dat altijds keert, [p. 195] Ons daghen steeds verdrijft, en zoo ons leven teert; Zoo yder schepsel is met sterflickheyd om-goten; Wat droomt ghy dan, ô ziel! in deze put gevanghen, Waerom behaeght u noch het duyster van dit licht, Zoo ghy om wegh te vlien naer s hemels klaer ghezicht, De schouder-blaren hebt met vlercken dicht behanghen? Daer is dat groote goed, daer elck een naer verlanghet; Daer is de zoete rust, van yders wensch om-vanghet; Daer is de reyne liefd, de volheyd aller vreughden; Daer zult ghy Godlick deel, in t alder-hooghst verheven, Bekennen, met der oogh, den oorsprongh van uw leven, Zoo ghy maer Christ om-helst, den werck-man aller deughden.
Haer eyghen zin en min, deur kunst en leer verliezet. Zy staet hier met de keers, en lichtet al de lien, Daer sy en lucht en licht te vooren placht te vlien. (5) Wat isser dat gewoont en leer niet kan verwinnen? De haes die zal den hond oock zomtijds wel beminnen. Het kind van booze geest verbetert en veraert, Al naer dat douders tucht de roe gebruyckt of spaert. [p. 197]
Het levendigh vertoogh van die Spartaensche wet-ghever zal ons een ruyme openinghe gheven. Deze, naer het verhael van [p. 198] PLVTARCHVS, nam op eene tijd twee jonghe honden, geboren van de zelve reud en teve: en voeden haer zoo verscheydentlick, dat hy den eenen gulzigh en slockerigh maeckte, niet anders wetende, als van quaed te doen; den anderen, bequaem ter jaght, en vaerdigh tot loopen. Daer naer op een zekere gelegentheyd, zijnde alle de Spartaners op de marct vergadert, tot beraminghe van het ghene tot de stad dienstigh was, sprack LYCVRGVS haer aen in zulcken wijze: Lacedemonische Heeren! de op-voedinghe, ghewoonte, en tucht, zijn zaecken van grooten belangh, om de deughd in het herte der menschen voort te teelen, ghelijck ick u zal doen zien, en met de vingheren tasten, zelfs te dezer uyre. Dit zeggende, brocht hy voor de vergaderinghe die twee honden, haer voor-stellende een schotel met zoppen, en een levendigen haes: een van de honden liep terstond naer den haes; en de andere viel zoo haest aen de zoppen. De Lacedemoniers en verstonden noch evenwel niet, waer hy henen wilde, of wat dit te zeggen was, tot dat hy haer zeyde: Die twee honden zijn gewonnen van de zelve vader en moeder; maer verscheydelick op-ghebrocht zijnde, is de eene een slocker, en de ander een jagher gheworden. Waer uyt doen klaerlick de meeninghe beseft wiert. t Is alzoo: Quo semel est imbuta recens, servabit odorem Testa diu.* Dat is: Wanneer een nieuw-gebacken test Met reuck eens wert deur-droncken, Zy houd dien zelven tot op t lest, Wat daer in wert geschonken. Het moet vroegh krommen, dat haecken zal. Het rijsjen moet geboghen werden, dewijle het teer is; en het kley moet ghe- [p. 199] wronghen werden, dewijle het noch week is. Men ziet de hoveniers het zelve zorghvuldelick waer-nemen: wanneer zy zien, dat het teere stammeken, te zeer deur den wind gegeesselt, of deur natuere, of ander ghebreck, naer der aerden helt, zy stellen in tijds een rechte staecke daer nevens, waer naer zy het zelve buyghen, en daer aen vast hechten. De voester-vrouwen oock, wiens zorghe de nieuw-geboren ledekens der kinderen vertrouwt werden, wanneer zy de zelve voor het vier zitten en baeckeren, ziet eens met wat een noestigheyd en geduerigheyd, zy die teerlinghskens strijcken en palmen, en daer naer recht uyt-gestreckt in de windsels binden; alles, op dat de kinderkens gesterckt en gestreckt zouden op-wassen, en niet in den anderen, of in het ronde krimpen en zouden, ghelijck zy deden, doen zy noch in de moeder vlotteden. t Is wel ghezeght: Kiest het beste leven, datter is, en de ghewoonte zal u het zelve genoughelick maecken. Consuetudo concinnat amorem. & rebus affert constantiam. Ghewoonte maeckt, dat wy standvastelick beminnen, Al wat, ter goeder trouw, wy slechts maer eens beginnen. Die gezeght heeft, dat de ghewoonte de tweede natuere is, en heeft de zelve niet genoeghzaem uyt-ghedruckt: want zy is meer als de natuere, dewijle zy de natuere bestrijt, en tonder-brenght. t Is een geweldige en heerschende Regente: die allenghskens, dieftelick, en on-ghevoelick, haer macht in ons plant, deur een kleyn, zoet, en leegh begin: die, wanneer zy land gekregen, en in de haven onzer ziele in-geslopen is, noch om hooghe, noch om leeghe daer en is uyt te drijven. Het beghint ons met der tijd te behagen, dat ons in het beghin de hayren doet over-eynde rijzen. Beziet; de roey-slaven weenen, wanneer zy eerst in de galeye treden: maer teynden dry maenden zult ghy-ze daer hooren zingen, en spelen. [p. 200] En die de zee niet ghewent en zijn, verbleecken zelfs van vreeze in een kalm weder, wanneer-men den ancker gaet lichten; daer de matroozen, en die het storten en branden van dat schrickelick element meer-mael ghezien hebben, oock midden in t tempeest, lacchen en vrolick zijn. Waerom zeght-men oock, dat onze ghenees-meesters ghemeenelick on-beweeght en on-gevoelick zijn, wanneer zy de arme menschen zien worstelen met de dood, en het koude sweet haer aengezicht bedecken? Is het niet, dat haer ooghen in zulcke treur-gezichten gesleten zijnde, haer herte ver-eelt wert, en on-bequaem om eenigh mede-lijden daer over te ontfanghen? Een geleert man van onze tijd bekent rondelick, van de gewoonte zoo over-heert te zijn, dat hy zoo qualick zijn handschoens, als zijn hemde zoude konnen derven: dat hy wel zonder ammelaecken, maer niet zonder een schoone servette en zoude konnen eten. Hier door heeft oock SENECA zoetigheyd en ghemack gevonden, op gheen pluym-bedde, of zachten donst, maer op een matras te slapen, die het lichaem niet toe en konde geven. En SOCRATES gevraeght zijnde van ALCIBIADES, hoe het moghelick was, dat hy dat gheduerigh ghequeeck en ghekijf van zijn XANTIPPE verdraghen konde: Alzoo wel, zeyd hy, als die het kerren en krijsselen van de put-raders gewent zijn te hooren, daer aen zich niet en verstooren. Quod malè fers, assuesce, feres bene. Multa vetustas Lenit. Dit wilt OVIDIVS zeggen: Dat u verdriet aen-doet, Went u, ghy zult het draeghen. De oudheyd veel verzoet, En doet het zuer behaeghen. [p. 201] t En is dan nauwelicks half-waer, dat CVRTIVS zeght in zijn achtste bouck van zijn Historien: Jngenia hominum ubique locorum situs format. Dat is: De verstanden der menschen krijgen haer vorme en ghedaente van de ghelegentheyd der plaetsen. Want hoe-wel de verscheydenheyd van de hemel-streken de Noordsche volcken wat meer dommigheyd en nevelachtigheyd over de ziele brenght; en de Zuydsche verstanden meer vreughd en wackerheyd schijnt aen te blazen: nochtans zal-men oock bevinden, dat die de zelve lucht-teughen in-trecken, en het zelve punt boven haer kruyne zien, zoo gantsch anders van aerd en geneghentheyd zijn, als de Chinesers en de Canibalen. Ziet maer aen het teghen-strijdigh onderscheyd van die van Athenen en Lacedemonien. Het waere veel moeyelicker te vinden, waer in zy over-een kommen, als waer in zy verschillen. Ende om buyten ons Eylandeken niet te gaen; verghelijckt maer eens de Moeder-stad van Zeeland met haer kloeckste dochter, die de Flesse draeght, al-waert ghy zoo dick-huydigh als een buffel is, noch zout ghy het onderscheyd wel tasten. Neen vrienden, t en is den hemel-beer, noch het Portugijsche kruys te wijten, of danck te weten, dat wy dus of zoo ghestelt zijn, maer byzonderlick (Godes vingher nerghens uyt-sluytende) de op-voedinghe en de ghewoonte. Voedsel en duer passeren de natuer. Zoo dat DIOGENES zoo vremd niet en was, wanneer hy, een jongen ziende, die zich on-eerlick en on-behoorlick aen-stelde, zijnen meester met een stock te keere ghingh, hem scherpelick en tastelick af-vraghende, waerom hy den jonghen niet anders onderwezen hadde. Jstos animi igniculos, seminaria ista, Queis sevit agros ingenij beata rerum Natura parens, studijs augescere par est. Aut splendor abit, perditus aerugine tetra. [p. 202] Dat is: De voncken die Natuer in onze jeughd doet gloeyen, Het zaed, daer met het veld der zielen is bespreyt, Js reden, dat wy staegh deur vlijd en konst doen groeyen; Of anders, door een roest, de luyster neder-leyt. t Is qualick ghezeyt: kinderen magh-men winnen, maer niet zinnen. Want hoe-wel wy alle gaven den Vader der lichten schuldigh zijn; nochtans dewijl het hem ghelieft in de zeden-werckinghe den dienst der Ouderen te ghebruycken, zoo ghelden te dien aen-ziene deze spreeck-woorden. T appelken smaeckt ghemeenelick boomigh. Lo que en la leche se mama, en la mortaja se derrama. Verstaet: Dat met de melck wert ghezogen, wert in het dood-kleed ghedroghen. Lo que se aprende en la cuna, siempre dura. t Is te zegghen: Dat in de wiegh wert gheleert, wert nimmers geweert. Spaignien heeft hier wel op ghelet. Lo que el ninno oyo en el hogar, esso dize en el portal. Dit gheven zy te kennen: T kind zeght aen de poort, dat het aen den heyrd hoort. Het waere wel te wenschen, dat veel ouders dit wel ter herten naemen, en met meerder voorzichtigheyd de eerste trecken van dat groote tafereel der zielen wisten te haelen, waer uyt de hope van het geheele stuck kan af-genomen werden. Maer wat ist? Die aen-geboren zucht, die douders hert toe-draghet Aen die, die van haer lijf en lendnen zijn ontfaen, Is zoo on-matigh groot, dat wat een kind maer vraghet, Het wert van stonden aen van douders toe-gestaen. Vele beklaghen haer over de on-ghehoorsaemheyd van haere kinderen, en weten die, met groot leedwezen, van vele on-ghehoorde feylen te beschuldighen: maer zoo zy beyde voor een onpartijdighen richter ghestelt wierden, ick meene de kinders, in re[p. 203]conventie kommende (ghelijck de pleyters spreken) haere ouders on-ghelijck meer beswaren zouden. T is te wonder van de mensch, Als hy kinders heeft naer wensch, Die hy, door veel biddens kracht, Van den hemel heeft ghebracht, Dat hy die, zoo flauw en koud, Laet verwoesten on-ghebouwt. Daer wy nochtans van gheboort, Niet als on-kruyd brenghen voort. Kley en wert gheen aerden vat, Dan gheweycket in het nat, En met voeten dicht betreen, En met handen vast ghekneen, Tot het, in een vorme-hout, Snel-gheswindigh wert ghedouwt, Tot het, door het vier verhert, Zoo een zeker maecksel wert. En vertrouwt ghy, dat uw kind, T welck ghy teer, en ledigh mint, Zonder yets daer toe te doen, Kan ontfanghen goed fatsoen?
O heet en gloeyend hert in s weerelds leegh vermaken! Help deughd! wat drijft ons heen? wy jaeghen zonder maet, Het geen ons moort en smoort, met een vermomt gelaet. (5) De minnaer in de koud van s winters droeve nachten, Voor t huys van zijn matres, doet spelen geyle klachten. Wie is nu zoo geraeckt, dat hy, met boet-geween, Bezucht, beducht, en tucht, zijn zonden groot en kleen. [p. 205]
Die de zachtheyd van den dons, Die de roeringh van de zee, Die de witheyd van de snee, Die de hitte van het vier, Die de zorghe van de mier, Die de swaerte van de aerd, Die het neyen van het paerd, Die het ydel van de lucht, Die den donder van t gherucht, Die de eenheyd van t ghetal, Die de orden van dit Al, Die de liny van haer punt, Die den vreckaerd van zijn munt, Die de schaduw van het lijf, Die de spreeck-lust van het wijf, Die de teel-lust van een man, Van malkander scheyden kan; Die ist, die het ydel-mal, Uyt ons herte weeren zal. t Is alzoo met de mensche ghestelt, dat hy een weereld-lingh zijnde, gheen ander dorst noch hongher en heeft, als naer de dinghen, die des weerelds zijn: t en zy dat hy, door een hoogher hand, ghelijck verhemelt zijnde, teghen zijn aen-gheboren zucht en neyginghe, beghint te steygheren, en zich te verheffen, naer zijn eerste beghinsel, dat wy alle schuldigh zijn, dat wy zijn; en even-wel van ons niet af en voordert, als dat wy willen zijn, dat [p. 206] hy ons gheeft te zijn. Wy hebben dit voor-recht boven alle andere gedierten ontfanghen, dat wy ons hoofd recht naer den hemel draghen, op dat wy gheduerigh onzen oorspronck bemerckende, alle onze zinnen en geneghentheden mochten af-leyden van de slijckighe dinghen dezer aerden, en ons gewennen, door een nauwe verbintenisse, met den hemel gemeen te maecken. De Heydenen zelfs en zijn hier in niet blind gheweest. Hoe is de weelde van dat groot vernuft hier in op-getoghen! Pronaque cum spectent animalia caetera terram, Os homini sublime dedit, coelumque tueri Iussit, & erectos ad sydera tollere vultus. Die gheen Latijn en kan, mach dit in plaetse nemen: God heeft den mensch verleent een hoogh verheven wezen, Daer yder ander dier, ghestopen, daerd aen-ziet; Op dat hy met den hoofd recht naer t ghesternt gerezen, Den hemel steeds bemerck, en daerde varen liet. Maer wat ist van t menschelick bedrijf? Ghelijck de kinders toppen, ballen, poppen, en dierghelijcke licht getuygh, met al haer zinnen, zoo veel zy mogen, verwonderen, gherust zijnde van andere vaste, en nuttighe dinghen: zoo wijcken vele van ons tot de ydelheden, niet alleenlick de eerlicke, ende noodwendige dingen verzuymende, maer zelfs, deur vernuftighe fielterye, bespottende. Daer en is niet ganghbaer, als dat bemachtight wert van het oordeel der uytterlicke zinnen. Die geven den smaeck, en zetten den prijs aen alles, wat veyl en ventbaer onder ons ghevonden wert. Ziet toe, zeght de hemelsche Schrijver, dat u niemant en bedrieghe door valsche redenen, met dinghen, die eenen schijn hebben. Zoodanighe zijn de dinghen des weerelds, vol valscheyd, en doodelick bedrogh, dat zoo ghy niet telcken ooghen-slagh, aen alle kanten [p. 207] om en ziet, ghy wert verstrickt, en daer naer veranckert aen dit vuyle grond-zop, dat deze laetste eeuwe, met volle vaeten, uyt-gestort heeft. Dit is den aerd des weerelds, de schorsse en de schelle van alle dinghen, met een schetterighe luyster, voor te doen, op dat wy ons daer aen vergapende, het mergh en het pits, buyten onze zorghe ende begheerte, verschuyven zouden. Zy vertoont en verweckt de lieffelicke smaeck van de vleeschelicke aen-ritsels; maer verberght ons het pijnelick en eeuwigh zuchten, dat deur de spade rouwe, veroorzaeckt wert. Dit staet vast, en deur drouvighe ervarentheyd bezeghelt: Als het jeucksel, naer t gekrouw, Niet en laet als pijn, en rouw, En, in plaets van kittel-zoet, Brenght een bitter-bloedigh roet; Zoo ist met de lust ghestelt, Die in Venus dertel veld, Met een heete nieren-tocht, Teynden asem wert ghezocht. Maer de weerelt doet, als haer vader, de booze gheest, die onzen Verlosser niet en leyde in het heylighdom, of in het binnenste des Tempels, maer op de trenssen, of de tinne van het opper-dack, verciert met loof-werck, of andere schoone cieraden: alwaer hy niet den hemel, en wat daer boven is, maer het vergult en beschot der dinghen, die hier om leeghe ligghen, hem voor oogen stelde. God de Heere heeft eertijds bevolen, dat het vee, t welck voor hem zoude geslachtet werden, de huyd zoude af-getrocken werden: maer de weereld voordert, en bekleed zelfs alle dingh, met een huyd van wel-lust, eere, of ander dier-ghelijcke mom-aenzichten; op dat wy het vleesch, en het in-ghewand van de over[p. 208]trocken zonden, niet mercken en zouden. Maer onze plicht is, dat oude bevel des Heeren, met alle vlijd, naer den gheest, naer te kommen, af-stroopende het vel der wel-lusten, en bedriegelicke verleydinghen; en met ghewassen ooghen aen te schouwen de leelickheyd, die onder zulcke valsche schoonheyd bedolven light. t Is te verwonderen, datter anders gheen achter-dincken ghevonden wert. Het schijnt dat wy ghelooven, dat ons leven, buyten der beesten, niet en zal uyt-ghestreckt werden. Iae vele wenschen t oock. Hoe kan hy anders ghevoelen, die het doen en het pooghen der menschen kinderen, van naer-by ziet. Nietelinghen van menschen! Ut sit ager melior, melior domus, optina vitis, Ut pecus, ut melior bos sit, aequusque tibi: Quid non aerumnae, quid non capis ipse laboris? Quantus in his studijs sudor ab ore fluit? O miser, ô Phrygio dementior atque Choroebo, Quae tibi supplicij lex satis ulla ferat? Qui cum nil studij, ut tua sint meliora, recuses, Ut melior fias, nil tamen ipse facis. Maer wy schrijven voor onze Neder-landers, die zullen haer met deze over-zettinghe vernoeghen. Op dat uw land, uw huys, uw wijngaerd beter dijden, Uw vee, uw beestiael, uw paerd oock beter zy, Wat moeyt en doet ghy niet, wat ziet-men u niet lijden? Hoe veel, wat pijnlick sweet, en vloeyter niet van dy? O zotter mensch als was Chorebus, vol ellende; Wat straf is groot ghenough, die deze dwaesheyd boet? Die om uw tijdlick goed, u zelven slaeft ten ende: Op dat ghy beter zijt, niet voor u zelf en doet. [p. 209] Onze jonghe Venus priesters, die als weeldrighe hockelingen, meer luysteren naer het bevel der vleeschelicke leden, als naer de aen-radinghe van de gheestelicke reden, konnen de plaetse van honderd duyzend ghetuyghen vervullen. Wat moeyte, wat on-ghemack ont-zien zy; jae wat verdriet valt haer verdrietigh; wat ghevaer is haer ghevaers genough, om een aerdsche schoonheyd te behaghen, maer veel beter, om haer eyghen lusten te dienen? wat wilt anders de fabel, zoo het anders gheen waerachtighe gheschiedenisse en is, van LEANDER zegghen? Deze jonghelingh ontrent het meyr van Hellespont (heden Sint Ioris arm genaemt) gheboren, doodelick versnot zijnde, op een zeker dierken, Ero genaemt, die aen dover-zijde van dit meyr haer gheboorte, en woonste ghenomen hadde; bestont, door een dulle nier-zieckte ghedreven, dit water, ter swems, te door-klieven, op dat hy zijn breyne-looze hitte in den schoot van zijn matresse verkoelen zoude. Het welcke, verscheyden mael, gheluckelick (maer tot zijn uytterlick on-gheluck) uyt-ghevallen zijnde; ende hy volgens dien, in on-bedachter stoutheyd meer en meer toe-nemende, heeft eyndelick de Fortune haer wijligh rad om-ghekeert, en den jonghelingh, zijn leven, en brandighe koortse, in t midden van de on-stuymighe zee, uyt-ghebluscht. Weerdigh eynde van zulck een leven. Maer, wat een roeckelooze dulligheyd, zulcke dinghen naer te spooren, die in teghen-deel van de waere Godvruchtigheyd, haest vergaende, in ons wercken, een uytter-maten on-begrijpelicke groote van een eeuwighe schande en on-verganckelick verdriet! Vix orta, simul disperit, ut bulla, voluptas. Virtutis in aevum opus immortale perennat. Nec senium patitur, nec obit morte solutum. [p. 210] Dat is: De wel-lust nauw ont-staet, of zy vergaet met eenen, Ghelijck een water-bel; maer deughds on-sterflick werck Deur-jaert; gheen ouderdom verswackt haer groene beenen: De dood, diet al ont-doet, is zy oock veel te sterck. Maer die dit zal hooren, moet oock ooren hebben. Wat zal ick voor vreughde hebben, zeght Tobias tot den Enghel, ick die in duysternisse zitten moet, ende het licht des hemels niet zien en kan? Die slaven gheboren, en alzoo oock op-ghevoedet zijn, om-helzen de slavernye, ghelijck wy de vryheyd doen: en die in duystere valeyen, of diepe mijnen, haer leven ontfanghen hebben, houden de duysternisse even dierbaer als het licht. Neem, dat een kind in eenighe donckere kercker gheboren wert; indien het de wonderlicke zoetigheyd van het hemels-licht noyt aen-schout en heeft, het zal zich, in die swarte duysternisse verheughen en vermaecken, als offer erghens niet aen-ghenamers ghevonden en wiert: Maer zijn moeder, die tanderen tijde, haer ooghen verlustight heeft, in t blijde gheschetter van die hemelsche straelen; die oock ghesmaeckt heeft die gulde vryheyd des levens, zal van on-ghenuchte verschrompen en verdwijnen. Alzoo gaet het met de ellendighe weerelds-kinderen, die niet en weten wat het is van een gheestelick leven, en van de hope, die in de hemelen voor ons wegh-gheleyt is. Als kinderen in ghevanckenisse en duysterheyd geboren, houden zy zich aen die verganckelicke en diersche wel-lusten, meenende, dat deze aerde, haer rechte vader-land is, ghelijck zy oock is, maer tot haer uytterlick verderf. De kinderen van Israel gheboren, en op-ghetoghen in dEgyptische slavernye, achteden haer vryheyd zeer weynigh, wanneer zy van die dienstbare zeelen ont-bonden waeren; jae wenschten oock menigh-mael [p. 211] ontrent haere vleesch-potten te zitten, en haeren stinckenden azem met loock en ajuyn te onder-houden. Noch veel erger doen de dienst-knechten der vuyle leden, die haren hemel in de schoot van haer lief ghestelt hebbende, ziele, lijf, en al haer middelen daer aen verquisten. Gods volck in Babylonien ghevangen zijnde, zaten ontrent de riviere, en weenden, als zy dochten op de geleghentheyd van Sion. Babylon en was gheen plaetse om te lacchen, maer om te weenen: daer moesten de Harpen, en allerley spel-tuyghen op-gehanghen en verschoven werden. In Babylon en is gheen waere ghenuchte, maer in Sion, en in die vreedsame stad van Ierusalem. Wee den ghenen, zeght Iesaias, die Harpen, Psalters, Tamborijnen, Pijpen en wijn hebben in haer wel-lustigh leven, ende en zien niet op het werck des Heeren, ende en hebben geen acht op het gheschapene zijner handen! Doch de Prophete en verdoemt hier niet een matighe vrolickheyd, die met God, en met eeren, toe-ghelaeten wert: maer hy spreeckt van die ghene, die hem, en haer eyghen zelven verghetende, haer werpen en teenemael versmooren in de bedrieghelicke swelgh-putten van on-kuysheyd en slempernye. Zoo werde ick hier mede verstaen. De heylighe Iohannes zeght, dat hy hoorde een stemme uyt den hemel ghelijck een stemme veler wateren, en ghelijck een stemme eenes grooten donder-slaghs: ende een stemme van herpen-slaghers, die op herpen speelden: ende zonghen als eenen nieuwen zangh voor den Throon, ende voor de vier dieren, ende de Ouderlinghen: Maer wie waeren die? Die haer met vrouwen niet bevleckt en hadden; maer reyne maeghden; die in zuyverheyd des levens en alle Godvruchtigheyd, haer belijdenisse, en Godes roepinge be-andwoort hadden. Deze aerdsche ghenuchten en zijn zelfs gheen droom-schaduwe van dat hemelsch ghespel, dat daer boven gehoort zal werden, van die ghene, die haeren tijd voornemelick bestedet zullen [p. 212] hebben, in treuren en zuchten over haere zonden. Maer t is te vreezen, dat het grootste getal der menschen zich laeten uyt-strijcken en mis-leyden, deur een valsch geluyt, dat de duyvel achter de gordijne slaet. NABVCHODONOZOR, om het volck uyt te strijcken, en tot een schendighe afgoderye te brenghen, dede Trompetten, Tamborijnen, en allerley vrolick gespel voort-bringen, op dat het volck, door de aengename zoetigheyd van dit geluyd opgetrocken zijnde, niet bevroeden en zoude de schrickelicke zonden, die zy beginghen. Dit gheschiet oock alzoo van de duyvel, deur de aen-lockselen dezes weerelds; op dat de mensche daer deur gelijck verdooft en melaetsch geworden zijnde, gheen acht en neme op heylighe in-blazinghe des Heeren; noch en gevoele de knaghende beten der ghewisse; noch en bemercke den zorghelicken wegh, waer op hy recht-draeds naer der hellen gheleydet wert.
Die eerst dit hove-spel zoo zoetelick verdacht. De jonge Hovelingh, die magh hem hier uyt tuchten, Eer dat hy hem vermoeyt, met al te spade klacht. (5) Hier ziet hy, wat hem zal in dit bejagh gebeuren, Zoo hy, met vrough berouw, in tijds niet toe en ziet: Hy zal haest uyt-geschut, zijn on-geluck betreuren, En blijven naeckt en bloot in allerley verdriet. [p. 214]
Transegi miserè miser tot annos, Gustando mala, gratias agendo, Sperando, ingenué serviendo. Nunc, post tantos mihi praemium labores, (5) Sunt, serò sapere, atque poenitere.
Zoo menigh levens jaer, met eeuwelick gheloop: Met prouven van veel quaeds, en noch veel dancks te weten, Met eeuwelicke dienst, nochtans altijds vol hoop. (5) Wat hebb ick voor een prijs, naer zoo veel moeyt verkreghen? Wat loon blijft my nu by, naer zulck een pijnlick dinck? Niet anders als dat ick te laet ben wijs bedeghen, En dat ick met berouw mijn feylen over-dinck. Deur twee dinghen werden voornemelick de Hovelingen verleyt en bedorven; deur de begeerte van de grootsheyd des levens, en deur de begheerlickheyd des vleeschs. Twee groote klippen, daer aen veel ellendighe zielen schip-braecke gheleden hebben: daer aen vele haer middelen verquist, haer lichaem geschonden, haer eere gheschoffiert, haer ziele verdoemt hebben. Teghen de eerste hebb ick tanderen tijde dit uyt-gestort: Eylaes! Fortuyn die altoos draeyt en glijt, Een eer-begheerigh mensch gheen langhen tijd en lijt. [p. 215] Zy toont deur haeren val, als van de Lentsche bloemen, Dat s weerelds batement niet is als wind te noemen; En dat de mensch gewis wel on-geluckigh leeft, Die uyt zijn land en stad te hoof zijn wooningh heeft. Verr zy van my gestelt de gunst, en pomperye, Die met een valsch blancket, met schijn, met guyterye Bestrijckend ons uyt-strijckt: die onze ziel beraeght Met pracht en nijdigheyd; met zorghen vijlt en knaeght. Een mensch tot groote eer, en hooghe staet verheven, Is als een reuzen-beeld, met spyen tsaem ghedreven, Met bouten dicht beslaen, met naghels vast ghestelt, Dat in zijn aen-gezicht van puere gramschap swelt. Men schijnt Neptunus zelf, of Jupiter taen-schouwen: Zijn trotsigh-hoogh geswel t gemeene volck doet grouwen: Met goud en blauw azur, van buyten schoon verrijckt; Maer als-men in het hol van t groote lichaem kijckt, En ziet dat t plaester is, lijm, en ghekneden aerde, t Bedrogh wert dan bekent: en t groot beeld, kleyn van waerde, En gheeft noch schrick, noch vrees, als aen een simpel zot, Of die deur by-geloof zijn herssens heeft ghebot. Maer die, met wijs verstand, die dinghen kan bemercken, Die heffe-beckt, en lacht met zulcke leughen-wercken. Een on-verstandigh mensch, als on-gezouten bry, En weet gantsch niet met al wat van dit leven zy. Het is een schaek-gespel, daer Koninghen en knechten, Daer Koninghinnen zijn, daer Ruyters tsamen vechten. Maer als zy van de dood dan een-mael zijn gheschaeckt, Elck, zonder onderscheyd, stracks in de zack geraeckt. Zoo werden in het graf gesteken, taller uyre, Zoo Koninghen, als volck, deur wetten van Natuyre: [p. 216] Die moeder van ons al, van alle tochten naeckt, Van ghene, noch van die, gheen keure gantsch en maeckt. Waer deur zy ons bewijst, dat eer en groote staeten, Als roock en ydelheyd, ons niet met al en baeten. Oh, hoe zeer staet my aen Maronis zoet ghedicht! Daer een goed, oude man, staet lustigh toe-gericht, Met een houweel in dhand, en slaet met armen-keeren Zijn vet on-ledigh land, en gaet zijn hongher weeren, Wanneer het vier-ghespan der zonnen gaet in t stal, Niet met dier herbergh-wijn, of vleesch gekocht in dhal; Maer met zijn acker-vrucht, met queecksel van zijn handen, Dat hem veel zoeter smaeckt, met hongherighe tanden, Als al die groote kost, die dHeeren wert bereyt, Met statelick gesleyp, en al eerwaerdigheyd. Die of zy voor haer zien veel hondert schotels woelen, Noyt hebben lust of smaeck; want zy noyt hongher voelen. Ick bidd u, welck van been ghy de gheluckighst acht, Of Crassus rijf van gheld, en rijck van groote macht? Die mits Pompeus was in grooter eer en waerden, Ghingh voeren onbedacht de Parthiaensche swaerden; Of wel dien ouden man, die zonder veel gewagh, Zijn hof hadd tot zijn rijck, en Roomen noyt en zagh? Zoo ons slechts waer bekent, zeght doudste der Poëten, Hoe dienstigh voor ons zy de Maluw om te eten. Gheluckigh zoude zijn de mensch in allen deel, En dhelft, let wat hy zeght, zou meer zijn als t geheel. Deur dhelft wert hier verstaen het leven van die menschen, Die van haer werck ghevoet, naer anders niet en wenschen. Wiens ziele frisch en fraey, woont in een gave borst: En deur het heel, de weeld en wel-lust van een Vorst. [p. 217] Hoor wat ons Flaccus zinght: Natuer is licht te vreden, Met weynigh verghenought, en onze swacke leden En eyschen niet zeer veel; maer zijn deur ons verkort. En, deur het heel, de helft van ons bedroghen wort. Teghen de wel-lust des vleesches, en vuyl bejagh der on-kuyssche vrouwen, is dit van my vertaelt: t Is wel het grootste quaed, dat een mensch hebben magh, Een vrouw ten dienst te staen, die met ons houd de lach. Die on-verdraeghzaem werck ons schouderen doet smaecken, Die ezels dienst ghebiet, ellend, en wreede taecken: Want zonder acht, als op haer eyghen zelf te slaen, Zal zy wel dienst en liefd, met trotsche moed, versmaen. Als een galey-heer doet, die fier in zee en haven, Heeft gantsch gheen mede-lyen, met zijn gevanghen slaven. Men moet gheschencken doen van ketens en ghesteent, Verkoopen erf en haef, dat naermaels wert beweent. Men moet spel en musijck, men moet bancketten gheven, Om voor dit vremd gedrocht behaeghelick te leven. Men moet twist en krackeel, gevechten nemen aen, En dickwils een met een, om lijf en ziele slaen. Ghewis t zou beter zijn t Augeesche stal te zuyvren, Als voor een snoode vrouw zoo dwaezelick te uyvren. De zee is vreesselick, het vier veel schrick ons maeckt, Zoo doet oock dhemel oock, als hy deur donder kraeckt: Maer noch ist al veel meer, een looze vrouw te vreezen, Die ons tot aen t gebeent kan plucken ende teezen; Die duyzend quaeden vint, daer in zy zelden mist, Om dat zy is een vrouw, en dat zy is vol list. Wie dat die God magh zijn van deze vrouwen-benden, Hy heeft ons toe-ghebracht een zee van veel ellenden: [p. 218] Men hoord aen een autaer te doen zijn klaer vertoogh, En kinders, met gheschenk, te koopen van om hoogh. En niet zijns levens tijd met dat lief quaed te spillen, Met vrouwen, zucht des mans, die niet als quaed ons willen. Ellendigh is de man, die vol van vrouwen vier, Zoo langh hy leeft, een slaef is van zoo fellen dier. Hoe-wel deze laetste Veersen veel te ruym van de Fransche Poeet in-ghevoert werden: zoo en wil ick-ze hier niet verder getrocken hebben, als op dat Courtizaensch gheslacht, dat menigh mannen hoofd heeft doen treuren, en de zege-teeckenen van een schandelicke over-winninghe op-geheven heeft. Om dan gheen eere van eyghen vindinghe my toe te meten, noch verwijt van een losse penne op my te haelen; neem daer de eyghen woorden van beyde de ghedichten. Las! la Fortune aux retours inconstans Ne peut souffrir lambitieux long temps. Monstrant par luy dune cheute soudaine Que cest du vent, que la farce mondaine: Et que lhomme est tresmal heureux, qui vit En cour estrange, & ne meurt en son lit. Loin de moy soit la faveur & la pompe, Qui dapparence, & de fard nous retrompe, Qui nous relime, & nous ronge au dedans Dorgueil, denvie, & de soucis mordans. Lhomme qui monte aux honneurs inutilles, Semble un colosse attaché de chevilles, Ferré de gonds, de barres & de cloux: Par le visage il senfle de courroux, Representant Jupiter ou Neptune: [p. 219] Sa brave enflure, estonne la commune, Dor enrichie, & dazur par dehors: Mais quand on void le dedans du grand corps Nestre que plastre, & argile poitrie, Alors chascan cognoit la mocquerie, Et desormais le Colosse pipeur Pour sa hauteur ne fait seulement peur Quau simple sot, & non a lhomme sage Qui hausse-beque, & mesprise louvrage En lhomme ignorant dont les jours sont si brefs, Ne cognoist pas que cest un jeu deschets, Que nostre courte & miserable vie, Et qu aussi tost qne [p. sic] la mort la ravie, Dedans le sac on met tout a la fois Roys, chevaliers, pyons, roynes, & roys. Ainsi la terre en mesme sepulture Met peuple & Roys par la loy de Nature, Qui mere a tous sans nulle passion, De luu [p. sic] des deux ne faict election: Monstrant par la, que la gloire mondaine Et la grandeur est une chose vaine. Ah! que me plaist ce vers Virgiliam, Où le vierllard pere Coryciam, Avec sa marre en travaillant cultive, A tour des bras sa terre non-oisive, Et vers le soir, sans acheter si cher Vin en taverne, ou chair chez le boucher, Alloit chargeant sa table de viandes, Qui luy sembloyent plus douces & friandes Avec la faim, que celles des Seigneurs, [p. 220] Pleines de pompe, & de mets, & dhonneurs, Qui desdaigneux, de cent viandes changent Sans aucun goust, car sans faim ils les mangent. Lequel des deux estoit le plus heureux? Ou ce grand Crasse, en escus plantureux; Qui pour navoir les honneurs de Pompee, Alla sentir la Parthienne espee? Ou ce vieillard, qui son champ cultivoit, Et sans voir Rome en son jardin vivoit? ,,Si nous sçavions, ce disoit hesiode, ,,Combien nous sert la guimauve, & la mode ,,De laccoustrer, heureux lhomme seroit, ,,Et la moitié le tout surpasseroit Par la moitié il entendoit la vie, Sans aucun fard des laboureurs suivie, Qui vivent sains du labeur de leurs doits, Et par le tout les delices des roys. ,,La nature est, ce dit le bon Horace ,,De peu contente, & nostre humaine race ,,Ne quiert beaucoup: mais nous la corrompons, ,,Et par le tout la moitié nous trompons. Het ander ghedicht, raeckende de pijnelicke, en kostelicke vrouwe-zucht, rolt met deze woorden. Cest bien le plus grand mal quun homme puisse avoir, Que servir une femme accorte a decevoir, Denjoindre des travaux, qui sont insupportables Des services cruels, des taches miserables: Car sans avoir esgard à la simple amitié De leurs pauvres servans, cruelles nont pitié, [p. 221] Non plus quun fier Corsaire, en arrogance braves, Na pitié des captifs à laviron esclaves. Il faut vendre son bien, il faut faire presens De chaines, de carquans, de diamans luysans: Il faut donner la perle, & lhabit magnifique, Il faut entretenir la table, & la musique, Il faut prendre querelle, il faut les supporter. Certes jaimeray mieux dessus le dos porter La hotte pour curer les estables dAugee, Que me voir serviteur dune dame rusée. ,,La mer est bien a craindre, aussi est bien le feu, ,,Et le ciel, quand il est de tonnerres esmeu: ,,Mais trop plus est a craindre une femme clergesse, ,,Sçavante en lart damour, quand elle est tromperesse: ,,Par mille inventions mille maux elle fait, ,,Et dautant quelle est femme, & dautant quelle sçait. Quiconque fut le Dieu, qui la mit en lumiere, Il fut premier autheur dune grande misere. Il falloit par presens consacrez aux autels Acheter nos enfans des grands Dieux immortels, Et non user sa vie avec ce mal aimable, Les femmes, passion de lhomme miserable: Miserable & chetif, dautant quil est vassal, Durant le temps, quil vit, dun si fier animal.
Gebleven in de rust van een gemeene staet. Men ziet de eer een zucht van grooter eere baren, Die altijds on-getemt, noch wet en heeft noch maet. (5) De snee-bal die te voor zich liet heel lichtlick wringen, Gebuyghzaem ende kleyn, deur t rollen wert zeer groot: Een staetjen doet den mensch tot hooger staeten dringen. Al etend komt de smaeck, al waer het zelfs maer brood. [p. 223]
Daer moet dan opperheyd en onderheyd; daer moeten overheyden en onderdaenen wezen. En hoe-wel de ghemeene ruste ten hooghsten daer aen gelegen is, datter een goede gehoorzaemheyd onder de gemeente gevonden werde; nochtans moet-men die vergheefs verhopen, daer geen wijze regierders, en voor-zichtighe bevel-hebbers zijn. Veel stercker zoude wezen een vaendel [p. 224] schapen, die een leeuw tot capiteyn hadden; als een leger van leeuwen, die een schaep tot een over-hoofd verkiezen zouden. Zoo veel isser aen gelegen, van wien, en van wat, elck dingh gheleyt wert. Dit behoorde ons grootelicks tot een voor-vingher te dienen, om ons ghelijck tot den oorsprongh te wijzen, waer uyt wy de wateren leyden mochten, die onze steden en landen verheughen, en ons tot een heylzame verquickinghe verstrecken mochten. Hoor wat RONSARD op deze geleghentheyd schrijft, maer eerst met mijn woorden: Jck liev een oprecht mensch,geen dienst-knecht van de zonden, Die noch van hofsche list, noch gheld-lust is gheschonden: Die deere liever heeft, als s Konincks wil; en stierf Veel liever, als dat hy de wet en t recht bedierf. Die als hy gaet op straet, thuys laet een goet gheruchte; En niet veel ghelds en goeds, daer kist en kass van zuchte; Nochtans niet stuer en straf; maer die zich oock vermaeckt, Wanneer zijn ampt zulcks laet, en zoo zijn ziel wat slaeckt. Die niemand wijs en maeckt, tot zijner spot en schanden, Dat Buffels-hoornen zijn witt Olyphantsche tanden. De fabels hebben eer van Phaeton ghezeyt, Dat als het gheck-hayr eerst zijn kinn hadd over-spreyt, Dat hy met een jongh hert, dat schrick noch vrees wilt kennen, Bestont, deur t blauw gewelf, zijns vaders koets te mennen: Maer, deur het heet gestrael des zonnes helder licht, Verloos hy sterckt en raed, verbijstert van ghezicht. De toom viel uyt zijn hand, en hy viel oock met eenen, Met armen uyt-gespreyt, met uyt-gestreckte beenen, Met om-geworpen hayr; en vol van trots en moed, Als in een vochtigh graf, viel in de Pauwsche vloed. [p. 225] Dit beurd oock Jcarus, en al die stoute wichten, Die al te naer de zonn haer aen-zicht willen lichten. Een yder, die in tijds zijn vlucht gheen maet en stelt, Zijn wassche-vlerck valt af, en wert zoo neer-gevelt. Veel beter dickwils is een middel-matigh leven, En zonder pracht, en eer, en zonder nijd ghebleven: Dan dat-men wilt t ghemeen in grootsheyd gaen voor-by, En werden tot een lach en spot van alle zy. Ick hebb (als over-al een yder ziet gheschieden) Sint weynigh tijds ghezien een groot ghetal van lieden, Die zonder schaemt en hert, die zonder ziel en borst, Naer alle staeten staen, met een dol-heeten dorst. Ick hebb oock sint ghezien een yder met haer spotten, En wijzen achter-aen, als naer ghekapte zotten. Want al-hoe-wel de Gunst, dat ooghen-looze wijf, Dat herssen-looze dier, wanschapen van bedrijf, Haer in gheloof op-stack, en drongh tot hooghe staeten, Nochtans en liet het volck, dat niet bedeckt kan laeten, Met haeren heerschen draght, met pruydsche pracht gelaen, Te schimpen, en daer op veel quacken uyt te slaen. ,,T is vry een ander dingh te zijn, en willen schijnen: ,,Het zijn bestaet in daed; het schijnen moet verdwijnen, ,,Als een licht herssen-beeld: maer veel, in dydelheyd ,,Bederft din-beeldens kracht de waere vastigheyd. Zoo klinckt de stemme van de Poeet: Moy, jayme un homme droict, non serviteur du vice, Qui presse sous les pieds la Court, & lavarice: Qui mieux voudroit mourir, que corrompre la loy: Qui ayme plus lhonneur, quun mandement de roy. [p. 226] Qui laisse a sa maison la bonne renommee, Et non pas la richesse en un coffre enfermee: Au reste galland homme, & qui prend son plaisir, Quand sa charge publique en donne le loisir, Sans vouloir pour faveur aux autres faire croire, Que la corne dun buffle est une dent dyvoire. Les fables ont chanté, que jadis Phaeton Dun petit poil folet se couvrant le menton, Deceu dun jeune coeur, qui toute chose espere, Entreprit de guider le coche de son pere: Mais esblouy des rais qui sourdent du soleil, Veincu de trop de feu perdit force & conseil. La bride luy coula de ses mains esperdues, Il cheut à bras espars, à jambes estendues, Acheveux renversez, & plein de trop dorgueil, Tomba dedans le Pò, son humide cercueil. Autant en est dJcare, & de ceux dont laudace Trop pres du grand soleil ont eslevé leur face: Sils nattrampent leur vol, tousiours mal a propos Leur plumage ciré sescoule de leur dos. Bien meilleure est souvent le mediocre vie Sans pompe, sans honneur, sans embusche denvie, Que de vouloir passer en grandeur le commun, Pour se faire la fable, & le ris dun chacun, Et en pensant siller tous les Argus de France, Eux-mesmes saveugler en propre ignorance. Iay veu depuis trente ans un nombre dimpudens, Rappetasseur des loix, courtizans, & ardens, Qui sans honte, sans coeur, sans ame, & sans poitrine, Abboyent les honneurs a faire bonne mine. [p. 227] Je les ay veu depuis de leur maistre mocquez, Et des peuples aux doigts notez, & remarquez. Car bien que la faveur, qui na point de cervelle, Les poussast en credit, le peuple qui ne celle Jamais la veritè, [p. sic] siffloit de tous costez Le port imperieux de leurs fronts et hontez. ,,Cest autre chose destre, & vouloir apparoistre. ,,Lestre gist en substance, apparoir ne peut estre ,,Quimagination: mais en la vanitè [p. sic] ,,Souvent limaginer corrompt la veritè [p. sic]. In somme, t is een zaecke van over-groot belangh, wel te vooren over-slaen, wie, en hoedanighe dat-men tot Over-heyden en Magistraten zal bestemmen. Want hoe-wel de ghewisse haer zelven hier ten hooghsten quijt, noch en zullen die hooghe staeten niet ont-moeten de deelen, die daer toe vereyscht werden. En hoe menighe isser, om tot ons voor-werp te kommen, die in haer eenzaemheyd, en byzondere staet ghelaeten zijnde, boven alle lof en eere ghestelt zijn; die tot hoogheyd op-ghevoert, daer zoo veraerden en verbastaerden, dat zy by God, en de menschen, on-lijdelick werden. Om de wonden van ons eyghen lichaem niet te tintelen; merck, wat TACITVS van GALBA ghetuyght: Dum vigebat aetas, militari laude apud Germanias floruit: proconsul Africam moderate: jam senior, citeriorem Hispaniam pari justitiâ continuit, maior privato visus, dum privatus fuit, & omnium consensu capax imperij, nisi imperasset. Dat is: Doen zijn ouderdom noch jeughdigh was, heeft hy by de Hoogh-duytschen in krijghsche lof ghebloeyt: heeft Afrijcken, als stad-houder, matighlick; nu ouder zijnde Spagnien met ghelijcke rechtvaerdigheyd gheregiert: grooter zijnde als een ghemeen man, doen hy noch een ghemeen man was, en naer eens yders [p. 228] oordeel, bequaem tot het rijcke, ten waere hy gheregiert hadde. T is alzoo: eeren bederven de Heeren. Staet-bedieninghen maecken staet-zuchtighe menschen. Het is veel moeyelicker het jeucksel, als de pijne te verdraghen: maer noch ist van een meerder kracht, zedighlick eeren en staet te bedienen, als gheduldelick verachtinghe te verdraghen. Want ghelijck de buyck deur te veel spijze beswaert wert, alzoo wert de menschelicke ziele deur eere op-gheswollen. T is even moeyelick, zeght BASILIVS, dat onze ghemoederen in-gehouden werden, dat zy door voor-spoed en eere niet verheven en werden, als dat zy door teghen-spoed, en verdruckinghe, niet neder gheworpen werden. Iae, het eerste is veel moeyelicker: als een ABDOLONIM, van ALEXANDER, Koninck van Tyrus ghemaeckt zijnde, wetentlick gheandwoort heeft. Deze ABDOLONIM, als CVRTIVS verhaelt, was een Land-man, zoberlick voorzien, en van kleyne middelkens; by den welcken HEPHESTION, ALEXANDERS vertrouwste vriend, tanderen tijde, geherberght gheweest was, en by die gheleghentheyd, groote ghenuchte uyt zijn tsamen-sprake gheschept hadde, en zijn voor-zichtigheyd, en wonderlick beleyt, in het regieren van zijn huys-ghezin, en andere kleyne dinghen, die hem mochten aen-gaen, met verwonderinghe aen-ghezien hadde. ALEXANDER dan, naer dat hy Tyrus over-wonnen hadde, en onder-vraeght, wie dat hy best, in zijn af-wezen, tot de regieringhe laeten zoude, is deze goede Acker-man van HEPHESTION voor-gestelt, zeggende, dat hy niemand daer toe weerdiger en kende, als dezen zijnen weerd; die terstond van ALEXANDER ont-boden zijnde, is ten gevalle van zijn vriend, Koninck gemaeckt. Maer hy, deur zulck een schielicke en on-verwachte eere, ghelijck verdondert en verblixemt zijnde; nochtans met een ghelijck, en standvastigh gemoed, met een stemmigh en eerbaer gebaer, en met voorzichtige redenen, wijzelick bedanckt [p. 229] hebbende, heeft van zich groote verwonderinghe, by ALEXANDER ghelaeten. Daer naer, naer vele redenen, en weder-redenen, van ALEXANDER ghevraeght zijnde, hoe dat hy dus langhe ghebreck en armoede hadde konnen verdragen: Veel beter, zeyd hy, en met eenparigher ghemoed, als ick kan hopen, dat ick de voor-spoed, en over-vloed zal konnen verdraghen. t Was recht ghetroffen. Want de weereldsche eere, ghelijck een wel zeyde, is gelijck vette aerde, die gladder, en zorghelicker is, om te betreden, als de maghere en zandighe. Dewijle dan de eer-winckel met zulcke looze, en bedrieghelicke waeren gestoffeert is, zoo ist dan wel te verwonderen, dat die noch zoo heetelick en greetelick naer-gejaeght; dat die noch zoo diere geveylt en verkocht werden. t Is recht een wind-spijze, die onze herssens met heete en vuyle dampen benevelt; die ons de kinne naer den hemel op-heft, maer de ziele, ons beste deel, ter aerden neder-druckt. Daerom was het zeer wel ghezeght van PHILIPPVS de tweede, Koninck van Spagnien, dat weynighe maghen bequaem waeren, om groote Fortunen te verdouwen; en dat een quade spijze niet zoo licht verdorven en wiert, en in quaed voedsel gekeert, als de eere, met namen in een ziele zonder verdiensten. Dit is even het zelve, dat DION zeght: Corrumpuntur homines magnitudine honorum: nec cujuslibet est in rebus prolixis magnam fortunam concoquere. Die eens dit eer-verghift heeft in-ghenomen, zijn ziele vergroot, gelijck de Cocodril, tot dat zy van het lichaem af-gescheurt wert. Staet-zucht en heeft noch grond, noch ouver: t is het ydel, dat de gheleeerde [p. sic] Philosophen in de natuere niet en hebben konnen vinden: een vier, dat altijds grooter en grooter uyt-brand, naer de mate dat het voedsel krijgt. Daer in rechtvaerdighlick de meester betaelt wert. Want eer-gierigheyd is daer in alleenelick rechtvaerdigh, dat zy haer eygen straffe mede-brenght, en haer zelven op de pijn-banck leght. IXIONS [p. 230] rad is de beweginge van haer begeerten, die geduerigh van boven neder keeren en weder-keeren, en den geest geen ruste en gheven. Multi qui lumina intrarunt integris oculis, strabones facti sunt. Dit zeght VARRO: Vele zijn binnen den dorpel ghekomen met gezonde ooghen, die los en scheel geworden zijn. Van wat kan dit aerdigher gezeght werden, als van die hooghe eer-tempels, daer al de weereld zoo dick en zoo druck naer toe-dringht? Daerom was dit oock onder de grond-regels van PYTHAGORAS: ont-houd u van boonen. t Welcke te zegghen is (naer de uyt-legginghe van PLVTARCHVS, in zijn bouck, dat hy gheschreven heeft van de opvoedinghe der kinderen) en menght u niet met de regieringe van staet. Dewijle men eertijds, gelijck oock huyden-daeghs, de stemmen met boonen gaf, en alzoo de Magistraten verkozen wierden. Ont-houd dit, tot besluyt, die met die peste besmet zijt: Die in de gunst zal staen van dalder-trouwste deughd, De voester onzer ziel, en al haer zoete vreughd, Zal rijck van eere zijn. Wat wilt ghy eere noemen, Dat flughs de morghen-lucht zal vellen en ont-bloemen? Dat is ghewis gheweest, dat eeuwelicken blijft. t En was niet, dat het was, dat wegh-gaend niet beklijft.
Geen kort-wijl of genucht en kan haer oyt vervelen. Een lighter in de schoot, als een verwonnen knecht, Die tot een doel zijn hand, voor yders handen leght. Dit is Dalilas schoot, daer in veel menschen roncken: Zy krijghen slagh op slagh, nochtans sy blijven droncken, En sticken in haer vier; zen kennen niet den man, Die slaet, en lijf en ziel in dhelle werpen kan. [p. 232]
[p. 234] Carpit enim vires paulatim, uritque videndo Femina, nec nemorum patitur meminisse, nec herbae. Dat is: Een vrouwe knaeght, en eet, allenghskens al uw krachten, Zy brant als zy uw ziet, en steelt al uw ghedachten: Uw breyn is zoo verstelt, en uw verstand verkrenckt, Dat ghy op bergh, noch dal, noch veld, noch kruyd en denckt. Hy hadde by-kans de helft van de heele Roomsche regieringe op zijn hals legghende: maer wiert van dat wijfsche jock zoo gheperst en neder-gehouden, dat hy noch ghezanten en konde hooren, noch vyands listen bespieden, noch zijn eyghen ghevaer bemercken, noch yets doen, dat tot behoudinghe van zijn zelf, of van het ghemeene besten verstrecken konde. Het welcke oock veel andere Koninghen en Keyseren, en met namen het meerendeel van de Constantinopolitaensche Keyseren over-kommen is. Zoo dat M. TVLLIVS zeer wel zeght, Dat de wel-lust den raed verhindert; de reden vyandigh is; dat zy de ooghen der ziele ghelijck verblint, en gheen ghemeynschap met de deughd en heeft. Jmpedit consilium voluptas, rationi inimica; ac mentis, ut ita dicam, perstringit oculos, nec habet ullum cum virtute commercium. De veranderinghen van menschen in steenen ende beesten, welcke MEDVSA door haer schoonheyd maeckte, en wilde anders niet beteeckenen, dan alleen dat die on-ghematighde vrouw-dulle menschen zulcks werden. Derhalven ANTISTHENES, hoorende yemand de wel-lust prijzende, vermaende en badt hem, dat hy dat by den vyand doen zoude, om dat zy te swacker en te verwinnelicker werden zouden. XERXES heefr [p. sic] dit oock wel bevestight: want naer dat hy de Babyloniers weder in zijn geweld ghebrocht hadde; en heeft hy, tot straffe van haere weder-span[p. 235]nighe af-valligheyd, niet anders haer op-gheleyt, dan dat zy de wapenen, en alle krijghsche oeffeninghen af-legghende, tot spelen, bancketteren, en allerley wel-lusten haer zelven zouden over-geven: op dat zy van natuere vry-eyghene, slaven der on-ghebondenheyd, en on-nut tot alle mannelicke daden werden zouden. Een yeghelick zy dan vermaent, naer de lesse des Apostels, zijn vat in heyligheyd te bezitten, zonder welcke niemant God zien en zal. Want niemant en kan een lid Christi, en te zamen eens hoeren lid zijn. En zoodanigh is hy die een hoere aen-hanght, als werdende een lichaem met haer. Schouwet hoererye, zeght de zelve Meester; alle zonde, die de mensche doet, is buyten den lichame: maer die hoererye bedrijft, die zondight in zijn eygen lichaem. Die zijn zelven niet ont-houden kan, dat hy trouwe. Dat is het rechte koel-vat van de on-matighe hitte des vleeschs: buyten het welcke niemant zijn brant lesschen en magh. Gheen wenschelicker houwelick als een eerbaer ziele met een eerbaer lichaem. Dat is ghelijck de Perlemoer-schelpe, die in de zee levende, gheen druppels water en ontfanght, als die van den hemel kommen. Alzoo en kan gheen eerbaer ziele eenighe ghenuchte des vleeschs in zich laeten, als die van het houwelick, dat van den hemel gheschickt is. Maer het gaeter anders toe. Als een henghst, die glad en vet, Op zijn zelven niet en let; Niet en let op staeck, of boom, Noch op Ruyter, noch op toom, Al op dat zijn heete lust Mocht, door t springen, zijn geblust: Zoo loopt onze domme jeughd, Naer des lichaems vuyle vreughd, Naer die vuyle verckens-jacht, Zoo by daghe, zoo by nacht, Zonder dat zy op haer eer, Noch op wijze ouders leer, Zonder dat zy op haer goed, Op haer maghen, op haer bloed, Op haer lichaem, op de staet Van haer zielen, op den draed, [p. 236] Die ons in dat hoogh ghebouw Van den hemel leyden zou; Zonder dat zy op de wacht Van de Duyvel nemen acht. De voorneemste baet-middel, om zich te wachten, of te ontdoen van deze koortsighe wel-lusten, is, naer het ghebed en godzalighe betrachtinghen, de gheleghentheyd van plaetsen en persoonen te schouwen. Want het is een quaed, dat lichter kan ghemijdt, als ghenezen werden. De menschelicke lichamen slachten de glazen, die niet te zamen en konnen gedraghen werden, malcanderen raeckende, zonder groot perijckel van gebroken te werden: off wel de vruchten, die hoe-wel geheel en jeughdigh zijnde, lichtelick blutssen en buyck-zieck werden, als zy op den anderen gepackt ligghen. Het water zelfs, hoe versch het zelve in een vat gedaen wert, zoo daer maer een lauwe hand in-ghesteken wert, het verliest terstond zijn kiltige frisheyd. De heylige Paulus zeght bondigh in korte woorden: Hoerery en zy zelfs onder u niet ghenaemt. De byekens en willen alleenelick de doode krenghen niet aen-raecken, maer vlieden ten uyttersten alle soorte van stanck en quaden reuck. BASILIVS, sprekende van zijn eyghen zelven, zeyde op een zekere gheleghentheyd: Ick en weet niet, wat het is van de vrouwen, als die gheen vrouwe oyt bekent hebbe, nochtans en ben ick gheen maeghd. Hy hadde hem veel-licht in eenigh ghezelschap vergrepen, of eenighe heymelicke zonden begaen, met genegentheyd, of metter daed, daer over de godzalighe Koninck uyt-roept: Vergheef my de zonden mijner jeughd. Quade redenen bederven oock de eerbaerheyd en goede zeden: een geweldighe blaesbalck van de verdorvenheyd onzer eeuwe; en die oock ten uyttersten dienen gevloden, of ghestraft te werden. En laet gheen wrotte redenen uyt uwen monde gaen, zeght de heylighe Apostel, maer ist dat dat daer eenige goede reden is, tot noodzaeckelicke stichtinge, [p. 237] op dat zy aenghenaem zy te hooren. Maer wie en weet niet van de ydele woorden, en stinckende redenen, die over al uyt-gespoghen werden? redenen, die dorre en drooge zijn van alle deughdzaemheyd, en op-gheswollen van vuyle etter der vleeschelicke uit-worpselen. Dat de natuere (immers naer den val) en de eerlicke ghewoonte, van onze ooghen verbannen heeft, wert over-al met een vuyl pinceel van schandelicke woorden af-ghemaelt. Niet en isser, als ick acht, Dat het menschelick gheslacht, Van een edel ziel ghestuert, Naerder met een beest ghebuert, Als de houwelicksche daed, Daer een mensche van ont-staet. Even-wel (zoo leght ons eeuw Op haer laetste snick en geeuw) Roemt zich over-al de mensch, Die maer dreck en is en pens, Of hy niet alleen de vaer, Maer sijns kinders schepper waer. Isser yemant (zoo als God Aen een yder schickt zijn lot) Die dan zonder kinders leeft, En on-vruchtbaer lendnen heeft; Of misschien, naer s moeders beeld, Niet dan meyskens heeft gheteelt, T is een schrick van al de praet, Die hier op dan omme-gaet. Maer t is maer te veel ghekladt van die vuyle mis-bruycken. Een reden zy voor allen: Die on-eerlick is van wercken, En daer by oock vuyl van praet; Wert, zoo ghy op t eynd wilt mercken, Eeuwelick van God versmaet.
De eenzaemheyd hem schrickt; zijn herssens wonder koken. Hy loop, hy gae, of stae, hy treck, of loss den toom, Het zelf wert hem vertoont, ter zijden, in een doom. Zoo werden af-gebeelt ons dwaze jonghe-mannen, Die naer haer liefs bedrijf, haer lijf en ziel-schaer bannen: Wat dat sy prijst of laeckt, wat dat sy doet of laet, Het zelf, als in een glas, in haer gebeeldet staet. [p. 239]
O moeder! laet niet meer dees felheyd u behaghen, Om zulck een slangh-gedrocht, vol schricks op my te jaghen. Zie, zie, ô schrickigh dingh! waer, waer ist dat ick blijf? Ah, ah! zy loopen toe, en willen my te lijf. Wert, met deze andwoorde, van ELECTRA, tegen-gheroepen: Rust, rust, ellendigh mensch; wilt uyt uw bedd niet vlien. Houd op, ghen ziet het niet, dat ghy daer meent te zien. [p. 240] Hoe-wel zulcke schrickselen den menschen die van een quade ghewisse ghepijnight werden, niet zonder Goddelick bestier en werden in-geworpen, nochtans gelievet de Heere menigh-mael, daer hy alles zonder middelen kan uyt-rechten, deze natuerlicke middelen daer toe te ghebruycken. t Is vertellens weerdigh, dat van eenen VITELLO, een treffelick wis-konstenaer, verhaelt, en hier vooren van ons af-gebeelt is. Deze uyt-muytende man hadde een zeker vriend, en med-ghenoot van zijn studien, die hem zelven, by nachte en by dage, deur over-groote neerstigheyd verkerckerende, daer deur een zeer weeck en lekende ghezichte ghekreghen hadde. Waer op hy, by nachte, ergens moetende verreyzen, heeft zijnen wegh, langst den oever van een riviere, gemaect, daer dan ghemeenelick de lucht heel wolckigh en nevelachtigh bevonden wert; alwaer hy eenen anderen Ruyter nevens hem ghezien heeft, alles puntelick naer-doende, dat van deze man, naer ghelegentheyt, voor-ghedaen wiert. Door dit schrick-teecken verbaest, en van benautheyd by-kans versmacht zijnde, doen hy eyndelick by Vitello weder-gekeert was, en zijn ghevaer, met groote verwonderinghe, aen hem geopent hadde, heeft hy leeren verstaen, dat hy zijn eyghen zelven tot schrick gheweest was, en niet anders als zijn eyghen beeld, in een dicke en dauwighe lucht ghezien hadde. Alle ghelijckenissen hincken: en geen en gaeter met vier voeten, gelijck-men zeght. Het heeft ons hier goed gedocht, de on-gherijmde manieren der ghener deur te haelen, die haer met de namen van Courtizanen laeten doopen: diens opperste wetenschap hier in gheleghen is, dat zy behendelick haer zelven weten te vormen, naer den leest daer de Ioffrouwen op schoeyen: die niet en doen, immers met blijckende kennisse, als dat gereghelt is naer den aerd, en gheneghentheyd van die gene, die zy zoecken te [p. 241] behaghen. En ghelijck vele gheeuwen, om dat zy een ander zien gheeuwen; ofte, om vryer te spreken, ghelijck de honden tot pissen gheneghen werden, wanneer zy maer al snuffelende; een pis-reuck ghewaer werden; alzoo werden deze slavighe na-volghers met een heete lust ghedreven, om alles, en niet anders, met lof en naer-daed op te volghen, dat haer ander-zy eerst goed ghevonden heeft. Wat dat de Joffrouw denckt, of zeght, Wat dat sy prijst, of weder-leght, De Ionghmans, zonder veel te touven, Die dan misschien ontrent haer staen, Die steken daer den zeghel aen; En willen noyt haer hert bedrouven. Zoo Iffrouw heel is, en goed-rond, Niet wel besneen van tongh of mond, Zoo grof, dat sy het kan bevroeden: T is maer een heuscheyd, t is een pand Van gheen ghemaeckt, maer vry verstand: Van ander heeft-men quaed vermoeden. Zoo haer vrouw Venus heeft ont-zeght Haer gaven, daer sy mede vecht, En onze herten kan verwinnen; Mijn Joffrouw wert daer med ghepaeyt, Dat zy te beter is verfraeyt Met een schoon ziel, en klaere zinnen. Of is zy dan zoo gantsch verblent, Dat zy haer zelven niet en kent, En meent noch wel heel schoon te wezen; [p. 242] De Ionghmans, draeyend als een top, Die steken haer den aers-douck op: Want onze popp wilt zijn gheprezen. Al wat ontrent, of in haer is, Neem, wat het sy, het is ghewis Een zaeck, een schat van dander weereld: T heeft al zijn luyster, en zijn thoon, T is even eerlick, even schoon, T is al ghelijck, of t waer bepeerelt. Zy is de maete, zy ist spel, Het gae dan qualick, ofte wel, Waer naer dat al de vryers springhen: Zy is de sleutel en Be-mol, En toont zy ut, re, mi, fa, sol, De Ionghmans stracks daer naer gaen zinghen. Heeft zy behaghen in t ghetoy, En ziet zy altijds naer het moy, Wat wilt-men douckxkens daer aen binden; Een kraem van narrigh poppe-goed, Van t hayr des hoofds tot aen de voet, Zult ghy aen onze Ionghmans vinden. Daer wert voor haer gantsch niet versmoort, Als t maer ons Jffrouw gheerne hoort, Wat dat het oock dan mochte wezen; Der Ionghmans tonghen zijn gheruckt, Al naer dat Iffrouws oore juckt; Want t moet dan al zijn uyt-ghelesen. [p. 243] Maer hoe! het waere zonder end, En uw oor al te veel gheschent, Zoo ick het hier al wou vertellen. O wel gheluckigh! zijt ghy vry Van deze Joffrouw-slaverny, En deze zotte narre-bellen. Wel te rechte zegt de Fransche NAZO, volgens zijn eygen ondervindinge: Lamour nest rien, quardente phrenesie, Qui de fumee emplit la fantaisie, Derreur, de vent, & dun songe importun. Car le songer & lamour ce nest quun. Dat zoude luyden in onze taele: De liefd is anders niet, als heete razernye, Die met een zot bedrijf, met een versuft ghebaer, Met roock, met wind, en droom vervult ons fantazie. Want droomen, en de liefd en zijn maer een te gaer. En noch en konnen alle deze aperyen niet ghelden, om tot zijn voor-nemen te gheraecken, zoo zy niet met kroon-zap wel dick over-goten zijn. Speelt de zot; ont-steeckt de toortse aen uw zoet Mary-beeld; doet alles om haer te behaghen, zoo veel ghy kont; jae dat meer is, rekent uw af-komste van uw zesthiende groot-vader; toont al de bevalligheyd des weerelds; hebt de wel-ghebouwste herssenen; de aerdighste tonghe, die oyt in yemands mond hingh; noch en zal t gheen slagh gheven, om bresse te maecken, zoo ghy met gheen goude koghels en kont schieten. Hier tegen vloeckt de zelve Zangh-meester: [p. 244] Celuy, qui nayme est malheureux, Et malheureux est lamoureux: Mais la misere la plus grande, Cest quant lamant apres avoir Fidelement faict son devoir, Ne reçoit le bien, quil demande. La race en amours ne sert rien, Ne beauté, grace, ne maintien: Sans honneur la Muse gist morte. Les amoureuses du jourdhuy, En se vendant, ayment celuy, Qui le plus dargent leur apporte. Puisse mourir meschantement, Qui lor trouva premierement; Par luy le frere nest pas frere, Par luy le pere nest pas seur, Par luy la soeur nest pas la soeur, Et la mere nest pas la mere. Par luy la guerre, & le discord, ................................... Par luy viennent mille tristesses. Et qui pis est, nous reçevons La mort par luy, nous qui vivons, Amoureux davares maistresses. De Neer-landers moeten hier mede te vrede zijn: Die mint, die is vol on-geluck, Die niet en mint, is oock vol druck, Maer noch is t meeste quaed van allen, Dat als de minnaer heeft gedaen Wat trouw en plicht heeft konnen raen, Dan niet en krijgt zijn wel-gevallen. t Geslacht in liefde niet en baet, Noch heusheyd, schoonheyd, noch gelaet, En zonder eer de Musen zingen: De liefkens zijn van zulck een geest, Zy venten zich, en lieven meest Die haer het meeste geld toe-bringen. Hy moet verkeerdelick vergaen, Die eerst het goud bracht op de baen, Hier door de broeder is geen broeder, De vader heeft oock niet gewis, De zuster oock gheen zuster is, Hier door de moeder is geen moeder. Hier door de oorlogh eerst ont-stont, Hier door de twee-dracht wiert ghebrouwen. Hier door de droefheyd wiert ghegront. En t quaedst van al comt hier noch by, Hier door, die leven, sterven wy, Versnot op zulcke vrecke vrouwen.
Van Bacchi moedigh nat, dus in het duyster razen, Ont-menscht en heel verbeest: want zelfs haer monds gheluyd Een huyligh hond-gebas, of kat-gemeeuw beduyt. De kop staet haer in t brand, de steenen moeten t gelden, En geven oock haer vier, tot vreughd van deze helden. Maer is dat niet een schrick, dat die zich hier mis-gaen, Die korts met Godes sweerd ons steenigh herte slaen? [p. 246]
Die van zich weeren wilt het on-ghewijde volck, Dat zich in dasch vergaept, of in t beeld van een wolck, [p. 248] Dat niet bequaem en is, als om met vlijt te tellen De uyren van den dagh, dat als het swijn gaet hellen, Met hoofd en gheest ter aerd; die moet dan koud, dan heet, Ghespeent van Bacchus nat, van Venus lust ont-kleed, Verbleecken in t papier, en met ghesloten zinnen, Zijn naghels slijten af, zijn vingheren verdinnen, Deur t wenden van de blaen, en spoeden even ras, Tot dat hy teynde zy, daer noyt gheen eynd en was. Dan moet het Roomsche heyr rontom zijn ooren sweven, Dan moet het Grieksche volck ontrent zijn zijde leven; En wilt hy noch veel meer, dan moet hy, zonder rust, Ver-reyzen, daer hy zit, naer onze Joodsche kust, Niet om daer vast te staen, en slipkens uyt te zoucken, Of, met een straf ghelaet, te muffen in de boucken, Ver-eten van de mot; en als hy yet ont-moet, Als hy meynt, niet ghemeyn, of uyt zijn herssens broet, Te roepen, met ghebaer, triomph! ick hebt ghevonden, Die knoop is eerst door my, en door mijn kunst ont-bonden: Neen, dat en ist niet, vriend; laet vry en on-belaen, Uw wijngh-brauw vallen neer, het moeter anders gaen. De letters en haer konst en werden niet verheven, En werden niet gheleert, om dat zy ons yet gheven, Wt kracht van haer natuyr; maer dat zy als een schrijn, Of schat-kist van verstand, en alle wijsheyd zijn. Wat kan daer meer by ons med-lijdens waerdigh wezen, Als dat een grijze kop ghezien wert noch te lezen In eenigh letter-bouck? dat hy het spreken leert, Wanneer zijn spraeck-getuygh van jaren is verteert? De letters zijn de schel, de schael, de korst, de sluymen, Daer in pit, keest en mergh, jeughd, kerne, graen en kruymen, [p. 249] En al wat God oyt gaf van smaeck en vriendlickheyd, Als een on-schatbaer pand zeer keurlick is gheleyt. Dat hart, dat uytterlick, moet van ons zijn ghebroken; Dat zacht, dat innerlick moet van ons zijn ont-loken, Met daghsch en nachtsche vlijt; most en gebrande wijn Moet van ons min verdaen, als roet en oly zijn. t En baet niet, lieve man, t en zal u niet verkloucken, Dat ghy zjt deur en deur voo-zien [p. sic] met schoone boucken, Die uyt de Druckery van Aldus of Plantijn, Of Robbert Stephanus ghekommen mochten zijn . T is zieckte, gantsch ghelijck der zotten van de bloemen, Der ghener die bestaen op zulck een grond te roemen. Hy ist die vol van hôp, en nutte vruchten leeft, Die niet zijn kass, maer hoofd vol schone boucken heeft. Deze bouck-zieckte placht zeer ghemeyn en besmettelick te wezen: elck een ghingh swangher van deze zotheyd: het scheen dat hier door berghen baren zouden, daer nauwelickx een belacchelick muysken voor den dagh ghekommen is. Zulcke menschen werden zoetelick van AVSONIO belacchen in zijn puntdichten. Dit zijn zijn woorden: Emptis quod libris tibi bibliotheca referta est, Doctum & Grammaticum te Philomuse putas. Hoc genere & chordas & plectra & barbita conde: Hoc die mercator, cras citharoedus eris. Laet ons de Duytschen niet benijden: want t is voor haer dat wy schrijven. Dit is de meeninghe: Om dat uw kas is vol van op-ghekochte boucken, Ghy meynt, vriend, dat ghy zijt noyt geen geleerder man. [p. 250] Zoo meught ghy allezins veel snare-tuygh gaen zoucken: Ghy zult nu koop-man zijn, die merghen spelen kan. Maer wy danssen uyt den rey, en gheven de penne al te veel loops. Ons ghemerck slaet voor-nemelick op die ghene, die op deze letter-marct ghezonden werden, om alle deughd en wetenschappen te koopen, om haer eyghen ziele te ver-rijcken, en haer vader-land en even-naesten daer mede behulpigh te zijn: die in teghen-deel haer ghegheven talent niet alleen en begraven, op dat het zonder winste zy, maer het zelve quistelick en schadelick misbruycken tot schendinghe van haer eyghen lijf en ziele, en quetzinghe van haer mede-menschen, daer zy onder woonen. Hoe vele zijnder, die het bind-stuck en de ken-penningh van Minerva ontfanghen hebben, en die nochtans den Arend en de baniere van Venus en Bacchus naer-volghen? die als duystere licht-vlieders, den dagh en niet ghebruycken, als voor een toe-val, en by-hanghsel van den nacht: die onder ons verkeeren, maer leven naer de zonne van de teghen-voeters; diens morghen-stond beghint, als ons de voor-nacht tot ruste noodet. Dan ist, dat die ellendighe duysterlinghen, met op-zet, en nuchtere raed, (zoo eenighe nuchterheyd in zulcke menschen, jae on-vernuftighe dieren, ghevonden wert) naer de drinck-huyzen henen schoyen: de herberghen maecken zy haer leer-plaetze en academie: en daer zy nauwelicks eens des maends de lesse hooren, en zullen zy hier qualick een reyze verzuymen. Niemand en trecke dit aen, als die zich besmet vint. Daer beghint dan die wijn-strijd aen te gaen: de stuyf-reghen verandert allenghskens in stort-vlaghen; de roomers, in Herculis kroezen: tot dat deze luyden zoo over-goten nat zijn, dat de enghte van haer groote balghen de vochtigheyd niet meer vatten en kan. Een groot gheluck, zoo dan de vos zijn vel behouden magh. Maer ghemeenelick duert dit spel, tot dat [p. 251] de maghe, te veel gheverght en gheterght zijnde, haer banden beghint te lossen, en weder te gheven, dat zy, haers on-dancks, en boven haer vatzaemheyd, te veel ont-fanghen hadde. De hersens dan in de zode zijnde, werpen haer schuym en vuyligheyd uyt, tot last van der aerden, en lasteringhe van den hemel. De beenen, haer ghebruyck ont-zegghende, werden even dan gedwonghen, haer meester op straete te draghen, is het niet recht-gaens, het magh al kruyssende en draeyende, al vallende en op-staende wezen. T is een brouck-vuller, die dan zijn schee niet en derft ydelen: is het schroef-sweerd niet aen de zijde, het mes is by de hand, om vier te gheven: en als dit noch al ont-brack, de nacht-stilte wert met een ysselick ghemeeuw ghebroken; de Duyvel wert ghespeelt, daer hy ontrent is, jae van de Duyvel zelve, dewijl hy oock in haer is. Het waere zonder eynde in t breede, en in t kleyne uyt te meten de schendighe stucken, die hier door ghepleeght en in t werck ghestelt werden; die ick alleenelick de Goddelicke wrake bevolen laete. Maer ick en onthoude my niet van zommighe burzelinghen en houd-scholieren, die van haer Maecenates en voester-heeren, met groote kost en zorghe ter studie gehouden werden, op dat de kercken steeds mochten verzien werden met bequame en Godvruchtighe leeraeren, dat die even de roer-vincken van zulcke schroevery en straet-schendinghe bevonden werden. De on-goddelickheyd van de zommighe, die belijdenisse van de rechten doen, heeft oorzaeck tot dit spreeck-woord ghegheven, Iuristen Quae Christenen; maer zeker zulcker leven in-ghezien zijnde, wat on-recht zoud hy hebben, die zegghen zoude, Houd-studenten, quade teer-renten? Ick weet, datter oock vele ghevonden werden, die de Godvruchtigheyd met haers moeders zogh in-ghetrocken hebbende, en daer in zorghvuldelick op-ghevoedet zijnde, tot [p. 252] voor-beelden van stichtinghe, en levendighe bestraffinghen van zulcke en dier-ghelijcke feylen, verstrecken moghen; (en wee ons, zoo ons de hemel zulcke lichten ont-zeyde!) maer dit is oock middagh-klaer, dat, ghelijckerwijs eertijds gheen offerhande zonder zout en placht te gheschieden, weynigh van die duyvelsche nacht-missen plachten gehoort te werden, daer niet eenighe van die ghewijde Priesters by en waeren. Wat schrickelicker gestelte van menschen kan-der ghevonden werden, als die ghene, die daghelicks in de letteren der godvruchtigheyd ghestijlt en ghevormt werden, evenwel de kracht en de gedaente thoonen van den arts-vyand van Godes in-stellinghen! En drinckt u niet droncken in wijn, daer in overdaet is, maer wert vol des gheestes, zeght de gheest des Heeren. Maer deze vol van most, en stercken dranck, en werden niet alleenelick niet vol des gheestes, maer over-vullen haer met den duyvel, en alle on-reyne begheerlickheden. Bequame woon-steden van die swarte gheest: die ghelijck hy zich behaeght ontrent de graven en vuyle stinck-plaetsen te ont-houden, oock deze on-reyne zielen in-neemt, en met volle macht bezit. Want deze zijn, daer van onze Meester zeyde, Laet de dooden hare dooden begraven. Horum licet in limine ipso nomen marmori in scribas: mortem suam antecesserunt. Die in de sonde dood, versmacht daer henen ligghen, Begraven voor haer dood: die als on-reyne bigghen, In slijck, in dreck, in stanck, van wijn belast en krom, In wel-lusts vuyl morrasch zich wenden om end om. Diens ziel in t natte woont, jae die een ziele derven, Maer die, in plaets van dien, een ziltigh lichaem erven, Altijds met drooghe zucht, en heete korts belaen, Tot dat zy, teynde loops, in vuyle lust vergaen. [p. 253] Maer dit is de eerste oorspronck, daer alle tranen uyt-rijzen: dat daer weynigh keure ghemaeckt wert, wat verstanden en natueren daer toe op-getrocken werden. Alle dinghen en passen allen niet. De zadel en sluyt niet wel op den osse; en den hengst en voeght de ploeght niet. Hier van zijn onder ons zoo veel ghetoomde ganzen, en gezadelde enden, die anders niet uyt en krijten, als dat zy in de Predicatien van BVLLINGERVS, of dier-gelijcke Ezels-brugghen ghevonden hebben: diens maghen zoo weeck en verkout zijn, dat zy niet verdouwen en konnen, als dat hun te vooren gekauwt en bereyt is. En noch zijn dezulcke verdraghelick, als zy maer de onwetenheyd met het ware kleed der godvruchtigheyd bedecken: maer die in de hooghe scholen zoo wagheloos en uyt-spoorigh henen loopen, dat zy de vastigheyd van haer ziele ont-schroeven, en alle haere krachten verwringhen, en evenwel om dat haere nood zulcks vereyscht, of dier-ghelijcke redenen, op de kerck-stoelen ghepalmt, en gedronghen werden, hoe konnen die de voor-waerden vol-doen, die de Heere, deur zijn Apostel, af-eyscht? Doch zulcke feylen konnen nuttelick gemijdet werden, zoo de prove-zucht uyt-gherouyt, ende een naerstighe uyt-lezinge in t werck ghestelt werde, van zoodanighe slagh van jonge luyden, diens zielen aen-vanghelick gedoopt en gheverwet zijn met de kennisse Gods, en verghezelschapt met een boetvaerdigh en stichtigh leven. Het welcke zoo voor-valligh en noodigh is om te doen, als de vruchten groot en on-waerdeerlick zijn.
Nu leegh en dweegh van hert, dan weder hoogh vermeten: Nu willend, dan weer niet; nu achter, dan van voor; Nu hoeftigh van een toom; dan weder van een spoor. Als ghyz hier, vryer, steect, ghy ziet-ze van u vliegen, En dringhtz oock niet te veel, sy zoud u hoop bedriegen. Uw woorden niet te zout, met konst en maet bekleet: En mint ghy, min wat koel, of immers niet te heet. [p. 255]
Een en de zelve uyr zal ander winden gheven: En tusschen lipp en kroes komt oorzaeck van te beven, Daer reden was van vreughd. dit is Naturaas wet, Dat niet op dezen bal, als wanckel is ghezet. De mensche is een rietigh, on-staltigh gheboorte, die waerlicker schijnt wegh-gheworpen, als gheboren te zijn; een speelsel van windrighe vlaghen, die hem geduerigh dat op, dat neder werpen; en dit ooghen-blick, daer hy nu misschien is, is even het beghin, van flughs daer aen op een ander te wezen. Elders magh veranderlickheyd voor een tijd herberghen; maer hier woont zy voor al haer leven. Zoo en verschoone ick dan niet de ghebaerde aen-zichten, hoe-wel ick eyghent-lick, in dit Zinne-beeld, van het swacker gheslachte spreke. Een ander uyre zal hun mantel ontvouwen; deze neemt, van haer zelven, verlof, om de heuyken te ont-ployen, en zoo een monsterken te gheven, dat het niet al uyt-lacchelick en is, wat hier over van de jongh-mans gezeght en geklaeght, en menigh-mael, tot haer beyder onghemack, beklaeght wert. Zoo ziet men dat het geen gedoopt wiert als een boerte, Verandert in beklagh, en innerlick beroerte. [p. 256] Een dingh dat ernstigh is, daer op dient wel ghepast; Want houdet als ghy wilt, het eynde draeght de last. Hier wert dan het Ioffer-volck op een touwter ghezet, die over en weer, hoogh en leegh gedreven zijnde, den wanckelighen aerd verbeeld, in t ghemeen van het menschelicke, maer hier byzonderlick, van het vrouwelick gemoed. Ick en wil evenwel niet alle maeghden water doen draghen over de zelve brugh-stock. t Is zeker, datter vele zijn, die een statighe, en gestadige zedigheyd met een groot verstand ghetrouwt hebben, daer aen zelfs de mannen veel schuldigh zouden blijven. Maer hier werden alleen de zommighe scherp-zoetelick deur-gehaelt, tot meerder lof en verheffinghe der ghener, die de herssens van quick-zilver ghezuyvert, en de ziele van alle lichtveerdighe in-drucksels gereynight hebben. Hoe menighe werden-der ghevonden, die in haer ghedachten verydelt zijnde, het achter-hoofd op den rugghe legghende, en de kinne naer den hemel stekende, gelijck vergrampt zijn, dat zy met haer voeten de aerde moeten raecken, daer zy veel liever in de lucht zouden trippelen. En weet ghy op wat steunsel? Deze ziet haer zelven aen in groote glimp van zijde, en verwondert het geschetter van goud en ghesteenten, daer mede haer dertel lichaem behanghen is. Hoor IWENALEM spreken: Nil non permittit mulier sibi, turpe putat nil, Cum virides gemmas collo circumdedit, & cùm Auribus extensis magnos promisit elenchos. Jntolerabilius nihil est, quàm femina dives. Dit is voor de Ioffrouwen geschreven, zy moeten t oock verstaen. Een vrouw, wanneer zy is behanghen met een keten Van kostelick ghesteent, en bagghen aen het lijf, [p. 257] Die laet zich alles toe, wilt van gheen schande weten. Gheen moeyelicker dingh, als is een kostlick wijf. Is dat niet belacchelick, en een verfoeyende verwonderinghe weerdigh, dat een mensche, andersins het grootste, ende het edelste van de weereld, ghelijck zich rouwende over zich zelven, zijn luyster en hooveerdye van het gewas, en uyt-stroopsel der beesten gaet ont-leenen, en by de leven-looze, of on-redelicke schepsels gaet zoecken, waer mede hy zijn even-naesten wil uyt-trotsen? Even dit zelve volck, die in zulck een toysel, zoo moedelick de pauw spelen, en niet als met dwersche ooghen dan aen en zien, zullen, tanderen tijde, zoo leeghelick haer zelven wegh-werpen, dat zy zelfs gheringhe dienst-boden, op haer hoofd zouden laeten legghen, dat-men des morghens in der kinderen luyren vint. Een andere, ziende haer vader een man van state, en in groote dinghen gebruyckt te wezen, zet haer zelven op den touwter der vermetenheyd, en tracht met haer voeten te stooten, dat zy met al haer hoofd en herssens, niet bereycken en kan: daer zy andersins, binnens huys, ick en weet wat beuzelingen handelt, en zulcke nietighe dinghen aen-stelt, die zy zelfs noodigh acht, met een deure bedeckt te werden. Maer die hier van wilde een register maecken, zoude veel eer de druppelen van den herfst, of de blaren van den zomer ghetelt hebben, als hy hier zoude teynde gheraecken. Het eyghenlickste wit van ons voor-ghestelde Zinne-beeld, ziet voor-nemelick daer op, dat een Iongh-man moet groote voor-zichtigheyd ghebruycken, op den wegh, die ons tot het perck leydet, daer twee niet en konnen, als door haer uytterste eynde, ghescheyden werden. OVIDIVS, die groote meester der [p. 258] vryagien, heeft verscheyden leer-regelen voor-gestelt, waer door die bane gheluckelick mochte berennet werden, hoe-wel daer vele buyten het ghemerck der eerbaerheyd loopen: nochtans en weet ick niet, of dit onder zijn lessen begrepen staet: On-gheruste vryers bend, Die haest kommen wilt ten end, Van het slavigh vrouw-bejagh, Daerom dat ghy, nacht en dagh, Loopet, zonder wet of maet, Zonder voort-gangh, zonder baet; Zie, dat ghy u niet te veel, Vol van lieffelick ghequeel, Buyten plaets, en buyten tijd, In der liefden kout verblijd. Toon wel uwe hertens-tocht, Zegh oock, dat ghy zijt ghebrocht, In de zoete slaverny Van uw vrysters heerschappy: Maer wanneer zy is benout, Door uw al te noeste kout, Door het dringhen van uw praet, Zie, dat ghy de reste laet, Tot een beter huer of stond, Dat dees spijs haer beter mond. De hofsche staet-bedelaers, en diens ambacht bestaet in t beloopen van eens anders, of haer eyghen ellende, stellen een groot belangh, in het onder-scheyden der tijden en stonden, hoe-wel oock met een teghen-strijdigh onder-scheyd. De zommighe ont-ziende de nuchtere korzelheyd van de groote Meesters, die dickwils maer de nacht-ruste ghegroet en hebben, of met een ledighe maghe, en nette herssens, alle dinghen hoogher en dieper in-zien, oordeelen de naer-middaghsche hueren voor de zachtste en bequaemste, om der Heeren gunste, tot haer voor-deel, te trecken: andere, ghelijck op vaster aerde tredende, prijzen daer toe den morghen-stond, wanneer haer ooren noch niet gheslaghen en zijn, met het on-rustigh ghebuys, en ghedruys van het weerelds ghewoel, en der dinghen, die haer ampt, zonder te zegghen, haer huys-gezin, aen-gaen. Immers, daer is groote keure, wat voor tij[p. 259]den daer toe ghebruyckt werden. Even dit zelve moet oock waer-ghenomen werden, zoud ghy bequamelick het hof maecken, en den ougst verwachten van het zaed, dat ghy, in de Lente van uwe jaren, zoo zorghvuldelick zaeyt, en dickwils quistelick in de wind werpt. Iffrouws huerkens luysteren zoo nauw, als even van de alder-grootste Meesters. Dat zy, op een ander tijd, met een bittere snauw zoude bejeghenen, zal zy nu misschien, met een zoet ghelach, ont-haelen. Zoo veel andere zonnen, zoo veel andere humeuren. Daer zy ghisteren moeste toe-ghedrongen werden, zal zy heden, maer met te grooten tocht, naer-loopen. Maer wat is oock dit voor wonders. Magnam rem puta, unum hominem agere. Verstaet het: T is vry een groote zaeck, en niet ghemeyn by velen, Jae niemand, wie het zy, den zelven mensch te spelen. Hoe-wel deze Goddelicke deughd den wijzen wert toe-gheschreven. Praeter sapientem, nemo unum agit: multiformes sumus illorum more, qui fluminibus innatant, non erunt, sed feruntur. Ick moet mijn in-vallen plaetse gheven, en dit oock, al zingende, vertaelen. Gheen mensch is oyt de zelf, in dit on-rustigh leven, Neem uyt, die met de deughd der wijsheyd is getrouwt. Veel-vuldigh zijn wy al, als door een stroom ghedreven, Wen gaen niet, maer wy zijn gevoert, en voort gestouwt. Wat willen wy ons dan zoo hardelick in-spannen, teghen de wanckelbare teerigheyd van zoo noodigh geslachte. Ick en weet gheen feylen, die wy met haer niet ghemeen en hebben, is het niet in groote, t is in ghelijcke hoedanigheyd: maer wel vele zijn[p. 260]der, die ons eyghen, en meerder berispinghen onder-hevigh zijn. Wie heefter onder ons, de balance van onze herssens zoo gepast en ghe-event, dat het tonghsken altoos binnen t huysken staet. Wy slachten oock de kinders; wy vlieden van het ghene ons meest over-dronghen wert, al is het ons nuttigh, jae som-tijds oock noodigh bevonden. T gae met ons oock even zoo Wat wy tot ons voor-deel bringen, Dat wy hebben t zelve noo, Dat ons yemand wilt aen-dringen.
t Is zeker tot u spot, dat ghy niet kont verzinnen, Dat al wat dees verliest, met een benaut ghelaet, Tot u vermaeck geschiet, met voor-bedachten raed. Dan wilt ghy even-wel uyt dit gespel wat leeren, Tot betringh van uw ziel? wilt uyt uw boezem weeren De slim laet-dunckentheyd, die veel van u verleyt, En doet als vast om-vaen, al wat u wert gezeyt. [p. geen?] Het gaet zoo gemeynelick toe: zoo wanneer de jonghe luyden, die de Natuere tot onderlinge vermaeckinghe en vol-maeckinghe, in de weereld gheplant heeft, by den anderen kommen, datter dan eenighe speeltjens of kort-wijlen verzint werden, waer deur men den tijd met de schouders mocht stooten, en de uyren (maer beter ons zelven) bedrieghen mochten. Het Kaerd-spil en is hier onder niet het on-ghemeenste, waer van dat zommighe Godsgheleerde mannen, oock in onze tijden, in t breede gheschreven hebben; wiens ghevoelen, buyten deze plaetse, en van een ander penne is, te over-weghen, tot aen-neminghe of verwerpinghe. Dit hebb ick gheleert, naer de leeghe jaeren, die my over het hoofd gherolt zijn, datter niet ter weereld in onze zinnen vallen kan, daer in een op-merckende ziele gheen stoffe van leeringhe of onder-wijzinghe scheppen en kan. In dit spel, ghelijck in alle andere jonghelicke vonden, is te bemercken, hoe dat het jonghe goedjen, wanneer het van des moeders zijde ghespeent, nu eerst zijn aen-ghezicht beghint te verstercken, om ghebaerde kinnen aen te zien, zich laet vleyen en uyt-strijcken, door een kinderlicke vermetenheyd, die in haeren boezem ghevoedt wert. Siet my dit Zinne-beeld aen. Ghy ziet daer een jonghelinck zitten, gantsch, ghelijck het schijnt, bekommert en versuft, door het verloop van zijn spel, daer hy noch mouwe, noch lap en weet aen te zetten. De beeste is in t garen: t is al verbrot, deur het kloeck teghen-beleyd van deze blijde maeghd, die haer zelven streelt, en ghelijck-men zeght, den aers-douck op-steeckt, om dat zy meynt haer koecke zoo wel gebotert te hebben, dat den jongh-man niet veel en kan over-schieten. Maer t zijn koecken van des [p. 263] jongh-mans deegh. Zy veeght haer zekven de neuze, maer t is met een neus-doeck, die deze hovelingh genaeyt heeft. Zy meynt te winnen deur haer eyghen kloeckheyd: maer t is des jongh-mans ghemaeckte swackheyd. Zoo wert zy gekittelt aen de zijden, daer de teerste aderkens van haer zoetste gevoel spelen. Maer eer ick meer zegghe, zonder verlof, ick zie een groote bende, die my te lijve willen, en verwijten my deze verwijtinghe, of, ghelijck zy t duyden willen, dit spottelick belach. Maer, hola, blijft wat stille, en hoor mijn verdedinghe, al-eer het vonnisse gestreken werde. Ick spreke, ghelijck ick te vooren ghezeght hebbe, van dat jonghe volck, die ghelijck de mossels on-zeker zijn, of zy oock moeten onder de vis ghetelt werden: die nauwelicks uyt haer kindsheyd getreden zijnde, de wille-kom van de eerste jaren des bescheyds geven, om alzoo in de rolle van de houwbaere geschreven te werden: die noch den handel van dat jonghelick bedrijf niet gepleeght en hebben; en noch niet gheleert en zijn, wat saucen daer toe ghemaeckt, wat spijzen daer op gedischt werden. Anders, naer dat ick late, en zelden onder die kudde ghekommen hebbe, moet ick ruymelick bekennen, vele onder die bejegent te hebben, die aen ons geslachte niet schuldigh, maer veel ten achter zijn. Neem dit tot een gods-penninck: Och hoe menigh ydel bouck, Laeckt de feylen van den douck! Och hoe veel on-nutte blaen Hebben t op de vrouw ghelaen! Die nonchtans aen ziel, of lijf, Noch in eenigh hand-bedrijf, Noch in herssens, noch in zin, Niet en mincken erghens in, Daer in dat wy in het minst Zouden hebben recht van winst. Maer zoo s weerelds orden liet, Als zy wel het zelve vliet, Dat het kloecke vrouwe-volck Mochte zijn der mannen tolck, En beschrijven en verslaen Wat van ons al wert gedaen, [p. 264] En dat noch met reden-schijn, t Zou met recht te duchten zijn, Dat ons pracchen en ghepof Maer zou wezen wind en stof. Even-wel en moet haer swackheyd niet ghevleyt, of gheviert werden, gelijck het ghemeenelick geschiet, wanneer de jonghmans die eere en het geluck hebben (dat zijn de kunst-woorden) om haer ghezelschap te genieten. Hier door wert het deegh gehevelt en gezuer-deesemt: het herte rijst op in alle waen en hooge vermetelheyd. Haer kleyne deughdekens, werden tot hooge berghen verheven, en haer feylen bedeckt of verschoont. Is Ioffrouw met een bruyn vel over-trocken, daer werden duyzend spreeck-woorden verzint, om deze verwe prijzelick te maecken. Bruyne verwe is de liefste. Fille brunette est de nature gaye & nette. Bruynigheyd en is geen smet, want die die heeft is gaeuw en net. Daer werden meer witte eyer-schalen als bruyne peper wegh-geworpen. Bleeck-vijste maeghden my noyt en behaeghden. Is zy oock merckelick leelick, en daer geen zalve van schoone woorden aen te strijcken is; daer wert oock al raed toe ghevonden. Beauté & folie vont souvent en compagnie. Schoonigheyd en zotternye zijn altoos in compagnie. Belle femme, mauvaise teste. Schoon van leden, leelick van zeden. Schoone vrouwen zijn quaed om houwen. Schoone vrouwen doen menigh man rouwen. Zoeckt ghy deughd en eerbaerheyd, zoo wacht u voor de schoonigheyd. Hier op kan te passe kommen, dat my tanderen tijde ont-vallen is: Niemand zy hier in ghestoort, Zelden zal-men zien accoord, Zelden is de eer en schaemt, Met het zoete schoon verzaemt. Zoo misschien (als ick wel ghiss) Erghens een te vinden is, Die noch jonck en on-gehouwt, Beyde die heeft tsaem ghetrouwt, t Is een alzoo zeldzaem dinck In dees ronde weerelds rinck, Als een ey is van een haen, Of wel als een swarte swaen. [p. 265] t Shijnt [p. sic], gelijc des schoonheyts beeld Veel-sins van de teerheyd deelt, Dat de ziel oock, slap en teer, Niet en biedet eenigh weer. Of wel dat zy als een doel, Van zoo menigh hitsigh boel, Stadigh schoot op schote krijght, Tot zy eyndlick neder-zijght. Dat in t voor-by-gaen: om geen beuzelinghen te verliezen. Zoo nu misschien deze Iffrouw van lenghde zoo mis-deelt is, dat haer kinne komt te passen op de hooghte van ander lieden heupen; hier heeft het vleyende vernuft oock in voor-zien. En petites boistes met on les bons onguens. In de kleynste dooskens leght-men de kostelickste zalven. En petite teste gist grand sens. In kleyne hoofden steeckt veel wijsheyds. Kleyn van lichaem, groot van couragie. Zy draeght, in deze kleyne borst, Het herte van een groote vorst. Alzoo wert de luys in de pels ghezet: het loopende peerd de spore gegheven. Vele beklaghen haer van de trotsheyd en overmoed, die in dat gheslachte ghevonden wert: maer zy zijn t die den haeck ghemaeckt hebben, daer zy haer kleederen aen scheuren. En ondertusschen werden die teere ghemoederen bedorven, al-eer zy eenighe vastigheyd hebben. Zy werden Goddinnen genaemt, uyt vleeschelicke afgoderye; maer dit kan hier by-gevought werden, dat zy met de Goden dezer aerden dit gemeen hebben, dat zy door pluym-strijckers en vlaey-backers bedorven werden. De kinderen der Koninghen, zeght CARNEADES, en konnen niet ter deghe leeren, als te peerde rijden. Deze moedighe beesten en passen niet meer op een goude-laecken kleed, als op een leren brouck: beyde moeten gelijckelick in t zand, zoo zy niet op haer hoede en zijn. Alzoo en konnen de jonghe Ioffrouwen niet beter leeren (maer zegh vry erger) als die leege en schadelicke vley-konst, de rechte leer-meester van hoogh-moed en op-geblazene vermetelheyd. [p. 266] Hier van moet ick wat tot waerschouwinghe en verbeteringe zegghen. En ter eerster in-gangh, komt my die groote zede-meester te vooren, die met deze woorden de zorgelickheyd van deze koortse te kennen geeft: Ut in corporibus morbus segnitie & lassitudine praesentitur: sic infirmus animus, priusquam opprimatur, praesumptione quatitur. Dat is: Ghelijckerwijs in de lichaemen, deur lafheyd en loomigheyd, de zieckte van te vooren gevoelt wert; zoo wert een swack ghemoed, eer het onder-druckt wert, deur vermetelheyd gheschut en gewagghelt. Waer deze helsche beeste haer zelven in-gedronghen heeft, wert alle het zaed der deughd verslonden, en de ziele van alle over-blijfsel des goeds berooft. DEMOCRATES nu heel oud en en kort-aemigh geworden zijnde, klom zeer blazende en hijghende op het kasteel van Athenen: het welcke van yemand gemerckt zijnde, zeyde, dat hy even-eens dede, als die van Athenen plachten te doen, te weten, groote dinghen te blazen, en weynigh te deughen. Een aerdighe beschrijvinghe van een opgheblazen ghemoed, het welcke ydel van alle waere deughden, nochtans met groot geruchte snorckt en blaft, als of het veel wonders, en groote dinghen waere. De blaes-balcken van de longer, met wrotte zucht op-ghespannen zijnde, en konnen gheen heylzaeme koelte aen het herte gheven. En wanneer oock een ziele met deze zieckte door-droncken, haer goddelicke beweginghen van nederigheyd beghint te missen, de Celle-broers van de helle moghen haer wel gereedt maecken, om deze wan-schapen ziele wegh te voeren, ter plaetse daer haeren vader woont. Dit zy voor de stoock-vieren en brand-stichters van zulck een feyle: Jonghe jeughd, en on-verwelckt, Die de Ioffers ooren melckt, Die haer strijcket, die haer streelt, Of zy waeren gheen gedeelt Van de woonders dezer aerd, Maer veel hooger dingen waerd. [p. 267] Die uw daeden toe-bereyt Met bedrogh en listigheyd, Die uw woorden koockt en zoet, Als een kock zijn spijze doet; Zegh my, eer ghy van my wijckt, Weet ghy, wien ghy wel gelijckt? Weet ghy (neen ghy, als ick giss) Wat uw konst en ambacht is? Hoeren bootst ghy konstlick naer, Met u gantsch vermomt gebaer, Die van haer gemaeckte schijn Heel en al vervremdet zijn. Maer noch komt hy naerder by, Die u stellet in de ry Van die met den swarten raed Van den duyvel omme-gaet. Die verderven graen en vlas, Zaet en allerley ghewas, Allerhande vrucht en stof, Door het spreken van haer lof. Alzoo dood een vleyder oock, Deur den nevel en den roock, Deur een bitter-zoet verhael Van een lof met leughen-tael.
Wat mangelingh, wat koop, wat list, wat helsche tucken! Daer botheyd, en gebreck van wijsheyd, en verstand, Daer kindsheyd, ezels aerd, alleen heeft dover-hand. Daer deughd, bequaemheyd, gheest, geleertheyd, goede zeden Wert teene-mael verzuymt, en mette voet getreden. Zoo steelt dees lompe boom, onaerdigh, zonder vrucht, Dit zoet, en eel gewas, den hemel, zon, en lucht. [p. 269]
Ons voor-nemen en is niet (dat verbiede de hemel) dat wy ons vaderlandsche asschen zouden bepissen (ghelijck de Latijnen bykans in haere taele spreken) of een mist-korf op ons hoofd te [p. 270] zetten, om daer van bedrupt te werden, en een vuyle stanck te maecken. Dit zy een ghemeene wet: Al is uw vader-land niet vry van alle vlecken, En dat het hier, of daer wat springhet uyt de band; T en staet een kind niet toe, zijns vaders schaemt tont-decken, Veel minder noch het quaed van zijn gheboortigh land. De Fransche NASO is even-wel misschien te ont-schuldighen, die tot verberinghe, en niet tot verwijt, de on-ghezondheyd, en on-ghezouten handel van zijn vader-land, op het groote weerelds tooneel, te voor-schijn brenght. Dit zijn zijn woorden: .....He! qui faict que la France Charge souvent dhonneurs son asnesse Ignorance, Si ce nest une envie? envie, qui ne veut Souffrir une vertu, qui trop plus quelle peut, Se perdant pour la perdre? Dit zeght de Poeet: Ah, schadelick verdriet! waer van komt ons dit quaed, Dat Vranckrijck, deur den band, haer ezelinne laet, Jck meen dOnwetenheyd, met eeren, en met staeten, Als deur een bleecke nijd? nijd, die niet toe kan laeten Een deughd, die meer als zy in haeren boezem draeght; Maer liever zich verderft, als zy maer deughd en plaeght. En verstaet hier niet, deur dOnwetenheyd, alle menschen, die niet met ydele tijtelen van gheleertheyd ghelaeden gaen; maer die van natuerlick vernuft, godvruchtigheyd en burgherlicke wetenschap, ont-bloot zijnde, gheen ander kennisse van haer en geven, als dat zy Heeren ghenaemt werden. Want hoe vele zijnder over-al, en by namen in onze regieringhe, die zonder wetenschap [p. 271] van Latijnsche letteren, Doctoren en Licentiaeten verre achter rugghe laeten; en daer van de ghemeene staet meer nuttigheyd treckt, als van die Meesters by dozijnen, die haer kamers vol boucken ghevult, maer het hoofd vol ledigheyd en ydelheyd hebben. Gheen on-lijdelicker volck, Als die met een dicke wolck Van goed-dunckens leugen-beeld, Hert en ooghen heeft bescheelt. Die alleen op t parckement, Dat ons Vranckrijck lichtlic zent, Om ghelelijt kroone-goud, Al zijn eer en wijsheyd bouwt. Oh! hoe menigh arme quant, Draeght de ringhen aen de hand, Teeckens van een meesterschap, Die een veel-kouleurigh kap, Of een smeerigh ambachts-mouw Veel-licht beter passen zou! Die, met meulen-stof bemeelt, Even-wel den Al-weet speelt, En met meesterlick besluyt, Zedigh herten lachet uyt: Jae wiens leegh-ghezoolde schoen Hy niet waerd is uyt te doen. Maer dit is te beklaghen, datter, in eenighe land-streken, menschen ghevonden werden, dien de gheleertheyd verdacht, en de gheleerde veracht zijn: die gheen ander reden en zouden weten te gheven, waerom zy deze den rugge keeren, en gene de borst en armen openen, als om dat zy (st!) dat ick niet zegghen en durf. Die niet en zien, wat God, ghewisse, keuren, wetten, Noch wat de dienst van t land byzonderlick vereest; Maer tot een wit, en maet, zich aen haer zelven zetten, En pooghen, dat het al magh schoeyen op haer leest. Maer on-gheluckigh zijn oock die staet-zuchtighe zotten, die niet anders en droomen, noch en verzinnen, dan hoe zy best tot die glanssige slavernye geraecken zullen: die het grootste gheluck achten, te derven het geluck van een zoet, on-onderworpen leven. [p. 272] Celuy nest pas heureux, quon monstre par la rüe, Que le peuple cognoist, que le peuple salüe; Mais heureux est celuy, que la gloire nespoint, Qui ne cognoist personne, & quon ne cognoist point. Dat zoude in Neerlands luyden: Gheluckigh is hy niet, die langhst de straet ghewezen, Van yder is bekent, van elck een wert ghegroet; Maer die, wiens hert en gheest deur eer niet is gherezen, Die stil, en on-bekent, zijn eyghen dinghen doet. Want voorwaer die zijn voet eens ghestelt heeft op de trap van eere en staet, die magh de gherustigheyd wel den zack gheven: zoo-men anders die ghelooven magh, die de ervarentheyd tot bewijs voort-brenghen. Ubi diligentia est plena simultatum; negligentia, vituperationum; severitas, perniciosa; liberalitas, ingrata. Daer, ghelijck CICERO zeght, de neerstigheyd vol veete is; de nae-latigheyd vol verachtinghe; de strafheyd schadelick; de mildigheyd, on-aen-ghenaem. Daer de eene jelourzye de andere baert: daer altoos te hacken en te weeren, te stooten, en te wijcken is. Daer ghelijck Plato schrijft, de vreught zich heeft ghelijck een dragende bloed-sweere, klaer blinckende deur een verborghen vier, en innerlicke ont-stekinghe; die noch vryen gheest, noch gherusten azem en treckt. Ghewisselick, zoo een hand-wijlighe eere zoo diere moet ghekocht, en zoo zuerlick betaelt werden; wie onder ons en zoude zich niet liever daer van verbannen, en met de oude wijze van de beste eeuwe, zich begheven tot de zoete onnoozelheyd van een ackersch, of bouwersch leven, en alzoo een opene vryheyd ghenieten, dan zoo ellendelick te sticken, in de banghe lucht, van dat steedsch ghedrangh, daer t u alles zoo zeer teghen de borst is? Prijs-weerdigh is HIPPOLYTUS, by SENECAM, die zo treffelick de zake met de naelde raect.Hoor hem in zijn eyghen tale. [p. 273] Non alia magis est libera, & vitio carens, Ritusque melius vita quae priscos colat, Quam quae, relictis moenibus, silvas amat. Non illum avarae mentis inflammat furor, Qui se dicavit montium insontem jugis: Non auri populi, & vulgus infidum bonis, Non pestilens invidia, non fragilis favor. Non ille regno servit, aut regno imminens, Vanos honores sequitur, aut fluxas opes, Spei, metusque liber: haud illum niger Edaxque livor dente degeneri petit. Nec scelera populos inter atque urbes sita Novit; nec omnes conscius strepitus pavet. &c. Hy wilt zegghen, naer onze moeders spraeck: Gheen ander meer gherust, gheen ander vryer leven, Gheen dat zo feyl-loos is, by wien meer is ghebleven De oude wijs en deughd, als dat verlaeten heeft De mueren van de steen, en in de bosschen leeft. Die zich geheylicht heeft den toppen van de berghen, En zal gheen dulligheyd van ghierigh herte terghen; Gheen valsch en trouwloos volck, geen vuyl gepuffels lucht Gheen pestsche nijdigheyd, gheen brooze gunst, noch zucht. Het rijck hy niet en dient, noch leght op t rijcke laeghen, Gheen ydel eer hy volght, gheen gheld-lust komt hem plaeghen, Vry van al hoop en vrees, gheen wraet, of swarte beet Van on-gunsts bastaerd tand, zijn in-gewand op-eet. De linckerny des volcks, de steedsche schelmeryen En kent hy oock niet eens, en zoud hy oock niet lyen: Al wat-men klapt of snapt, in t minste, noch in t meest, Gherust en on-bewust, de zulcke niet en vreest. [p. 274] Even-wel en wil ick hier niet alle menschen af-schricken, om zich teenemael de regieringhe van haer lieve Vader-land te ont-trecken: en die by namen, die God de Heere met bequaemheyd, en vereyschte gaven ghekroont heeft. Want de machten en ampten zijn van God de Heere in-ghestelt en bevestight, op dat het menschelick ghezelschap in orden, en goede tucht zoude mogen ghehouden werden. Daer en is gheen macht dan van Gode, en die machten zijn, zijn van Gode gheordonneert. Behalven dat het een klaer bewijs is van een na-laetighe en sloffighe ziele, voor zich zelven alleen te leven, en zijn keersse onder een koren-mate te versteken: wanneer ghy u Vader-land, met een goede ghewisse, al waer t oock, met uw groot on-ghemack, dienst en nuttigheyd kont by-brenghen. Iae de wetten hebben hier in oock zoo neerstelick voor-zien, dat zy de on-willige daer toe ghedrongen hebben. Zoo spreken de Keyserlicke in-stellinghen. De munerib. & honor. Zoo yemant een Magistraet verkoren zijnde, het op-gheleyde ampt weyghert te bedienen; zal ghedronghen werden door de Presidenten het ampt aen te nemen, met zulcke hulp-middelen, als de vooghden plachten ghedronghen te werden, om aen te nemen den last, die haer wert toe-ghevought. Maer het gaeter huyden ten dage alzoo toe, dat deze wet niet vele en houft te werck gestelt te werden. Wie isser nu, die met Saul zich onder de vaten versteken zoude, wanneer hy tot een hooghe staet zoude gheroupen werden? Iae men vint-er ghelijck eertijds by de eer-zuchtige Romeynen, Quos tanta invasit honorum cupiditas, ut vel coelum ruere, dummodo Magistratum adipiscerentur, optarent: Den welcken (als VARRO spreeckt) zoo groote begheerte van eere in-ghenomen heeft, dat zy wenschen zouden, dat de hemel viele, als zy maer een Magistraetschap verkrijghen konden. Daerom heeft eertijds ALEXANDER SEVERVS grooten lof verdient, die de eer-ghierighe menschen, en [p. 275] die naer staeten stonden, niet alleenelick als on-nutte, maer oock als schadelicke pesten, uyt alle regieringhe ghehouden heeft; en daer-en-teghen stille lieden, die de ruste van een in-ghetogen leven zochten, doch bequaem en voor-zichtigh waeren, daer toe ghedwonghen. Alzoo wanneer hy eens yemand tot een hooghe staet bestemt hadde, die, op dat hy daer toe kommen zoude, zich in de vlucht begheven hadde, heeft den zelven metter haesten, hoe-wel hy zeer teghen-worstelde, wederom doen haelen, en met die weerdigheyd vereert; zegghende tot hem, dat die alleene de eere weerdigh waeren, die zich de zelve niet weerdigh en hielden. De zelve Keyser heeft oock met een zoete streke OVINIVM CAMILLVM uyt het ghetal der Raeds-heeren ghestelt, om dat hy verdacht was naer het rijcke te staen. Want als hy hem te Hove gheroupen hadde, heeft hem, hy met een kleyn mondeken, bedanckt; dat hy zorghe van de Republijcke, die de on-willighe op-gheleyt wiert, van zelfs hadde willen aen-veerden. De zelve wijsheyd heeft CAREL DE WYSE, Koninck van Vranckrijck oock ghebruyckt, die het Conestabelschap van het rijcke aen BERTRANDUS GVESCLINVS op-ghedraghen heeft, die het zelve, langhe, en vele van zich gheschoven hadde: verklarende dat het hem meer als ghenough was, dat hy de plaetse van een Ridder vullen mochte: zegghende daer by, dat die weerdigheyd zoo over-groot was, dat die zich behoorlick daer in quijten zoude, niet zoo zeer de gheringhste, als de grootste van het rijck bevelen zoude: en dat zijn fortune en zedigheyd zulcks niet lijden en konde, dat hy over de Neven, en bloed-verwanten van de Koninck heerschappye voeren zoude. Waer op de Koninck dit voor andwoorde gaf: wacht, dat ghy niet en meent BERTRANDE, dat uw weygheringhe by my plaetse hebben zoude. Want ick noch Broeder, noch Neve, noch Prince, noch Graef, noch Baender-heere in mijn rijck en hebbe, [p. 276] die u niet ghewillighlick en zal ghehoorzaemen: en die anders doet, zal mijne macht en de uwe, met zijn ongheluck bevestigen. Waer door hy over-wonnen zijnde, hem eyndelick heeft laeten ghezegghen. Maer het waer oock te wenschen, dat over-al die Godvruchtigheyd en voor-zichtigheyd ghebruyckt wiert: dat, ghelijek [p. sic?] die Princen deden, oock de bequaemste, en verstandighste tot de eerste plaetsen verheven wierden. Oh, of niet het tegen-deel in zommige landen bespeurt en wiert! Hoor, wat de President du VAIR zeght: En ce temps rien na tant empesché les honnestes gens davoir des biens & honneurs, que de les meriter. Zoo spreeckt oock de DIANE van Monte-major: Estamos a tiempo, que merecer la cosa, es principal parte, para ne alcançar-la. Dat is: Wy beleven eenen tijd, daer niet zoo zeer de eerlicke lieden verhindert heeft, goederen, en eere te hebben, dan de zelve te verdienen. Maer stelt hier teghen het mannelick ghemoed van BOETHIVS, die de hooghe staeten met een ander ooghe in-ghezien heeft. Zoo dondert hy: Quid dignum stolidis mentibus imprecer? Opes, honores ambiant. Et cum falsa gravi mole paraverint, Tum vera cognoscant bona. Dat is: Wat zal ick tot een vloeck de zotte zielen zenden? Dit: dat zy haer tot eer, en rijckdom mochten wenden. En als int valsche goed nu is ghestelt haer voet, Elck van haer weten magh, welck zy het ware goed.
Gesteken en vervoert, verliezen hert en zinnen. De liefd is als een hond, die dol en heet van bloet Den mensche, door een beet, maeckt razend en verwoet. Dan loopt hy gins en weer, niet door hem zelf gedreven, De kop die draeyt hem om, de herssens hem begeven. De honger, strop en tijd, naer t seggen van dien man; Naer mijn, de helsche schrick dees siecken helpen can. [p. 278]
Het is zeker, dat ghelijckerwijs gheen geweldigher tochten in ons en zijn, als die door de wind van deze weereldsche liefde werden aen-gesteken; zoo en isser oock niet, waer in de mensche zijn edelste deel meer verbastaert, en hem zelven verre onder de on-redelicke dieren wegh-werpt. Men zeght, datter een kruyd is, Potamautis ghenaemt, het welcke den mensche, die daer af gheproeft heeft, zoo verbijstert, en buyten hem zelven stelt, dat hy om en weer loopt, als of hy herssens noch zinnen hadde. Wat zullen wy anders van deze vleeschelicke liefde zegghen, als dat zy is een dievegghe van de reden, een moordster des verstands? Deen wenscht een hondeken te zijn, om gheduerigh op de slippen van zijn Ioffrouw te zitten. Een ander houd de vloon geluckigh, en verheft het on-kruyd, t welck het vuyle sweet gebaet heeft. Deze draeght eenighe bandekens om den arm, die hy Faveurkens noemt, ghevlochten van zijde snoeren, en dat hoofd-ge[p. 279]was, dat Iffrouws [p. sic] herssens, als een vetten roock uyt-gedompt hebben. Daer zijnder oock gheweest, die haer Matresse over-leeft hebbende, dat smeerighe hayr besproken hebben, en haer rouw-kleederen daer mede gheboort. Zommighe zitten aen de mooze en jancken, en voeden haer met het on-zeker gheluyt, het welcke zy meenen onder het gehemelte van die zoete mond (als zy spreken) ghevormt te zijn: wenschende niet alleen de kruymtjens te eten, maer oock de beentjens te lecken, die noch vochtigh van haer zeever zijn. Als zy nu de eere en het gheluck van haer ghezelschap hebben, t is haer een groote genueghte, niet alleen de handen, maer de schaduwe daer van, jae van haer voeten te kussen. t Is al gezegent, dat van haer gheroert en gehandelt wert. Daer zal-men t zoo weten te passen, dat de plaetse van den beker, die van Iffrouws [p. sic] koraele lippen, in het drincken, gheraeckt is, van Monsieur (hoe-wel on-weerdigh) niet en werde voor-by ghegaen. Al haer knicken en oogh-slaghen zijn zoo veel hangh-duymen, daer zijn deure moet op-draeyen. De maete van al zijn bedrijf wert by haer gekerft en ghesneden: en dry-dubbel gheluckigh is hy, wanneer hy weet de gelegentheyd te koopen, en die zachtste tijden van spreken waer te nemen. En is hy oock niet wel een nedrighe dienaer, die gheen ander grootheyd en wenscht, als zijn leven lanck haer eyghen slave te wezen? Iae tot hier toe, dat gelijck eertijds de on-matige heersch-lust zoo verre uyt-geborsten is, dat de Romeynsche meesters het leven en de dood van haer slaven in haer gewelt hadden, hy niet alleenelick dat jock onder-gaen en wilt, maer zelfs zijn ziele vereyghenen, op dat hy geheelick ont-zelft, haer alleen zoude toe-kommen. In het scheyden bijt hy haer, ick en weet wat vremde wenschen [p. 280] in doore. Zoo veel ghenueghte in haer slapen, als hy on-ruste en gewoel zal hebben, door den dorst van haer tegenwoordigheyd; zoo veel zoete droom-beelden, als hy zuchten om haerent wille getrocken en traenen ghelaeten heeft. En als hy nu zijn af-scheyd genomen heeft, en half-weghe te huys gekommen is, zal hy zomtijds noch wel weder-keeren, om het klinck-ketentjen te kussen, en de klopper zijnen tol te gheven: daer by denckende, Gheluckigh tuygh, die zoo menigh-mael van mijn Enghel beaessemt, en van haer handen geraeckt zijt! Och of ick zomtijds mocht wezen, dat ghy zijt: haghel noch sneeuw en zoude my vervelen, noch mijn blaeckende vier in t minste uyt-blusschen, dat anders gheen voedsel en begheert, als de geur van dien lieffelicken hypocras, die onder de slicke borst van mijn Goddinne gemaeckt is. Dit en zijn gheen swanghere ghedichten, of verzierde kortwijlen, als in mijn eyghen hof ghegroeyt zijnde: daer en wert niet by-gedaen, dat ick eertijds niet gehoort, of in mijn leegher jaren ghelezen hebbe: als de tijd my zoo weynigh stond, als hy my nu dier en kostelick is. Voeght dit daer oock by; (daer ick oock wel naerder bescheyd van gheven zoude) datter in onze eeuwe, onder onzen hemel gevonden zijn, die in het schrijven van een minne-brief, zoo verhit in haere herts-tochten gheworden zijn, dat zy een stucksken van haer vingher gesneden hebben, en het zelve, in den brief gesloten, aen haer Iffrouw [p. sic] ghezonden hebben. En noch en zijn dit maer gemeene zelf-eynden; maer die het loot draghen, daer de weerde van het geheele laecken opgeslaghen is. Die in de weereld leven, zullen dit met koude en lauwigheyd lezen, en misschien oock mede-lijden met my hebben; dat ick, met een magere stijl, als wondere vremdigheden voor-stelle, daer toe zy al huckende nauwelicks haer ooren en zouden leenen. [p. 281] Ick wil dat lichtelick toe-staen: doch ick en wil haer deze on-zinnighe wijsheyd niet benijden: maer, tot bewijs van ons voor-gestelde onder-werp, de zelve ghebruycken. ARIOSTO zal ons mede den zelven dienst doen. Chi mette il pié sù lamorosa pania, Cerchi ritrarlo, en non vinveschi lale: Che non è in somma Amor se non insania, A judicio de savij universale.&c. E quale é di pazzia segno piu espresso, Che per altri voler, perder se stesso? Varij gli effetti son, ma la pazzia E tuttuna; però che li fa uscire, Gli é, come una gran selva, ove la via Conviene à forza à chi vi va fallire. Chi sù, chi giu; chi ça, chi la travia. Per concluder in somma, io vi vo dire: A chi in amor sinvecchia, oltrogni pena, Si convengono i ceppi, e la catena. Dat is: Die zijnen voet in t lijm van Venus looze stanghen Ghezet heeft, treckes uyt, al-eer hy wert gevanghen, En aen zijn vlerck verlijmt: want liefde voor gewis, (De wijze zegghen t al) een groote dulheyd is. En wat is (als ghy t wel met oordeel zullet weghen, En met gheen knibbel-lust moed-willigh gaen daer teghen) Een uyt-gedruckter merck van dwaesheyd, als door min, Verliezen eyghen zelf, om anders lust en zin. De wercken zijn verscheen, maer om rond uyt te spreken, De dwaesheyd is al een: welck als een bosch vol kreken, [p. 282] Vol heuvels en on-weghs, de reyzers gantsch verdwaelt, Daer deen hier, dander daer, deen klimt en dander daelt. Jnt kort, en tot besluyt, die in vrouw Venus handen Wert oud en grijs, verstrickt door hare wijfsche banden; Behalven ander straf, dees hem met recht toe-hoort, Dat hy oock zy wel strack geketent en ghekoort. Maer laet ons even-wel met deze straffe niet ghewieght zijn: maer zoo veel in ons is, hulp en water toe-bringhen, om dezen brand te dempen, of immers te minderen. Mach het even-wel niet baten, het zal ten minsten dit ghebruyck hebben, dat het tot een wensch van zijne ghenegentheyd, en een over-tuyginghe van anders moed-willighe dertelheyd zal verstrecken. Waer uyt komt dan dit vuyle schuym der ziedende lusten, die des mensches leven met zulcke on-geregelde tochten, en on-rustighe beweginghen zoo over-dweerscht? Nerghens anders, als uyt eyghen liefde, en Gods verzuymenisse: of veel beter, uyt eyghen haet, en Gods verloocheninghe. Want zy schijnen wel haer zelven lief te hebben, die haer vleesch den vollen toom geven; maer in der daet, en hebben zy gheen meerder vyanden, als haer eyghen zelven. Zy verbannen God uyt haer herte, om den duyvel de heele ruymte te gheven; en daer gheen gheneuchte of gheluckzaligheyd en is, als in de ruste en vernoeginghe van de ziele, willen zy die zoecken in die vleeschelicke beweginge, die gheen dam of steutsel en heeft, als vermoeytheyd, of wan-hope. Dat is recht een hemel in de helle smeden: en den aerd van de visschen naer-volghen, die in de vloeden en stroomen van on-stuymige baeren haer vermaecken, en in stille wateren niet leven en konnen. Maer deze en konnen daer uyt, noch daer in leven. Hoe leven? Zeght beter sterven. Want zoo de ziele de oorsprongh des levens is, zoo [p. 283] en konnen zy niet leven, die de zelve versmoort of gheworght hebben. Wat raed dan vrienden! Hoort tot dien eynde, wat den Oud-vader AVGVSTYN bejeghent is. Deze heylighe man in twijffel staende, om hem zelven tot het Christendom te begheven, zeer dapper aen-ghevochten zijnde van de lusten des vleeschs, daer hy zeer toe gheneghen was, en die hem zeer swaerlick vielen te verlaeten, is in een hof in zijn eenigheyd gheweken, alwaer hy tot twee-maels toe de stemme van een kind hoorde, zegghende Neemt en leeft. Terstond op dat gheluyd, nemende de Brieven van de Apostel Paulus in zijn handen, vint hy, in het open-slaen, de laetste veerzen van het derthiende Capittel tot de Romeynen: alwaer hy deze woorden las. Laet ons eerbaerlick wandelen, als in den daghe: niet in brassen ende dronckenschap; niet in slaep-kameren ende wulpsheden; niet in kijven ende nijdigheyd: maer doet aen den Heere Iesum Christum, ende en bezorght het vleesch niet tot lusten. Dit gheheylighde Vat des Heeren, en heeft gheen ander spore of prickelingh van doene: zijn vlottende ghedachten werden hier door ghekalmt; zijn begheerten ghetemt en ghebroken. Ende het zy, dat deze stemme on-middelick van God quam; of wel ander-zins, door een Goddelick beleyt, gheschiet zy; hy nam een vast besluyt, zonder ander openbaringhe te verwachten, om dezen hemelschen raed geheelick naer te volghen, en zijn overigh leven God de Heere op te offeren. Het welck hy oock tot gewisse troost zijner zielen, en stichtinghe van zijne na-kommelinghen, gheluckelick vol-bracht heeft. Dir is oock de opperste hulp-middel, die ick onze volgh-lusten kan voor-stellen. Want hier door wert-men allenghskens ghewent, zijn plicht te kennen; de zoetheyd van den hemel de smaecken; van die ysselicke smerten der hellen te verschricken. Hier door [p. 284] krijght-men ghemeenschap met God, en een zorghsaeme vreeze, om van dat verteerende vier niet verslonden te werden. T is zeker, dat het licht der Zeeuwen, de Arts-vader van onze Poëten getuyght: Ghelijck-men t zachte was ziet voor den viere vlieten, Soo moet de vuyle lust uyt onzen gheest verschieten, Soo haest men denckt op God. Een heyligh over-legh Versterckt een swack ghemoet, en drijft de zonden wegh.
Die haer zoo zacht en heusch geleert zijn topenbaren: Want die zich rust in zee, deur haere stilt verleyt, Die haest, in haeren schoot, te laet om hulpe schreyt. t Is niet al goud, wat blinckt. Verlaet u niet op gunste, Noch zoetheyd van gelaet: t is recht de hofsche kunste, Deur vriendelick gezicht, en deur beleefd ont-hael, Te dooden met een kus, en zuycker-zoet regael. [p. 286] Gheen leegher dingh des weerelds, noch dat meer naer een bloot en kruypende herte smaeckt, als zijn beloften niet ghestand te doen. Waerom en zal ick niet opentlick durven weygheren, dat ick bedecktelick durve, niet in t werck te stellen? Is het niet daerom, dat mijn voor-hoofd niet sterck ghenough en is, om het aen-zicht van mijn ghemoed aen te trecken? Zoo toon ick dan, dat ick veel minder ben, als die my durft klaerlick voor-legghen, dat ick noch met woorden, noch met ghebeer en durve af-slaen. Maer ghy ont-ziet den on-danck, en wilt de gapende met een ydel hope zuyghen, op dat zy van u gheen weer-zien en krijghen: en wilt alzoo met een dochter twee schoon-zonen maecken. Wel te rechte zeght ALCIBIADES, in die heerlicke maeltijd, van PLATO zoo konstelick toe-bereyd, dat hy met schaemte over-loopen wiert, zoo dickwils als hy SOCRATES te ghemoete quam, om dat hy hem zijn belofte niet ghehouden en hadde: wenschende daerom, dat SOCRATES uyt dit leven mochte scheyden. Doch oordeelt hier van, met goed onder-scheyd. EVSTATHIVS, de uyt-leggher van HOMERVS, ghetuyght ons, datter dry oorzaecken zijn, om welcker wille de menschen ghemeenelick ont-breken, om haer belofte te naer te kommen. De eene is, om dat zy, van het beghinsel af, een op-ghezet voor-nemen ghehadt hebben, om met een schoon ghelaet te bedrieghen; en niet belooft en hebben, als met zulck een meeninghe. De tweede is, om dies-wille dat zy, uyt eenighe tusschen-reden, zich berouwen over haer belofte: het welcke die ghene veel-tijds ont-moet, die lichtvaerdelick elck end een beloven, zonder van te vooren te over-legghen, aen wien zy, van bloeds of ghewisses weghen, meest verbonden zijn. De derde, [p. 287] ende laetste oorzaecke is, om dat hy in on-moghelickheyd ghebrocht is, van zijn verbintenisse te konnen vol-doen. Het eerste, zeght hy, is een vrucht van booze wille; het ander, van een swack oordeel; het derde, van een kranck vermoghen. Het tweede magh zom-tijds, het derde moet altijds verschoont werden. Maar zoo veel het eerste belanght, daer van zeght CICERO: Totius injustitiae nulla est capitalior, quam eorum, qui cùm maximè fallunt, id agunt, ut boni videantur. Dat is: Het hoofd-stuck van alle on-rechtveerdigheyd is, als yemand met op-zet bedrieghende, nochtans het zoo weet te maecken, dat hy noch een goed man schijnt te wezen. T is nochtans onder onze menschen zeer gemeen, hoe-wel oock niet te verschoonelicker. Hoor, wat de Heydensche Poeet zeght: Tuta, frequensque via est, per amici fallere nomen: Tuta, frequensque licet sit via, crimen habet. Dit is zijn meeninghe: T is een ghemeene wegh, en, als heel veyl, gheprezen; Bedrieghen, deur de naem van een zeer goede vriend. Maer of die wegh ghemeen, en veyligh oock kan wezen; T is een mis-dadigh stuck, dat menschen niet en dient. Verre moet dan uyt onze herten verbannen werden, die bedrieghelicke reghel, die beyde de zijden, in onze gemeenen omme-gangh, schijnt vervult te hebben: Promittas, facito. quid enim promittere laedit? Promissis dives quilibet esse potest. Dit zinght de zelve Meester: Maeckt dat ghy maer belooft. Wat kan belofte schaden? Elck een hier deur ghelooft, Dat hy is rijck gheladen. [p. 288] Maer ick werde hier in-dachtigh van een droom, die dit Zinne-beeld tot een fackel zal konnen dienen. In t kriecken van den dagh, wanneer de eerste droomen, Ont-last van deerste mist, en dalder-grofste doomen, Ghedaelt deur dhoren-poort, niet met een leughen-beeld, (Dat onze ziel beraeght, en onze reden steelt) Maer met een waer ghezicht in onze herssens rijzen, En in half-wacker slaep veel wonder dinghen wijzen; Verscheen voor my een vrouw, van gheen gemeene staet, Maer hoogher van geboort, en van gheen menschen zaed. Haer hayr was wonder schoon, en in haer Enghelsch wezen Was ick en weet wat zoets, en oock wat groots te lezen: Haer oogh-licht hadd de zee zeer licht tot vré ghebracht, En een droef hemels-lucht geheldert door zijn kracht. Haer voor-hoofd was met eer en majesteyt beschreven, Haer mond, half-lachs gestelt, scheen roozen uyt te gheven: En als zy maer de deur van hare stem ont-sloot, Een heunigh-ratigh zoet uyt hare lippen vloodt. Haer leden allesins verrijckt met Venus-gaven, Die maeckten wien-ze zagh, van stonden aen tot slaven: t Zy dat zy gingh of stond, t zy dat zy sweegh of sprack, Het alder-steeghste hoofd, het hardste hert zy brack. Zy hadd de handen vol, zoo veel zy konden vaeten, Met ballen vol van winds, met flessen vol van staeten, Met zacken vol van roock, met doozen vol van gunst, Met burzen vol gestreel, en woorden vol van kunst. Men zagh rontom dees Nymph een groote bende krielen, En met een groot ghedruysch demoedigh neder-knielen, Scholieren, pen-ghesnor, Matroozen, hofsche lien, En hacke-packxken zoon wiert oock daer by ghezien. [p. 289] Jck merckt oock met een oogh, aen hare zijde wrijven, Een on-getijdigh volck van onbeschaemde wijven: Deen sprack voor haeren man, en dander voor haer kint, Elck een, naer dat hy was tot dees of gheen ghezint. Deen lagh wat naerder by, en dander meer verschoven, Naer dat hy beter kost met deze vrouwe hoven: Nochtans wiert elck end een veel hope toe-gevoeght, En yder niet vernoeght, gingh van haer gantsch vernoeght, Daer hingh aen hare zijd, ghelijck een jaghers tasse, Zeer groot, breed, diep, en hol, dat de gevrijde kasse Van haren winckel was, met rijck gesteent deur-wrocht, Wt t morgen-roodigh land van dIndiaen ghebrocht. Hier laghen in-gehoopt veel Commissarisschappen, Raedsschappen van t gerecht, veel Reken-meesterschappen: In t roeren wert gezien t ampt van een President, En wederom een staet my weynigh noch bekent. Die onder-stond te staen naer t ampt eens Pensionaris, Of die om-helzen wou den last eens Secretaris, Die zagh hier zijn gherief: Burghmeesters, Wet, en Raed, Vroedschappen, Thresoriers, elck een vont hier zijn staet. Maer die van leegher bloed, of kleyne van vermoghen, Met een neer-valligh oogh, tot minder staten bogen, En sloeghe oock niet mis; maer zaghen haer gherief, Al was het haer noch niet bezegelt met een brief. Die Roeper wilde zijn, of liever had behaghen Het wapen op de borst van land of stadt te draghen; Die dieven leyden wou, of liever deere droegh, Dat hy-ze met een sweert, of heete roede sloegh; Die t volck voor-lezen wou, die kercken wou bewaeren, Die met een sweep of stock de honden wou vervaeren, [p. 290] (t Gezalfd en raeck ick niet) elck toefde deze vrouw, Elck kusten haer de slip, elck trock haer by de mouw. Elck een was nijdigh-heet om in dees tass te vissen; Elck zocht zijn brand en koorts in deze beeck te slissen; Elck zagh op haer geswel; en noyt haer yemand zagh, Of wiert vervoert deur zucht van eer en groot gezagh. Zoo yemand, als t gebeurt, van spijt begon te groonen, De vrouw stracks in de weer, die gingh het stuck verschoonen, Zy hief haer tass maer op, en toond hem al de keur: Maer als ick t vond daer naer t was recht een vogel-leur. Zy was, oft anders scheen, aen dalder-kloeckste lieden Een stief-moer, die alleen met hope van haer schieden: Aen ander met een hooft van yzer, loot, of bert, Naer haren lichten aerd, droegh zy een moeders hert. Deen wiert terstont vernought, die sich oock stracks deed achten; De ander most, eylaes! op ydel hope wachten, Deen thien jaer, dander vijf, deen minder, dander meer; En zommigh, hoe bequaem, en kreghen noyt een keer. De een wiert uyt-gestelt, met wacht het sal haest kommen: Een ander wiert ghepaeyt met deze blauwe blommen, En twijffelt aen my niet, ick zal daer acht op slaen: Maer t zijn al linckernyen, zeer qualick om te raen. Ick zagh mids-dien het volck een dicken aessem blaezen, En met een noest gedrangh, ontrent dees Nymphe raezen: Deen wreef den ander af, en spaerde moeyt noch pijn, Om by haer, hoe het gingh, de naest en deerst te zijn. Voor haer gingh, vol van pracht, met feestelicke treden, Me-vrouwe de Fortuyn, die doof, blind, zonder reden, En lichter als een pluym, en broozer als een glas, In t midden van het volck, als by gevalle was. [p. 291] Haer wille was een wet om die om hoogh te trecken, Om ghene weer te doen, het stof en daerd te lecken: Maer zottinn, als zy was, en vol van boozen aerd, Deughd was by haer veracht, on-deughd in grooter waerd. Op dit gherucht des volcks, en al dit woeligh drijven, En kond ick oock niet wel meer in mijn ruste blijven: Ick vliegh op met een sprongh, en ziende, voor mijn bed, Zoo schoon een vrouw-persoon, zoo cierlick op-ghezet; Ick neem de stoutheyd aen, deur keurigheyd ont-steken, Te vraghen naer haer naem, en op dees wijs te spreken: Goddinne, kom wat by, verhael my onverblomt; Van waer ist, dat ghy zijt, van waer ist, dat ghy komt? Waer zijt ghy, zegh my, thuys? het schijnt wel aen uw wezen, Aen uw ghebaer en draght, dat ghy niet zijt gherezen Wt eenigh leegh gheslacht, dat noch in t duyster light. Uw wanghen, uwe mond, uw voor-hoofd, uw ghezicht, En al wat aen u leeft, zijn merckelicke sporen, Dat ghy niet van een vrouw, of sterflick mensch gheboren, Maer van den hemel zijt: al wat mijn oogh oyt zagh, t Js niet als duysternis, by dezen hellen dagh. Mijn vraegh was nauw ten eynd, en noch half af-gesneden, Haer antwoord was bereyd, met dier-gelijcke reden; Ick ben Belofte, vriend, wiens hoogh en breed ghebied, Noch aerd, noch zee, noch lucht, noch eenigh dingh ont-vliet. De bende, die ghy ziet mijn treden warme maecken, Die volght my op mijn woord, als een ghewisse baecken: Jck ben ghe-eert, gevreest, en t alder-sterckste hert, Wanneer het my maer hoort, terstond verswacket wert. Mijn wooningh is ghevest, daer ick my gae vermaecken In huyzen hoogh-gebouwt, in princelicke daecken, [p. 292] Daer zalen, kamers zijn, verciert met zijd en goud, Met gladde marmer-steen, met gittigh ebben-hout. Al wat in hoogheyd is, de Princen en de Heeren Van groot en en kleynder reeck, zy moeten alle keeren Op dherr van mijn begeert: ick roer om, en ick stil Volck, landen, huyzen, steen, al naer mijn enckel wil. Jck maecke rust en vré, doe weeld en rijckdom bloeyen; Jck maecke twist en krijgh, doe nood en armoed groeyen: t Buyght alles onder my: een woord van my gezeght Is stercker als t ghebied eens Koninghs aen zijn knecht. Het moedigh krijgh-geslacht, haer goed en bloed verstorten; Het zee-volck insghelijcks haer leven gaen verkorten, En al tot mijnen dienst: een yder die wat weet, Die lijdt, om mijnent wil, veel onrust, zorgh en leed. Die hoogh-gebrauwde lien, die in de boucken vroeten, En konnen, zonder my, haer dorst, noch hongher boeten: Poëten zoucken my; wat penn, pinceelen voert, t Is al met heeten lust tot mijnen dienst vervoert. Het Kerckelicke volck (t en dient niet al verschoonet) Die zoucken somtijds oock van my te zijn beloonet: Zieck-meester, Advocaet, Notaris, Procureur, Zy komen al te zaem gevloghen naer mijn leur. De fiere Courtizaen, die hovelicke gasten, Ghedreven deur mijn zeyl, naer my gestadigh vasten: De Raeds-heer, hoe geleert, hoe stemmigh dat hy zy, En wie daer meer mocht zijn, zy roepen al naer my. Mijn zijd en is noyt vry van allerhande knechten, Die onghetijdigh stout, als klissen aen my hechten: Jck jaghe niemand wegh, maer houd elck een by my, Doch met een onderscheyd van hoogh en leegher ry. [p. 293] De eene, neem ick lust, tot hooghe staet te heffen, Wat dat een deel ghesnor daer tegen staen en keffen; De ander, noch zoo groot van wijsheyd en verstand, Die houd ick eeuwelick in een on-zeker stand; En als zy grijs en grauw geworden zijn van beyen, Jck zend ze dan noch thuys by haeren heyrd te schreyen, Te wachten, met verdriet, te wenschen naer den tijd, Dat zy van spot, en spijt, eens mochten zijn bevrijdt. Ick vley, als ick beveel, en niemand kan het voelen: Ick weet het waer, en t valsch, zoo onder een te broelen, Dat voedend elck end een, met ydel hoop en waen, Een yder, zonder grond, heel zeker dunckt te staen. Zoo sprack dit listigh wijf, en noch meer ander dinghen, Die ick niet derven zou hier nu te voor-schijn bringhen. t Js oock hier med genough, voor die maer slechts onthoud, Dat hy is gantsch verdwaelt, die op Belofte bouwt.
De tongh en al ons doen, met volle maeten, prijzen, Wat dat de geest bemint: wanneer hy oock wat haet, Het zelf, als vast gedruckt, in onze leden staet. Zoo hoeft ghy, dan, ô vriend, van my hier niet te leeren, Wat dat dez jonge maeghd, met eer, wel zou begeeren. Zy knoopt hier gras te zaem, op dat sy mocht verstaen, Of t kroontjen van haer trouw niet haest zal zijn gedaen. [p. 295]
Te patrios miscere juvat cum conjuge census, Gaudentem socio, participemque viro. Neem dit zoo wat ruymer, en niet buyten de zin en waerheyd: Het staet u gantsch wel aen, uw vaderlicke schatten, En wat ghy hebt ge-erft, te menghen met een man: t Ghezelschap u behaeght (en wat ick kan bevatten) Het mannelick ghebruyck niet teghen zijn en kan. [p. 296] Daer wert erghens van een ghezeght, dat de bruydloft en de ouderdom van een natuere zijn. Want wy begeeren-ze, voeght hy daer by, alle te beprouven: en wanneer wy daer toe gheraeckt zijn, bedroeven wy ons. Het welcke zeker, met die ruymte ghestelt zijnde, door ervarentheyd van velen, lichtelick kan wederleght werden. Ghelijckerwijs oock dit: dat de vrouwe den man niet toe en brenght, als twee ghenueghelicke daghen, den trouw-dagh, en den sterf-dagh. Iae noch dit en kan voor gheen ghereed gheld aen-ghenomen werden, t welck een METELLVS NVMIDICVS openbaerlick tot het volck zeyde, met deze woorden: Si sine uxore, Quirites, possemus esse, omnes eâ molestiâ careremus: sed quoniam ita natura tradidit, ut nec cum illis satis commodè, nec sine illis ullo modo vivi possit; saluti perpetuae potius, quam brevi voluptati consulendum. Dit behelzen deze woorden: Konden wy, Romeynsche burghers, zonder vrouwe wezen, wy zouden alle die moeyte wel derven: maer dewijle de natuere dit leert, dat wy niet gemackelick ghenough met dezelve, noch geensins zonder haer en konnen leven; moeten wy ons veel eer beraden met een geduerigh wel-varen, als met een korte wel-lust. Wie kan oock dit aen-nemen? Lhomme une fois marié, Qui lié Se revoit par mariage; Par deux fois se vient ranger Au danger, Sauvé du premier naufrage. Dat is, op de zelve maete en voeten: Een man zijnde eens ghetrouwt, Die er-houwt, En in banden weer wilt kommen: [p. 297] Twee-maels stelt hy sich voorwaer In ghevaer, Eens van schip-breuck zijnd ont-swommen. Maer veel meer staet ons toe te staen, en met onze beyde armen te om-grijpen, dat de Vandoomsche Poeet voor-zinght: Un plus grand bien ne se trouve en la vie, De soy fascheuse & bouïllante denvie, Dambition & dhonneur importun; Que de trouver entre mille quelquun, Auquel on puisse, avecques confiance, Dire sans fard tout cela que lon pense. Amour nous faict tel plaisir esprouver: Lamitié faict le bon amy trouver. Comme pourroit un homme sociable Avoir party, qui luy fust agreable, Pour vivre ensemble en toute loyauté, Sans sallier a la douce beauté Dune tressage & vertueuse dame? Pour nestre plus, que dun corps en une ame; Vn seule esprit, qui se puisse enflammer Tant seulement du seul honneur daymer: Ne cerchant point de son ardeur extreme Autre loyer si non que lamour mesme, Quen bien aymant, de se voir bien aymé? Zijt ghy niet te zeer verleckert, lees oock de over-stellinghe: Jnt leven, van zich zelf, met moeyt en pijn beslaghen, Vol eer-zucht en on-rust, vol nijd en quade laghen, [p. 298] En isser niet zoo goed, als datmen een goed vrind, Al waer het oock maer een, en onder duyzend vind: Aen wien wy, wel-gherust, en rond uyt konnen zegghen, Al wat wy in ons hert, in t duyster overlegghen. De liefde doet alleen ons proeven deze vreughd: De vriendschap hert en zin, met een goed vriend, verheught: Maer hoe kan nu een mensch, ghezelligh van natueren, Verkiezen eenigh deel, en zoo daer by verdueren, Om, met een trouwe band, te leven steeds te zaem, Dat onverdrietigh zy, en wonder aenghenaem; En dat hy niet een fraey en zoete schoonheyd trouwe, Van een zeer wijze maeghd en deughdelicke vrouwe: Om dan niet meer te zijn als, twee tot een ghebrocht, Twee lijven en een ziel, door eenen gheest verknocht. Een gheest die alleen kan ontsteken zijn, van binnen, Van deer en zoete vreughd van grondelick te minnen: Die anders gheenen loon van zijnen brand begheert, Als liefde, die zijn liefd met liefde weer vereert. Daerom heeft oock PYTHAGORAS wel een scherpe ros-kam verdiend, welcke zijnde, op eenen tijd, zeer belefdelick en ernstigh van een vriend ghenood, om zijn onder-trouwe en bruydloft, met zijn teghenwoordigheyd, te vereeren; gaf voor antwoorde, dat hem niet zoo zeer ter herten en konde gaen, als te wezen by een zoo drouve en beweenelicke dood. Willende te kennen gheven, dat een vrouwe te trouwen, niet anders en was, als zich in een graf te legghen. Aerde en water moest hy werden, die dorste zegghen; dat, die dien knoop en houwelicken band ghevonden hadde, hadde een schoone gelegentheyd en middel ghevonden, om zich van de menschen te wreken: als zijnde een strop, of garen [p. 299] om beesten te betrappen, en die daer naer, met een kleyn vierken, te braden, en verteeren. t Is waer, dat die heylighe verbintenisse niet teenemael vry en is van alle on-ghemack. Maer waer vint ghy wijn zonder moer; bier zonder ghist; hout zonder schors; koren zonder kaf; roozen zonder doorn? Zeker, hy ware weerdigh in het aenzicht ghespoghen, en de tanden ghebroken te werden (als AeSCHYLVS spreeckt) die daerom dat alles, met verachtinghe, of verwerpinghe wilde verdoemen. Daer en is, in dit arme leven, gheen geniet van vermaeck of wellust, die eenparigh en effen zy: maer het is al knobbeligh en onder-menght met vele drijvingen, die de natuere teghen en koortzigh zijn. Zoo en wert de Ionck-vrouw van ons Zinne-beeld niet ten toone gestelt, om voor de kijckers en gaep-stocken een zots-kolve of polleken te draghen: maer alleenelick om af te beelden de aen-geboren genegentheyd die ons int gemeen van den hemel in-gestort is, om ons zelven tijdelick te eeuwighen, door de rancken, die in verre eeuwen, van onse stock schieten.
U brood, der visschen aes, niet schaerselic gezaeyt, Het kostjen is gheringh, en t zal oock wel beklijven, Als ghy van desen ougst de vette vruchten maeyt. Maer noch ist niet genoegh: ghy moet hier by gedencken, Dat ghy der armen nood te gheener tijdt vergeet, T en zal uw ziel niet schaen, noch oock uw rijckdom krencken, Want twert met Gods beloft van shemels winst besteet. [p. 301]
Wilt dan hier uyt gheleert zijn, het ghene Iesus tot zijne discipelen zeyde: vrienden te maecken van den onrechtveerdigen rijckdom, op dat, wanneer u ontbreken zal, zy u moghen ontfanghen in de eeuwige woon-steden. De schatten werden eerst de onze gemaeckt, wanneer wy die wel aen een ander besteden: zy werden eerst voor ons verzekert, wanneer wy-ze in den schoot der armen, gelijck van ons wegh-werpen. De Heydenen, oock die zelve, die nerghens naer van de fijnste bloeme geweest en zijn, hebben dit betuyght. Hoor maer MARTIALIS ghedichten: Callidus effractâ nummos fur auferet arcâ, Prosternet patrios impia flamma lares. Debitor usuram pariter sortemque negabit. Non reddet sterilis semina jacta seges. Dispensatorem fallax spoliabit amica. Mercibus extructas obruet unda rates. Extra Fortunam est, quicquid donatur amicis. Quas dederis solas semper habebis opes. Verstae het, die gheen latijn en verstaet. Dit zeght de Poeet: [p. 302] Een dief zal kist en kas verbreken; t ghelt ont-legghen, Een goddelooze vlam uw dack om verre slaet. Een schuldenaer zal t crois, en t hooft-gheld oock ont-zegghen. Een magher ougst en geeft niet weder al haer zaed. Een Courtizaen ontrooft den man, door wien zy levet. De zee verswelght een schip dat wel-gheladen is. t Is buyten de Fortuyn, wat ghy aen vrienden ghevet. Alleen het gheen ghy gheeft, blijft eeuwigh en ghewis. Maer wat is hier anders van? Merck, dien de oogen in het voorhoofd staen. Veel zegghers vint ghy over al; weynigh doenders. Veerdigh van kaecken; traegh in de zaecken. Doch evenwel, Men ziet wel hier en daer, dat menschen zich begheven Tot deughd; maer t is een deughd met wereldsch eer bekroont. Tot deughd, maer t is een deughd, om weelderigh te leven: Tot deughd, maer t is een deugd, die hier wilt zijn beloont. Tot deughd, met moeyt en zorgh, met arbeyd over-toghen, Maer die steeds op haer zelf, niet op een ander ziet. Een deughd ont-breeckt ons meest, dat wel dient over-woghen, Een deughd, een ware deughd, die God ons meest ghebiet. Want zeker t is vergeefs God boven al te eeren; Zijn zelf, ghelijck-men meynt, te houden onbevleckt: Ghy zijt een onreyn vat, dat God van zich zal weeren. Soo ghy u hert en hand van uwen naesten treckt. t Is een vergeefsche troost, t zijn niet als ydel ballen, Te zeggen, dit en dat, en dat en dat is mijn: Want als ghy t al bezit, noch hebt ghy niet met allen, Als ghy t niet wegh en leght, by die ghebrecklick zijn. Wat dulheid jaeghht ons breyn! Godt heeft ons arme slaven, Met bitter sweet en bloed, ghenadelick ghekocht: [p. 303] En wy en willen God, ons heyl, ons rust, ons haven, Niet koopen met wat broods van God ons toe-gevoeght. Hoe vele zijnder die de handen tot de ellebogen toe in haer goed steken, die naeuwelicks het uyt-eynde van haer vingheren nat en zouden maecken, om haer even-mensche te laven? Hoe vele, die van haer goddelooze over-dadigheyd ettelicke huys-ghezinnen zouden op-voeden? en die nochtans niet zoo zeer en meenen te verliezen, als dat zy, (en dat noch uyt schaemte, of wel om eere) aen den armen gheven. Rijcke dieven, bastaerd-zaed, Van der hellen swarten raed, Hoe verspilt ghy dus uw gheld, Dat ghy quistigh henen telt, Nu om pompigh leckerny, Dan om poppigh pronckerny: Al om voor een ooghen-slagh, Aen u lust te gheven dagh, En te thoonen voor het licht, Dat ghy hier uw hemel sticht! Daer ghy Jesu naeckte leen, Van de wereld onder-treen, Doch by Gode hoogh-geeert, Als een vaeghsel van u weert. Daer ghy sticket kist en kas, Met een hooghen kleeren-tas: Daer ghy schieters en de mot, Vuyle kinders van den rot, Met uw over-daed bedeckt, En Gods even-beeld ont-treckt. [p. 304] Maer dit is veel eer de thoon, dien zy zinghen, en het wit, dat zy haer voor-stellen: Dit is een vast besluyt, ick wil my zelven schrijven, Tot mijn ghenoughzaemheid, mijn eyghen erfghenaem. Ick wil hier in dit vleesch voor my alleene blijven, Zoo valt my t leven zoet, en wonder aenghenaem. De Pelicaen is zot, die zijne borst gaet wonden, Voor een deel kieckentjens, van hem korts uyt-ghebroet; En zot is, die veel zorght voor een deel vremde monden, En hout met on-ghenucht, een on-gherust ghemoed. De zulcke moghen wel, zonder verlof, gortige verckens genoemt werden: als die lemtig en verminckt van allerley hemelsch gevoelen, een ziele in plaetse van zout ghegeven is. Ten waere die beter ghenoemt wierden, met de Spaignaerden, Desalmados, ziel-looze fielen. Ah mensche, niet alzoo! men moet die rijcke gaven, Die God zoo mildigh leent aen ons zijn arme slaven, Niet zoo onnut verdoen, tot s hemels leedt en spot, Hier met een roffiaen, daer met een vuyle vod: Die. als een raef-ghespuys, uw erfdeel gantsch vereten, En van gheen ander weerd, zoo langh het duert, en weten. Maer God heeft die gheleent, om onderstand te doen, Zoo veel het lijden magh, en, naer den nood, te voen Ghebreckelicke lien, ghevanghnen, vremdelinghen, Ghedreven uyt haer land, en arme weezelinghen. Niet om in spijs en dranck, in feesten rijk bereyt, Die zoo gantsch deur te slaen in overdadigheyd. Wat ist dat ghy in wijn en spijs u gaet begraven? Uw buyck is gantsch en gaer ondanckbaer van uw gaven. [p. 305] Want hoe veel en hoe veel oock in zijn afgrond daelt, Noyt is hy gantsch verzaet, t is altijds, haelt, en haelt. Ghelijck een kole viers, die hoe ghy meer zult voeden, Te meer zy voedsel wilt, te meer zy oock zal woeden. t Is beter dan in tijds, ghebreckelicke lien Van uw kost, van uw gheld, of anders te verzien, Naer dat ghy min of meer in voor-spoed zijn ghezeten. En als ghy dan daer in u zelven hebt ghequeten Ghy zult op dezer aerd, en naer-maels in Gods throon, Als ghy eens scheyt van hier, ontfanghen grooten loon.
Veel-hoofdigh, on-gherust van buyten en van binnen: Een wispeltuyrigh rat, vol van verkeerde zucht, Ghedreven door den wind van allerley gherucht. (5) Nu quistigh van haer gunst, als t gaet naer haer behaghen: Als t anders, vol van haet, van bitterheyt, en klaghen: De Prins is als die boom, die, als het reghen stort, Ons deckt; is t weder schoon, van ons gekluppelt wort. [p. 307]
Populaire ignorant, grosse masse du chair, Qui a le sentiment dun arbre, ou dun rocher: Traine a bas sa pensee, & de peu se contente, Dautant que son esprit hautes choses nattente.
Heeft oock niet meer ghevoels, als een rots, boom, of plant. Niet, dat hem oyt vernoeght: sleypt zijn ghedacht ter aerden: Dewijl zijn gheest gheen dingh, dat groot is, kan aen-vaerden. Heer Alleman, zeght een ander, is een beest, dat ick en weet niet, of duyzend hoofden of gheen en heeft. Een beest, dat bot, dom, onverstandigh, en onredelick is, als alle beesten pleghen. T heeft niemand lief, dan die het troetelt. T en kent zijn meester uyt de knecht niet: jae zal dickwils zijn meester vernielen, om de knechts wille. Loopt soo ras in t water, als op stal; zoo ras in t vier, als in zijn nest. Een deerlick dingh, als t begint te razen. Loop met t hooft tegen den muer, tot datter door is, of daer voor blijft ligghen. Heeft de ooghen zoo diep in de kop, dat het niet en ziet wat ontrent hem is, maer alleen wat recht voor uyt is, langhst [p. 310] de neuze: is zijn eyghen zelf in t licht, en meest om zijn eyghen verderf uyt. Als het dan zijn moed uyt-gheteert heeft, en zijn eyghen stal aen brand ghesteken, dan warmet zich by de kolen, valt in slaep, verkout en verhongert, en wert zoo tam, dat-ment een touw om den hals werpt, en wegh leyt als een lammeken. T en is daerom zoo vremd noch zot niet te achten, dat DIOGENES, als het volck uyt de schouw-plaetse quam, daer zy verscheyden spelen gezien hadden, teghen het volck met gewelt quaem aen-dringhen, en ghevraeght zijnde, waarom hy zulcks dede, voor antwoorde gaf, dat hy in zijn gantsche leven pooghde van het doen en de gewoonte des volcks te verschillen. ANTISTHENES insgelijks, als hem yemand zeyde dat hy by naer van elck end een geprezen wiert, maer, wat hebbick, zeyd hy, quaeds ghedaen? oordeelende, dat de beste dinghen aen het minste deel des volcks behaeghde. Dit verstont oock PYTHAGORAS, wanneer hy zeyde, en wandelt niet op de gemeyne straten. Het welck een-stemmelick van EPICURO bevestight wert, met deze woorden; Ick en hebbe noyt het volck willen behaghen. Want die dingen, die ick weet, en prijzet niet; en dat het volck prijst, en weet ick, noch en wil ick niet. T is dan een zeer zorgelick ambacht, en dat groote voorsich[p. tig]heyt van doen heeft, het volck wel te regieren. Hy moet een welghezift vernuft, en wel-gebouwde herssenen hebben, die by haer geen valsche treden maken en zal. En dan moet hy noch wel op een goeden ezel rijden. Want daer en wert niet soo wijselick en voor-dachtelick beleyt, dat tallen tijde een gantsche menigte behagen zal. En dat heden prijselick is, zal morgen lichtelick afgekeurt, en teenemael verwezen werden. Het volck, zeght erghens een, is als de dochters, die in t begin van haer houbaerheyt, met de bleeck-verwige zieckte gequelt werden: zy eten dan de vremdste [p. 311] en ongesondste spijsen, diemen zoude konnen verzinnen; maer zy keerenze daer naer weder uyt: alzoo doet het oock het volck, wanneer zy door een qyaden horzel ghesteken zijn: zy minnen en kiezen dan, dat haer verderft, en dat zy daer naer gedwongen zijn, met benautheyd uyt te keeren. In zulcke gheleghentheyd moeten dan de Overheyden den wijn naer-volghen: die in t begin, door een lieffelicke en leckere smaeck, de menschen noodet en aen-lockt, maer daer naer zich allengskens mengende in haer bloed, en het gantsche lichaem verwarmende, verdooft en versluymert al hare zinnen, alsoo zich meester van haer maeckende. En wanneer zy al tot haere plicht en stilte ghebrocht zijn, vreest dan in die kalmte een aen-staende buye. Als die van Lycanonien zaghen wat Paulus gedaen hadde, hieven zy hare stemmen op, roepende, De Goden zijn den menschen gelijck geworden, en tot ons neder-gecomen. Ende zy noemden Barnabam Jupiter, ende Paulum Mercurium. Maer wat voeght de H. Gheest flus daer by? Ende daer quaemen de Joden van Antiochien ende Jconien, ende over-reden de scharen, ende steenighden Paulum, en sleypten hem ter stadt uyt, meynende, dat hy dood was. Ick konde noch een groot ghetal van dier-gelijcke exempelen voort-bringhen, waer door de ongestadighe wispeltueyrigheyd van ons, die het volck maecken, wert aen-ghewezen; maer dit zy ghenoegh voor een gemenghelt staeltjen. De lof, die ons toe-komt, en voornemelick vele leden in onse regieringe, die een gedeelte van het volck maeckende, niet minder bequaem en zijn te regieren,als vele, van welcke zy geregiert, werden; zal op een ander stond en ghelegentheyd, zijn plaetse vinden.
Hy meynt, hy gaet heel fraey, met statelicke treden, Maer, laes! hy suft en dubt, t zijn loopkens dien hy maekt, Tot dat, door dick en dun, hy t eynde thuys geraeckt. (5) Merck hier, ghy korzel mensch, van korte stof gekneden, Den aerd van uwen drift, de zotheyd van uw zeden. Ghy meynt, dat ghy uw gall, en heete tochten boeyt, Daer ghy int volle vier van uwe gramschap gloeyt. [p. 313]
Ira furor brevis est; animum rege: qui, nisi paret, Imperat. hunc fraenis, hunc tu compesce catenis. Dat zoude wat breeder luyden: De gramschap is, in t kort, een korte dulligheyd. Regiert dan uw ghemoed met reden en bescheyd. Want zoo het niet en buyght, noch gheen gehoor wilt gheven, Het heerscht, en doet het al naer zijnen wille beven. Bedwinght het met een toom, wanneer het is verwoet; En slaet het, vast en stif, de boeyen aen de voet. [p. 314] De zommige hebben daerom de gramschap by den haghel vergheleken. Want ghelijck die een in-drucksel is boven in de lucht gheteelt, en ter aerden neder vallende, den ougst, en allerley noodelick en vermaeckelick gewasch ter aerden slaet, met zeer groote schade van vee en menschen: alsoo is oock de gramschap een indrucksel van het hooghe deel des mensches, waer door deze vleeschelicke klomp gheregiert wert; het welcke neder-vallende op den acker der gewisse, alles verbreeckt en verwoest, watter schoon en heerlick in de mensche is. De welcke ghemaeckt naer de ghelijckenisse zijnes scheppers, op dat hy wezen zoude het treffelickste meester-stuck van Godes handen, is verrijckt met drye byzondere beelden: met het beeld der nature; met het beeld der ghenade; en met het beeld des lichaems, in heerlickheyd en verhevenheyd boven alle andere lichamen uyt-muytende. Welcke dry beelden, gantsch mismaeckt, ysselick, en hatelick ghemaeckt werden, deur den beestelicken tocht der gramschap. De Prophete Iob, sprekende van de schrickelickheyd des Leviathans, gebruyckt deze woorden: Wt zijne mond gaen fackelen, en vierighe voncken. uyt zijn neuze gaet roock, ghelijk als van heete potten en ketelen. zijn adem is als lichte kolen, en uyt zijn kele schieten vlammen viers. Een ghelijckenisse, die seer aerdigh past, op onze heet-gallighe menschen: byzonder, daer de heete potten en ketelen by-ghebracht werden. Want zoo wanneer een pot ziedet door de cracht des viers, alle het ghene om leeghe is, komt naer boven, en werpt zich in de opperste bobbels van de heete vochtigheyd, maeckende ghelijck een staet en inventaris van alle het ghene daer binen is, doende op-komen alle het schuym en vuyligheyd, dat te vooren bedeckt en verborghen was, wanneer de pot noch stil en kalme was. Even alzoo gaet het met een herte, dat aen-ghesteken is met die brandighe tortse van gheele galle. Alle het ghene in het [p. 315] heymelick vertreck onzer ziele, ghelijck gedommelt en verduystert was, beghint zich aen alle kant te roeren, en het onreyne grond-zop van lasteringhe en allerley on-ghelijck om hooghe te schieten. Daerom zeyde PYTHAGORAS zeer wel, dat het eynde van de gramschap, het begin van berou is. Want wy en verliezen hier door niet alleen ons oordeel, maer wy deeren en quetssen ons eyghen zelven, en vallen in het quaed, dat wy meynen te vlieden. Wy werden hier door zoo gheweldigh gedreven, om een ander te beleeden, dat wy gheen acht en nemen, om ons eyghen quaed te ontgaen. T is een tocht, die wel te rechte vergheleken wert by de grond-braken, en bouw-vallinghen, die zich zelven vernielen en breken, door het gene, daer op zy vallen. De Keyzer NERVA, zijnde zieckelick, en met een zoo swacke maghe, dat hy gemeenelick, al wat hy at, wederom moeste uyt-keeren; stelde zich in zoo on-matighe en on-machtighe gramschap, teghen eenen REGALUS, dat hy schielick, door een heete en scherpe koortsse besprongen zijnde, in een doodelick sweet viel, die kortelick van de dood ghevolght wiert. Het zelve overquam oock den Keyzer VALENTINIAEN, de welcke schuymende en donderende, vol van gramschap in de vollen raed, teghen de Sarmatiers, om dat zy in Slavonien en Illyrien gheruyt en gherooft hadden, dreygende haer met schreeuwende woorden, en on-ghetoomde scheldinghen, dat hy haer geheelick zoude uyt-roeyen, en te niete brengen, heeft hy zijn muskels en bloed-aders zoo gespannen en doen swellen, dat zy gheborsten zijn: waer uyt hem het bloed zoo krachtelick beghonde te storten, dat hy haestelick daer van stierf. Daerom de heylighe Artsch-vader Ioseph, zijn broeders, uyt Egypten, wederom naer huys zendende, gaf haer dit, in plaetse van alle lessen en vermaninghen: En weest niet toornigh op den wegh. Dit ellendighe leven en is niet anders voor een Christen, als een [p. 316] reyze en toe-gangh, tot dat eeuwighe leven; tot dat gheestelicke Canaan, dat hemelsche Ierusalem, dat boven in de hemel is. Laet ons dan niet toornigh zijn op den wegh, de eene tegen de andere: maer laet ons zoetelick en vredelick, met onze broeders, den wegh voorderen, die ons daer henen leydet. Laet ons alle oorzaecken af-snijden, en alle voor-wendselen van ons weeren, die ons in het minste het herte voor de gramschap zouden open stellen. De heylighe Iacob zeght kort en bondigh, dat de gramschap des mens Gods gerechtigheyd niet en werckt. t Is anders wel geoorloft, het gheweld van zich af te keeren, en die onder ons ghestelt zijn, met scherpe bestraffinghen, naer gelegenteyd van zaecken, aen te gaen: maer het moet evenwel zonder innerlicke toorne en ont-steltenisse des gheests zijn. Men zeght, datter niet zoo zeer en temt de grimmigheyd van een Olyfant, als het ghezichte van een Lammeken; noch niet zo licht en fteuyt de kracht van uyt-gheschoten koghels, als de zachtheyd van wolle of werck, of diergelijcke toe-ghevende stoffen. Alzoo, ghelijk de wijsheyd zeght, wert een Vorst, door gheduldigheyd verzoent: ende een vriendelicke tonghe breeckt de hardigheyd. Laet ons dan deze dulle hitte bedwingen, en ons zelven meester maecken van die krachtige tochten, de de reden uyt haeren stoel, en ons uyt Gods wooninghe werpen. Fortior est, qui se, quàm qui fortissima vincit Moenia, nec virtus altius ire potest. Neem dit in vergheldinghe, die gheen Latijn en verstaet: t Js veel meer, te konnen leyden Zijn begheerten, aen den band, Als dat Princen wijt uyt-breyden Al de palen van haer land. [p. 317] Hy die meester is ghebleven, Van de tochten van zijn hert, Heeft alleen een ware leven, Vry van kommerlicke smert. Al waer t dat hy moeste blijven In een hutt van stroo en slijck; Vaster zal hy daer beklijven Als een Koninck in zijn rijck.
Dat man en vrouw te zaem haer zelven onderhouwen, Van haerer handen werck, en wachten, van de Heer, Niet wat de weereld geeft, veel onrust, goed en eer, (5) Maer met een vrolick hert, gevest op rotsche gronden Van Godes trouw en eed, en aen haer plicht verbonden, Des hemels rust en lust; vertrouwend dat de man, Die Godes rijcke zoekt, noyt yet ontbreken kan. [p. 319]
Maer hoe vele zijn-der even-wel, die haer zelven delven en ghelijck levendigh begraven in dit aerdsche slijck! die ghelijck gheverwet zijnde, in de verdoemelicke ketel van on-ghevoelickheyd, den hemel den rugge, en de helle het aen-zicht toe-keeren. En waerom doch? om dat zy een vleeschelick verstand hebben, t welck een vyandschap teghen God is: t welck Godes wet niet onderdanigh en is; jae zelfs niet zijn en kan. Om dat hare oogen van de helsche raven uyt-ghepickt zijn, en derhalven niet zien en konnen, de dinghen, die gheestelick moeten onderscheyden werden. Diens opperste goed ghelegen is in het gheniet van de drie artsch-zonden, die de dans-koorde leyden, en het gantsche gezin van alle feylen aen haren rey sleypen. Die den name hebben dat zy leven, maer evenwel dood zijn; ghelijck de Enghel spreect, tot de ghemeynte van Sardis. Die altijdts woelen, om dat zy nimmermeer rusten en zouden; en nimmermeer en rusten, om dat zy eeuwelick woelen zouden. Verde van dat zoete en vreuchdige leven der kinderen Gods: die onder een gheringhe en verachtelicke ghedaente, een heerlicke [p. 320] glants van een hemelsche Majesteyd draghen. Zijnde Koningen en Priesters, daer zy voor arme bedelaers, en af-schouwelicke uytwerpselen ghekeurt werden. voor lieden, die leepighe zielen, en versufte gemoederen hebben. die niet een vlocke, of koren-hayre weerdigh en zijn. Maer zeker (magh-men de zulcke by gheringe dinghen paeren) zy zijn ghelijck de eyers, die het beste van binnen, en gheen monster of pareersel van buyten hebben: ghelijck de kleyne dooskens, die ghemeynelick de kostelickste speceryen bedecken. De Schilders, om meer te verheffen en te vertoonen de dinghen, die licht ende klaer zijn, verstercken die met duysterheyd en schaduwe: zoo doet de groote werck-meester dezes weerelds. de menschen, dien hy tot dat eeuwighe licht, en hemelsche klaerheyd geschict heeft, bekleet hy hier veel-tijds met een donckere mantel van gebreck. Hoe vele en deur-gaens wert-er gezien, dat de god-vruchtighe zielen, die zich den hemel teenemael opdragen, in geringheyd en verachtinge tonder-gehouden werden! maer zy werden, ghelijck de Apostel spreeckt, allesins bedruckt, maer niet benaut: wanckel-moedigh, maer niet mis-moedigh: vervolght, maer niet verlaeten: te neder gheworpen, maer niet verdorven. zy zegghen, met de zelve, al ist dat onze uytterlicke mensche verderft, zoo wert nochtans de innerlicke mensche van dage te dage vernieuwt. Op deze grond, bouwen zy de vastigheyd van dat hemelsche huys: dat zy hier al-reede in hope, en naer den gheest, bezitten. Want haere burgerschap is in den hemel, van waer zy den Zaligh-maecker verwachten, den Heere Jesum Christum, de welcke onze vernederde lichaem veranderen zal, dat het gelijckformigh werde zijnen heerlicken lichame, naer de krachtighe werckinge, daer mede hy alle dinghen hem zelven onder-werpen kan. Zy hebben een welbehaghen in alles wat God behaeght. Dit is haer eeuwigh lied: [p. 321] Le Seigneur de là haut Cognoist ce quil nous faut, Mieux que nous tous ensemble: Sans nul esgard daucun, Il depart à chascun, Tout ce que bon luy semble. Dat is: De Heere weet ghewis, Het gheen ons oorboor is, Veel beter als wy allen. Hy deelt aen yder een, Hy zy groot ofte kleen, Al naer zijn wel-ghevallen. Zy weten, dat de tijd hier kort is: dat de ghene die vrouwen hebben, zijn als gheene hebbende. ende die weenen, als niet weenende. ende die blijde zijn, als niet blijde zijnde. ende die koopen, als niet bezittende. ende die deze weereld ghebruycken, als niet ghebruyckende. dewijle het wezen dezes weerelds voor-by gaet. En zeker, als ghy de Goddelicke orden wel bemerckt: Wat ist van des weerelds dinghen, Als te haelen en te bringhen! Wie kan in dit aerdsche dal Heunigh hopen zonder gal? De waere conserve van een Christelicke ziele, is bitter-heylighe. wanneer wy met een heyligh ghemoet, de bitterheyd van deze weereldsche dinghen, met een vast ghezichte aen-nemen, en met een ghewillighe mond in-nemen. Dit betrachten de wettelicke kinderen Gods, die in dit leven met on-ghemack en ghebrecke-[p. 322]lickheyd bezocht werden. Iae sy vinden zelfs een vermaeckelicke zoetigheyd in de verdruckinghe: wetende dat de verdruckinghe lijdzaemheyd werckt; en de lijdzaemheyd bevindinghe; en de bevindinghe hope; en de hope en beschaemt niet. Want, zeggen zy, de liefde Gods is in onze herten uyt-ghestort, door den heyligen Geest, die ons ghegeven is. Waerom verkleent ghy u dan, ô edel (jae ydel) mensche, die u zelven verslaeft en dienstbaer maeckt aen de bedrieghelicke glants van dit aerdsche slijck? waerom en verheft ghy niet uwe sluym-ziecke ooghen tot een ander goed, als dat met dit gezichte kan aenschouwt werden? daerom heeft u God recht geschapen, op dat ghy naer den hemel ziende, de aerdsche dinghen met de voeten zoudt vertreden. Alles, wat ghy noodzaeckelick hebt van doen, heeft de hemelsche wijsheyd boven de aerde ghestelt, om die bequamelick te konnen vinden: maer den on-nutten overvloed, als van goud en zilver, heeft zy onder de aerde verdoemt, op dat ghy de zelve, tot uwe verdoemenisse, niet ghierighlick en zoudet begheeren. Kinderen der menschen,zeght de Goddelicke Harpslagher, waerom bemint ghy de ydelheyd, en zoeckt de leughen? Laet u de weereld niet by den neuze leyden: laet u geen klabbeke voor een diamant in de vuyst steken. De weereld is een vermomd kamer-spel: die altijds met leughen in de weere is. t Is ydelheyd, dat ghy vergaert, zeght de Psalm; en leughen dat u de weereld wijs maeckt. Dat goud is aerd en slijck: die zijde, daer ghy een ander mede uyt-trotst, is het ghespin van een vuyle en etterighe worm. Zent den duyvel in de helle, daer hy behoort. want zoo ghy hem de oore leent, hy zal u zoo haest tot een Afgod dienen. Adders en serpenten zult ghy in uwen boesem ontfangen: en als ghy-ze al met uwe warmte uyt-ghebroet, en met zorge ghekloestert hebt, zy zullen u verghiftighen, en het herte af-steken.
Dat ghy hier smelt in veel verdriet. Want wat ghy schoon of bloemigh hebt, t Wert, als door zieckt, by u verlept. Gheen meerder vyand, als u zelf, En hebt ghy onder t groot gewelf. Ghy braekt van al, wat God u schenkt, En altoos uwe lust verlenght. Zijt ghy van hem verhoogt, verleegt, Ghy blijft daer in ghelijck verdeegt. Als Lijsters, kacken wy ons quaed, En sterven, door ons zelfs verraad. Hoe dickwils zouden wy dien kelck, Vol heunigh-dauw, en nieuwe melck, Die uyt die opper-ader spruyt, Heel klaer en zuyver drincken uyt; t En waer wy als de peerden deen, Die haeren dranck met voeten treen, En dencken, dat het beter smaeckt, Alst water drabbigh is ghemaeckt. [p. 324]
Il ny a chose au monde si heureuse, Qui par malheur la tristesse espineuse, Dun soin mordant naigrisse, & que son fiel De son aigreur ne corrompe le miel. [p. 325] Ghewisselick, draeyt u, werrewaerts ghy wilt; Daer en is in s weerelds percken, Gheen gheluck of heyl te mercken, Dat, door onze beeldeniss, Niet en keert in droeffeniss. Droeffenisse, die vol zorghen, Doornigh, bijtigh, ons komt worghen, En bederft, door gal en roet, Al ons heunigh, al ons zoet. Wel te rechte zeght dan de Spaignaerd, Guarda mi Dios di mi. Godt bewaere my van my zelven. Gheloof het vryelick: De mensch van al het gheen oyt leven heeft ontfanghen, Is met de grootst ellend verdrietelick om-vanghen. Hy oorlooght met zich zelf, en doet zich wee en pijn, Als of hy hadde lust zijn eyghen beul te zijn. Aen-merck den traghen os, die onder t jock gaet loeyen, En met een loomen hals steeds waeckt om ons te voeyen; Hoe-wel het is een dier, grof, plomp, en zonder raed, t En is noyt van zich zelf een oor-zaeck van zijn quaed: Maer draeght met lijdzaemheyd den arbeyd, en de wetten, Die hem Natuer ghelieft, in zijn gheboort, te zetten. En als hy van zijn jock, des avonds, wert ontkleed, Met thaest-vergheten jock, vergheet hy al zijn leed: En slaept zoo zonder zorgh, tot dat de morghen-roode, Des morghens hem op-weck, en tot den arbeyd noode. Maer ons, ellendigh volck, het zy by nacht of dagh, Volght altoos droeffeniss, en oorzaeck van gheklagh, Dat steeds ons herte vijlt. Zoo wy maer hooren niezen, Wy zijnder om ghestoort: ons zinnen wy verliezen, [p. 326] Als een die grooter is, als wy, gaet langhst de straet: En als een uyl-gheschreeuw s nacht door ons ooren gaet, Ons hayren rijzen op. Zoo dat, om kort te binden, Wy altoos, allesins, veel on-ghenuchte vinden. Ons eyghen on-gheluck, van onze wiegh ghebrocht, En schijnt niet groot ghenoegh; t moet elders zijn ghezocht. On-gunste, haet en nijd, gheveynstheyd, weerelds-eeren, Gramschap, begheerlickheyd, lust om zijn goed te meeren. Dez, en noch ander meer, die uyt ons zijn ghebroet, Zijn quaen, die darme mensch noch tot zijn eyghen doet.
En in ons grootst ellend, ons noch in trotsheyd wieghen? Neem het geloof maer wegh, de grofste beest van al, In voor-recht en geluck ons verre winnen zal. Zie maer dit staeltjen aen: hoe deze luyden beven, Die hier, met schrick des doods, in onweer zijn gedreven. Daer t vercken van het gen de bleecke bangheyd spout, Als lacchend met t gevaer, een blijde maeltijd hout. [p. 328]
Ah! hoe vele quaeds ons dreyght en schent, Op eenen tijd, en zonder ende! Zijnd als de blaren van de lent: Die jeughdigh op de boomen wassen, En als de Herft daer naer beghint, Verdrooght, niet beter dan en passen, Als tot een speelssel van de wind. Ghewis de hoop doet niet als spotten: Zy strijckt ons uyt voor valsche waen: En altijds vol bedroghs, de zotten Betoovert zy, die op haer staen. Maer die door wijsheyd is ghedreven, Steunt op de waere zekerheyd, En weet, dat t heele van ons leven Niet anders is als ydelheyd. Terwijl de jongheyd, schoon van krincken, De bloem van nieuwe jaeren teelt, Het jonghe kind en zal noyt dincken, Aen doudheyd met grijs hayr bemeelt. Een luckigh man en zal noyt hopen* [p. * Hopen is hier vreezen, naer den aerd van de latijnsche tale.] Van voor-spoed eens te zijn berooft, Dan als dellende komt gheslopen, En hanght hem vast al over t hoofd. Ellendigh mensch van kindsche lueren, En weet ghy niet, ô zot ghediert, Dat onze jonckheyd niet zal dueren, [p. 329] En dat de dood ons ganghen stiert? En dat de slijck-klomp van dit leven Tot nietigheyd zoo snellick spoet, Dat ons nauw tijd en is ghegeven Te smaecken eenig weerelds-zoet? God-schicksel (laet ons dit ghedincken) Ons ooghen tallen tijde sluyt, En leyt ons oud en jongh te drincken, Den vloed, die uyt der hellen spruyt. De Princen zelfs, als oorloghs-schichten, Van aren en ghebeent ont-daen, Als ossen-drijvers moeten swichten, En naeckt en bloot voor Minos staen. Ons leven eyscht wel mede-lijden. De wrecke koop-man, deur den vloed; Soldaten, deur het staeligh snijden, Verstorten allesins haer bloed. Die wert deur pleyten op-gheëten, En van de slaep verbannen light; En die, van honghers-nood ghebeten, Verliest het helle zonne-licht. Kort om: wat leven heeft ontfanghen, Is als een slaef van t on-gheluck: Maer boven al, zoo wert om-hanghen Het mensch-gheslacht met pijn en druck. Wy zijn van t on-gheluck een proye: Oock Phebus wilde niet voor haer, Met recht oock, voor de stad van Troye, Zich stellen in het strijd-ghevaer. [p. 330] Vervloeckt, ô ezel! zy uw leven, Die, om te drincken uyt de vliet, Ghinght aen t serpent de jongheyd gheven, Dat alle jaer zijn vel uyt-schiet. De jongheyd, dien ons mensch-ghedrochte Van Jupiter ontfanghen had, Om dat het niet verswijghen mochte De diefte van het zonne-rad. Van dien dagh aen zoo wiert ons leven Van zieckt en ouderdom mis-maeckt: Die altijds vyandsch zijn ghebleven Van al het gheen den mensche smaeckt. Men zagh van doen de hemel schieten Zijn blixem uyt zijn donder-stad: Die tsedert niet en rust van ghieten De ghiften van dat quade vat. Die den aerd van de Poësie, en van de Fransche taele verstaet, die zie en oordeele, wat gebuerschap dit met RONSARDS gedichten heeft. Ah Dieu! que malheureux nous sommes! Ah Dieu! que de maux en un temps Offencent la race des hommes, Semblable aux fueilles[p. sic] du printemps, Qui vertes dessus larbre croissent, Puis elles lAutomne suivant Seiches a terre napparoissent, Quun jouet remoqué du vent. Vrayement lesperance est meschante Dun faux masque elle nous deçoit, Et tousiours pipant elle enchante [p. 331] Le pauvre sot, qui la reçoit. Mais le sage, qui ne se fie Quen la plus seure verité, Sçait, que le tout de nostre vie Nest rien, que pure vanité. Tandis que la crespe jouvence La fleur des beaux ans nous produit, Jamais le jeune enfant ne pense A la viellesse qui le suit. Ne jamais lhomme heureux nespere De se voir tomber en meschef, Sinon alors que la misere Desia luy pend dessus le chef. Homme debile & miserable, Pauvre abusé ne sçais tu pas, Que la jeunesse est peu durable, Et que la mort guide nos pas: Et que nostre fangeuse masse Si tost sesvanouït en rien, Qua grand peine avons nous lespace De gouster la douceur du bien? Le destin, & la Parque noire En tous âges sillent nos jeux: Jeunes & vieux ils meinent boire Les flots du lac oublivieux. Mesmes les Roys, foudres de guerre Despoüillês de veines & dos, Ainsi que vachers sous la terre Viendront au throne de Minos. Cest pitié que de nostre vie: [p. 332] Par les eaux lavare marchant Se voit sa chere ame ravie, Le soudart par le fer trenchant. Celuy par un proces se mine, Et se bannist du doux sommeil, Et lautre accueilly de famine Perd la lumiere du soleil. Bref, on ne voit chose qui vive, Sans estre serve de douleur Mais sur tout la race chetive Des hommes foisonne en malheur. Du malheur nous sommes la proye: Aussi Phoebus ne vouloit pas Pour eux, a bon droict, devant Troye Se mettre aux dangers des combats. Ah! que maudite soit lasnesse, Laquelle pour trouver de leau, Au serpent donna sa jeunesse, Qui tous les ans change de peau: Jeunesse que le populaire De Jupiter avoit receu Pour loyer, de navoir sçeu taire Le secret larrecin du feu. Dès ce jour devint enlaidie Par luy la santé des humains, De viellesse & de maladie, Des hommes hostes inhumains. Et dès ce jour il fit entendre Le bruict de son foudre nouveau, Et depuis na cessé despandre Le dons de son mauvais tonneau.
Doet schijnen over-groot, dat maer en is een zierken, Verbeelt den rechten aerd van ongunst, haet en nijd, Die swelt, en smelt, en schelt, als t yemand wel gedijt. Die eens met deze pest zijn hert heeft in-ghenomen, Het dunckt hem grof en groot, wat ander oyt bekomen: Eens anders land en ougst is altijds meer ghelaen, En duder van zijn vee hem stijver schijnt te staen. [p. 334]
O miseros, quorum dolor est aliena voluptas! .....& queis Risus abest, nisi quem visi movere dolores. Dat is O wel ellendigh volck, tot eyghen straff gheboren, Dat pijn en droefheyd quelt alst wel een ander gaet! Dat noyt ghenucht en ziet, geen vreughd en komt te voren, Als die uyt on-ghenucht en anders druck ont-staet. [p. 335] t Is zeker wel een ellendige wreedheyd, dat de nijdighe haer zelven aen doen, en die alle de pijnen van de vernuftighste tyrannen verre te boven gaet. Want dewijle zy een anders goed tot haer eyghen quaed keeren, wat eynde, wat paele kan daer wezen, dat den loop van haer verdriet zoude konnen stremmen, zo langhe als God is, dat hy eeuwigh is; dat is, een wel-doender van alle menschen. Zeer wel is deze zieckte met de hout-worm vergheleken: want ghelijck hy het hout door-bijt, daer in hy gheboren wert, al-eer hy yet anders kan beknaeghen; alzoo verteert de nijdighe zijn eyghen zelven, eer hy een ander den minsten beet kan gheven. De nijd, cattijve nijd, wert van ons zelf ghezielt, En daer zy door ons leeft, ons leven gantsch vernielt, Ghelijck een quade worm, die in het hout ghebroedet, Daer van oock voedsel heeft, en hoe hy meer zich voedet, Te meer het hout verrot: of als men t yzer ziet Allenghskens, door zijn roest, vergaen op t laetst tot niet. Zoo doet de bleecke nijd: daer wy-ze kostlick spijzen, Daer eet zy ons heel op: zy komt in t herte rijzen, En knaeght haer eyghen Min, en met een traegh verdriet, Verdrooght ons vleesch en been niet anders als een riet. Wie is hier heel van vry? gheen mensch, gheen in dit leven: Want zoolangh als wy zijn, zijn wy door nijd ghedreven, Verslaeft aen ydel gunst: ons hert wert noyt ghestilt Door rust, of noughzaemheyd, maer steeds door zorgh ghevilt. Voeght hier by, dat de Heere van BARTAS, in de eerste dagh van zijn eerste weke zinght: Le coeur de lenvieux chagrinement despit, En veut a son semblable, au plus grand, au petit. [p. 336] Il hait lun comme egal, craint lautre comme maistre, Et prevoit soupçonneux que lautre le peut estre. Dat luyt in goed Duytsch, voor die het Fransch niet en verstaet: De nijders hert met spijt en bitterheyd beslaghen, Wilt quaed aen zijns gelijck: kan groot noch kleyn verdraghen: Haet deen als even-groot, vreest dander als een heer: Ziet, dat die komen kan oock tot de zelve eer. Daerom de wijze BION, ziende yemand, die met nijdigheyd berucht was, met een droef ghezicht, voor by hem henen druypen; ick en weet niet, zeyde hy, of u yets quaeds over-kommen is, of een ander yets goeds. Te kennen gevende, dat de nijdighe vermaghert door eens anders vet geluck: eens anders voorspoed tot zijn tegen-spoed duydende. Wat kan daer verdoemelicker feyle wezen? wat behanghssel, wat verwe kan daer gevonden werden, om dit vuyle tafereel aen yemands ooghen te gebieden? Alle andere ondeughden, hoe-wel zy af-schouwelick en schrickelick zijn, zy hebben nochtans eenigh schijn en couleur, om op het buffet gebrocht te werden. Een advocaet van de Gierigheyd zal den harden en ellendigen staet van de armoede voor oogen leggen; de veelheyd der kinderen, de kleyne liefde te berde bringhen. De eergierigheyd zal de liefde en genegentheyd voor-werpen, die een yeghelick behoorde te hebben, om zijn Vader-land dienst te doen; zijn vrienden, en alle vrome luyden te voorderen, die andersins verzuymt en teghen alle reden, naer-ghelaten werden. De Ongeduldigheyd nemet op de grootheyd van haer lijden, de on-waerdigheyd van het ghene zy verdraghen moet. De vreeze legget op het schrickelick ghevaer, daer vele door lichtveerdighe onbesuystheyd in-vallen; zijnde veel beter, al dwerzende en laverende den hoeck boven te komen, als recht toe aen, het schip in splin[p. 337]teren te zeylen. De wel-lust beweert zich met het vermaeck en zoetigheyd, waer toe alle ghedierten ghenoodet en gheprickelt werden. En om kort te zijn; daer en wert gheen on-deught ter weereld ghevonden, die niet wat schijnelicks, tot haer bescherminghe, en zoude voort-bringhen, wanneer maer de nijdigheyd af-ghezondert wert. Yder ander feyle bevecht alleenelick haer teghen-ghestelde deugd, maer de nijdigheyd staet, met schild en sweerd, teghen alle deughden. Sara benijt de vruchtbaerheyd van haer dienst-maeghd Agar, die nochtans, met haer toe-stemmen, van haeren man bekent was. Marthe murckelt en prevelt teghen haer zuster Magdaleene, om dat zy aen de voeten Iesu zat. Alexander haet Perdiccam, om dat hy een goed krijghs-man was; Lysimachum, om zijn ervaerentheyd; Seleucum, om zijn grootmoedigheyd; Attalum, om zijn koninclicke weerdigheyd; Ptolemaeum, om zijn voor-spoedigheyd. Ajax heeft Vlyssi de wapenen van Achilles zo zeere benijt, die hem gegeven waeren, in verschuldinghe van zijn kloeckheyd, dat hy dul wiert, en aen zich zelven zijn eyghen handen leyde. De Joden, zeght CYPRIANUS, zijn vergaen, om dat zy Christo liever beneden, dan in hem gheloofden. Zoo doen oock een groot ghetal van Enghelen, die, om dat zy gheen on-ghelijcke grootheyd in God lijden en konden, uyt de hooghste hemelen in den leeghsten af-grond gheworpen zijn, daer zy met ketenen der duysternisse bewaert worden, tot den grooten dagh des Heeren. Maer om deze schadelicke beeste uyt ons herte te bannen, laet ons kortelick bemercken, het ghene wy ghemeenelick plachten te benijden. t is veel-tijds rijckdom, eere, staet, en wat van zulcke slagh meer is. maer zeker, t is by ghebreck van te weten, hoe diere die dinghen kosten. die ons de zelve aen-bode, om de zelve prijs, wy zouden-ze veel-tijds verwerpen. Hoe dat? Al en zeyd [p. 338] ick anders niet, een naer-dachtighe ziele zoude zich hier mede vernoughen; Nella felicitâ glaltari non fumano; In voor-spoed en roocken de autaren niet. Het zijn stercke beenen, die weelde dragen. Res secundae sapientum animos fatigant, Voor-spoed vermoeyt der wijzen ghemoet. Maer ziet eens, wat-men al lijden en uytstaen moet, om daer toe te kommen, en noch veel meer om daer in te blijven. vleyen, lieghen, lijden, bedrieghen; kort, zijn heele vryheyd, het kostelickste van de mensche, wegh-werpen. Men heeft niet om niet in de weereld. hy en kan geen beulingen maken, die geen vercken en koopt. en noyt en wasser noch zo grooten bancket, of yemand at-ter qualick. meent yemand anders, tot weerelds goed of eere te gheraecken, die moest eerst de wet, en het ghebruyck des weerelds omme-keeren: t ware, het laecken te willen hebben, en evenwel het ghelt in de beurze te houden; de courtagie te willen verdienen, en gheen partye te sluyten. Het recht der volckeren en laet zucks niet toe. Doe de moeyte, of en verwacht gheen loon: kiest de waren, of de prijs. een van beyden moet ghy missen. Verstaet ghy t wel, zoo sult ghy liever mede-lijden hebben met des weerelds gunstelinghen, als haer nijd toe-draghen. En niet den hondt slachten, dien het leed is, dat de ander in de keucken gaet; hoe wel in duysend perijckelen van wel ghekluppelt te werden. Of wel de bedelaers, dien de ooghen zeer doen, wanneer zy deen den anderen aen een deure zien staen.
Int warme van den hayrd, gheneuyghlick zit en speelt; Dry putjens maeckt in dasch, en doet malcandren raden, Wie dat noch eens zal zijn u aenghenaem ghedeelt: (5) Denck eens dan op u zelf, dat ghy nu heet van bloede, Haest stijf en kout van lêen, tot asschen zult vergaen. En zoo ghy niet in tijds gheweest zijt op u hoede, Raed, hoe, by onze God, u dinghen zullen staen. [p. 340]
Ghedenck dan, hier by, uwes scheppers in de daghen uwer jonckheyd, eer dat de dagen des quaeds kommen, en de jaeren naecken, van de welcke ghy zegghen zult, ick en hebbe in haer gheen wel-ghevallen. eer dat de zonne, en het licht, de maene, en de sterren verduystert werden, en daer wolcken keeren naer den reghen. Ten daghe dat de huyswachters zullen beweeght, en de krijgh-mannen gheboghen werden, en de maelsters op-houden, als zy vermindert werden, en die door vensters zien, verduystert werden; en de deure op de straete gesloten werden, en het gheluyd van de meulen neder-ligghe, en op-gae als het gheluyd van een vogheltjen, en alle de zangh-dochters om leeghe vallen. eer dat-men oock van de hooghe vreeze, en de schrickselen op de wegh; en de amandel-boom bloeye, en de sprinck-haene verswaere, en de begheerte vernietight wert. als de mensche gaet naer het huys zijner eeuwe, en de klaghende op de straete keeren. eer dat de zilvere koorde wegh-gedaen, en het goude rond-vat gebroken werde, en de eemer op de springh vermorzelt werde, en het radt op de bornput breke; en het stof keere tot de aerde, als het geweest is; en de geest keere tot God, die hem ghegeven heeft. Men houft gheen zekerheyd op dezer aerd te hopen, Het vlieght al uyt der hand, niet anders als de wind. [p. 341] t Verandert al wat is, t is al daer toe gheropen: De tijd, die ons hier maeckt, de zelv ons oock verslint. (5) Prins, Koningh, en zijn stam, t gaet alles henen drijven, En ander dier-ghelijck herspruyten uyt haer dood. Daer is gheen dingh, dat leeft, dat eeuwelick zal blijven: De deughd op dezer aerd, is alleen buyten nood. Maer t is verre van huys, dat dit by velen zoude over-dacht werden. t zijn andere koten, die de jonckheyd zoeckt. Dat is by haer, als de Griecken spreken, in een put met honden vechten, en noyt van vreeze ontslaghen te zijn. men moet dan de elleboghen vry, en het herte zonder swarte zucht hebben. En komt haer noch de dood te vooren; t is dan met deze hupsche op-weckinghe: Waerom doet ghy u zoo veel moeyt? Waerom verkerckert ghy u leven? Dewijle ghy noch jeughdich bloeyt, Waerom wilt ghy u niet begheven, (5) Tot vrolickheyd, en liefd aen-kleven? Ah, arme mensch! en weet ghy niet, Dat maer een koorts en hoeft te wezen, Om u te brenghen in de vliet, Daer niemand oyt van daen en schiet? (10) Wat dat-men zegghen magh, of lezen: De dood is vol schricks en verdriet. Iae voor zulcke weereldlinghen, die dit teghenwoordighe leven om-helzen, als haer laetste en opperste goed. gelijck het oock haer is. want de dood is by haer, de beul der natuere; de vloeck Gods; de rent-meester der helle. Maer zeker, die het licht haerder ziele uyt-schieten, tot in de toe-kommende weereld, en dit leven ghebruycken, als niet ghebruyckende, houden de dood, ghelijck zelfs [p. 342] een heyden spreeckt, voor een zeer schoone en kostelicke vond der Natuere; en, naer de spraecke der H. Schrift, een woecker en ghewin. Comme un bon pelerin sesiouït en son coeur, Davoir de son voyage accompli la longueur, Pour revoir au logis la face de son pere, Ainsi tot homme doit (pensant à la misere, Quapporte jour et nuict ce voyage mondain) Rire daise en son coeur, de laccomplir soudain. Pour voir son Dieu là haut, et pour estre delivre Des maux, ausquels ils faut en ce bas monde vivre. Dit zinght de Fransche Poeet: Als een goed pelgerim zich in zijn hert verblijt, Dat hy zijn langhe reys vol-bracht heeft op zijn tijd, Om wederom te zien het aen-zicht van zijn vader: Alzoo moet yder mensch (wy zeggh ick allegader) Herdencken steeds d ellende van deze weerelds tocht, En lacchen in ons hert, dien t hebben haest vol-brocht: Om God den Heer te zien, en vry te zijn verheven Van t quaed, daer in wy steeds, in dit vleesch, moeten leven. T is alzoo, dat wy niet vrouger en moeten van hier willen scheyden, dan wanneer onze zand-looper die van God ghestelt is, uyt-gheloopen is: nochtans als wy, die dat hemelsche licht eenigher maten deelachtigh zijn, dit leven verghelijcken by het toe-kommende; zoo zullen wy groote reden bevinden, om met den Apostel te zuchten, en uyt te roepen; wie zal ons verlossen van dit lichaem des doods? T en is dan soo heel vremt niet, dat de heydenen, die alleen de leydinghe der natuere ghevolght hebben, het [p. 343] beste hebben geacht, niet geboren te zijn: en het naeste daer aen, haest te sterven. Waer op dit ghedicht slaet, dat ick hier uyt het Griecks over-ghebracht hebbe: Tot welck een levens treyn zal ick my best begheven, Om, zonder onghemack, gheluckelick te leven? In hoven heerscht de zucht van eer en grote staet. Raeds-heeren zijn vol tocht van liefd en enckel haet. De huyzen zijn vervult met menigh duyzent zorghen: Het land-werck is vol moeyt, daer aen een mensch zou worghen: De schippers, zijnd altijds in angst en groote nood, Zien, op twee vinghers naer, de aen-komst van de dood. Hy, die gaet, om ghewin, in vremde landen dwalen, Vreest, zoo hy thuys wat laet, dat t vremde zullen halen. De krijghs-man gaet ter dood, met kloeckheyd trots vermomt. Het houwlick is van zorgh en onghenucht beromt. En zoo-men anders leeft van t houwelick ont-bonden, Ons leven wert verwoest, in eenzaemheyd verslonden. t Geeft altoos on-ghenucht en huysselicke pijn, Van kinders wel voor-zien, of kinderloos te zijn. De jonckheyd wert on-nut en on-bequaem bevonden: De ouderdom, gantsch swack, wert haest naer t graf gezonden. Zoo dat het beste waer, te wezen nimmermeer; Of stracks naer ons gheboort, te sterven jonck en teer. Hout dit tot over-maete en besluyt van dit in-leghsel: Het leven van de mensch, aen alle kant om-gheven, Rolt stadigh, dagh aen dagh, met groot on-zekerheyd: Ghelijck als aen de strand de golven zijn ghedreven, Daer d een voor, d ander naer, naer d ander niet en beyt. Wanneer dan op het eynd onz laetst uyr is ghekommen, [p. 344] En dat Natuer ons eyscht het gheen zy heeft gheleent; Van ons en blijft hier niet, daer van wy konnen rommen, Als een veroude dooz van vrot en vuyl ghebeent. Maer neemt-er evenwel dit noch by: Jamais lhomme, avant quil meure, Ne demeure Bienheureux parfaictement. Tousiours avec la liesse, La tristesse Se mesle secretement. Dat is: De mensch en wert hier noyt in vol gheluck bevonden, Voor dat hy eerst af-leggh dit vleeschelicke pack. De droefheyd, hoe het gae, wert altoos tsaem ghebonden Met t gheen ons blijdschap geeft, of eenigh aerdsch gemack.
Zie, waer heen dat de mensch, ô schrick! niet wert ghedreven, Wanneer, door by-geloof, zijn herte light verstrickt: Een moer-struyck van onheyl en grouwel is zijn leven, En wat God ons oyt gaf, wert in hem gansch verstickt. Natuere wert verzaeckt. want ouders hebben konnen Met haere oogen zien, jae wreedelick begeert, Dat t geen was uyt haer zelf, een ander-zelf gewonnen, Zou van een gloeyend beeld tot asschen zijn verteert. [p. 345]
Gods volck heeft, zonder meer op zijn bevel te mercken, Met dheydens zich ghemenght, gheleert haer booze wercken, Haer beelden steeds ghedient, zich met haer doen bevleckt, t Welck haer heeft tot een strick en erghernis ghestreckt. Zy hebben bloedigh-wreed, tot Godes groot mishaghen, Haer dochters en haer zoons, de duyvel op-ghedraghen: Haer eyghen vleesch en bloed, dat van haer was gheteelt, Gheoffert aen het vier van een af-grijzigh beeld. Zoo dat het gantsche land, van wet en recht ont-bonden, Bedeckt was en bevleckt, met schrickelicke zonden; God kende nauw zijn volck, zijn volck en kend hem niet, Maer, als een vuyle hoer, God als haer man verliet. [p. 348] t Is wel te bedencken, wat dat listighe serpent hier mede voor heeft gehadt: namelick, te verduysteren en wegh te nemen de heymenisse van onze zaligheyd, die Iesus, de wijsheyd en verlustinghe des Vaders, dat bevleeschte woord, door zijns zelfs offerhande, te wege heeft gebracht, dien God de Vader (noch hy zijn eyghen zelven) niet ghespaert en heeft, maer voor ons, tot een volkomen slacht-offer, heeft over-ghelevert, op dat wy een eeuwighe verzoeninghe verkrijghen zouden. In somme: ghy ziet dan, ghelijck PLVTARCHVS zeght, dat de superstitie, of by-gheloove, het beghin en de oorspronck gheweest is van alle goddeloosheyd. Gens superstitioni obnoxia, religionibus adversa. Het volck, zeght Tacitvs, dat de superstitie onderhaevigh is, is de gods-diensten teghen-strijdigh. Daer en is niet ter weereld, dat zoo straf en eerbiedigh ghelaet bewijst, als het by-geloove: niet, dat zoo anghstighe moeyte, en keurighe pijne aenneemt, om de ware godvruchtigheyd naer te bootsen. Maer onder-tusschen, zoo ghy gheen schele, of beschelde ooghen en hebt, zult ghy bevinden, datter niet zoo hinderlick, en tegen-partijdigh is van alle hemelsche heyligheyd. Ghelijckerwijs de wolf, die niet qualick den hond en ghelijckt, maer is evenwel van een heel andere en tegen-strijdighe aerd. of wel gelijck een Courtizane, ofte over-spelige vrouwe, die door haer smeeckende minne-grillekens, en kleyne mondekens te maecken, meer genegentheyd en herts-liefde schijnt te draghen, als de ware bruyd of ee-gade, die gheen smeucksel, of uytterlick ghekletter en kent, noch uyt eerbaerheyd en kan bewijzen. t Is een zieckte van een swacke en oud-wijvighe ziele: een gantsch on-zinnighe dolinghe, die de minzaeme vreest, en schent die-ze eert en dient. Superstitio error insanus: amandos timet; quos colit, violat. t Is een verdichtsel en poppetuygh van menschelicke herssens, die de mis-ghebouwde zielen [p. 349] deerlick uyt-strijckt, en doodelick quetset. een helsche smisse van onheyl en onheyligheyd, verziert en verciert van benaude en verkniesde menschen, die God den Heere, als een bijtebauw of bulleback vreezen. Welcke, zoo zy mochten naer eyghen-dunckentheyd te wercke gaen, en beramen een eyghen-willighe gehoorzaemheyd, God en zoude gheen beter of ghetrouwer dienaers konnen hebben; maer zoodanigh, als zy nu zijn, gheen ergher of onghetrouwer.
Dat daerde was verkorst, het water stijf als glas; Een jonghman, anderzins niet onbequaem, gheneghen Te weten, op het nauwst, wat van de koude was: Gingh, met een zoet bedrijf, een yzer-stave lecken, Waer aen hy een groot vel van zijne tonghe liet. T was kluchtigh om te zien zijn labbe zoo te recken. Geloof eer, als ghy wat met schaed of schand beziet. [p. 351] GHelijck wy zeer groot on-ghemack lijden, van de ongheregheltheyd des lichaems; zoo doen wy noch veel meer, van de on-ghetempertheyd der ziele. die, ghelijck zy nergens reghel noch mate houden en kan, zoo toont zy oock byzonderlick haer onghestalte, wanneer zy zich alles onder-wind, en haer selven uyt-strect, om alles te deur-pluyzen en onder-zoucken, daer zy geen belanck met allen aen en heeft, en daer uyt zy gheen nuttigheyd ter weereld en kan bekommen. David ziende, dat Saüls wapenen hem niet en pasteden, heeft de zelve van hem gheworpen. maer wy trecken dat alder-meest aen, dat minst voor ons ghemaeckt is. Wy gheven ons zelven allesins schoon spel; en ghelijk of alle dingh van ons ghewey ware, daer en mach ons niet voor oogen kommen, of wy en micken-der naer. elcke voghel moet-er pluymen; elck wild moet-er hayr of huyd laten. Zoo neus-wijs, en keur-wetigh zijn wy ghemeenelick, al is t zelfs dickwils tot onze schade. Wie isser onder ons, die als hy yet ter halver ooren verstaen heeft, niet alle steenen en verleght, om het eynde, en gelijck men spreeckt, het finael te weten. Daerom zietmen, hoe jeloers ghemeenelick de doovaers zijn, en die door ouderdom, of eenigh ander gebreck, hard-hoorig geworden zijn. zy en rusten noch en houden niet op, voor dat zy alles van de naelde tot den draed weten. Wie en weet oock niet, waerom daghelicks zoo veel schandelicke ont-eeringen gheschieden? Waerom zoo veel graen-schooven buyten tijds en plaetse gedorst werden? Men verstaet wel winck, al en ist met gheen schuer-deure. Al proevende brant de kock zijn tonghe, seght ons spreeck-woord. [p. 352] Wilt ghy weten, waerom menschen, Nu naer dit, dan daer naer wenschen, Waerom zelfs een eerbaer hert Zomtijds wel bedroghen wert? t Is een koorts om al te weten, Wat-men houdet voor secreten. t Is een schurfte vinnigh-heet, Dat ons kittelt tot ons leed. Maer hier van is voor dezen meer ghesproken. en andere dingen doen my haestighen, om eyndelick een eynde te maecken. neem dan dit volghende voor een sluyt-steen.
Men ziet het eerst zijn laetst, het laetst zijn eerste bringhen. Geen weerelds dingh ons wil, noch onze lusten ent, Daer zijn wy altoos kindsch, en nimmermeer gespent. Het moet dan yetwes zijn, dat hier niet is te vinden: Want hebt hier wat ghy wilt, t en zal u wil niet binden, Noch wilt hy voort en voort. Wat ist dan? kort gezeyt, Het klaer gezichte Gods, des hemels eeuwigheyd. [p. 354]
Quod petijt, spernit; repetit quod nuper omisit; Aestuat, & vitae disconvenit ordine toto. Dat nu de mensche wil, dat zal hy vlus verfoeyen, En daer hy flus van ghing, daer zal hy nu naer spoeyen. Een on-ghestuymde zee! van boven tot beneen, Ghelijck de moeder-stoff, vermenghet onder een. Een volgh-lust steld zijn opperste goed in het vleeschelick ghebruyck der vrouwen: en als hy nu bekommen heeft, daer hy langhe naer gehaeckt en ghesnackt heeft, dan staet hy dickwils verklemt, en steeckt de braeck van het ghene, daer hy zich meende met een volle gheneuchte in te wentelen. De uytterste wel-lust, zeght erghens een, heeft een lucht van zuchten en stenen: t is swackheyd, beswijminghe, vaddigheyd. Al het gheluck des weerelds, dat ons toe-ghezonden wert, wert ons op de hooghste marct verkocht: dat is te zegghen, dat wy gheen ghenuechte zuyver en onvermenght hebben, en zoodangh als die is, moet die noch van ons gekocht werden, met het ghewichte van eenigh quaed. Pinguis amor, nimiumque potens, in taedia nobis Vertitur, & stomacho dulcis ut esca nocet. [p. 355]
In wan-lust dick verkeert, en schijnt ghelijck te smachten De pricklingh van het vleesch: niet anders als het zoet, Dat ons de maegh verquabst, en dickwils braecken doet. De ghierighaerd desgelijcks on-machtigh in al zijn macht, draeyt en keert in zijn goed, gelijck een deure op haer herre (als de Wijse man van de leuyaerd spreeckt:) en waer hy zich vint, zelfs midden in den over-vloed van het ghene, daer hy al zijn gheluckzaligheyd in stelt, noch steeckt hy zijn hals aen alle kanten uyt, om te hebben de oorzaecke van meerder heb-lust: dat is, om te drincken, op dat hy meerder dorst hebben zoude. en gelijck een tweeden Achab, verdwijnt hy van zieckte, om eens anders acker te hebben. Al dat een ander heeft, ontbreeckt hem noch: en als hy t nu al hadde, dan zoud hij even zoo vernoeght zijn, als dien rijcken vreckaerd was; welcke verstaen hebbende, dat het gelt, daer van zijn kisten verstickt waeren, af-ghezet was, liep henen van mis-moedigheyd, en ghingh hem verhanghen. Meer ghelucks en is ook by den eer-gierighen niet te vinden. ont-ledet en beziet hem wel: hy is waerlick een blinde staet-mol, die altijds wroet, en aerde om-worpt, tot dat hy zelfs in aerde verandert. het eynd-teecken van zijn loop-bane, is de voor-deure van een nieuw prijs-spel. al dat hy heeft, en is maer moortel om kalck te maecken; en wat hy oock krijght, al waer het zelfs een keyser-rijck, en dient hem maer tot steenen, om een toren te bouwen, diens grond-veste in het middel-punct der aerde gheleght wert, en diens spitse verre buyten Gods throon zich uyt-streckt. Unus non sufficit orbis. Een weereld en is niet ghenoegh. Hy verdraeght on-eyndelick veel quaeds, om meer quaeds te bekommen. [p. 356] en daer hy in alle dinghen, een slave der on-gerechtigheyd is, wert hy hier in rechtveerdigh bevonden, dat hy hem zelven op de pijn-banck leght, alwaer hy zijn eer-lust zoo gheweldigh uyt-reckt, dat alle de zenuwen van zijn ziele, tot berstens toe, gespannen zijn. Maer hoe-wel van yemand niet on-bequamelick deze herts-tocht, het hemde der ziele ghenaemt wert, als een kleed zijnde, het welcke laetst van allen af-geleght wert; zoo mach-ze oock wel de helsche rouw-mantel ghenaemt werden, die deze ramp-zalige draghen, zoo langhe zy zijn, dat is, in eeuwigheyd. Dier-ghelijcke staeltjes moghen oock genomen werden van alle andere feylen, jae van alles, dat aerdsch en weereldsch zijnde, gheen deel en is, noch en heeft van dat verborghen Manna, dat boven in de hemelen bewaert wert. Gheen dingen des weerelds zoo heunigh-zoet, die niet vol bitterheyds en galle en zijn. het zijn al moes-kruyden, daer van tot de man Gods gezeyd wiert, de dood is in de pot. Daer en is niet zoo goed, zoo kostelick, zoo vermaeckelick, dat de mensche eenighsins kan geluckzalighen, als het aenzicht en de rechter-hand Gods, daer verzadinghe der blijdschap, en volheyd der vreughden is. Hy alleen, die onze zielen gheschapen heeft, kan haer grondelooze begeerte vervullen, en haer dorstigen brand uyt-lesschen. Alle het ghene dat God of Godes niet en is, is armoede, en doodelick ghebreck. De Heere is mijn herder, men en zal niet ont-breken, zeght de Prophetische Koninck. het welcke gheen prince noch zelfs de aldermachtighste van deze weereld en konnen getuyghen; als wiens ghebreck vermeerdert, naer dat haer grootheyd zich verder uyt-breyt. Die alleen, welcke gehouden werden voor het uyt-keersel en wegh-worpsel dezes weerelds, de dienst-knechten Iesu, konnen met een zekere vastigheyt zegghen, my en zal niet ont-breken. ende, alles zal alle andere ontbreken. Als een water-zuchtige zijn dorst door het drincken ver- [p. 357] meerdert, zonder oyt verzadight te werden; zoo en konnen de dinghen dezes weerelds, met groote hoopen op-ghetast, den afgrond onzer begheerten niet vollen, maer maecken het gat altijds wijder en dieper. De verquistighe zone, van God ghescheyden zijnde, bekent, dat hy moet van hongher sterven. t is zoo; wie deze meester niet aen en hanght, zal midden in het water van dorst vergaen; en, naer zijn meeninghe, te licht geladen zijnde, onder dat weereldsch pack neder-zincken. Men zeght, dat de toovenaers en swarte konst-meesters een tafel konnen toe-richten, daer alle vruchten en leckernyen des weerelds schijnen opghedischt te zijn; maer zoo wanneer-men die ghenaeckt om aen te tasten, t en is anders niet als lucht en ydelheyd. zoo zijn de dinghen dezes weerelds, oock in heer meeste glans en luyster aenghezien zijnde. en meynt ghy evenwel noch yet in de hand te hebben, t en zal evenwel uwe lust niet boeten, noch uwen hongher verzadighen, niet meer als de maeltijden, de Heliogabalus zeer kostelick op-pronckte, daer van alle de spijze, zomtijds van wasch, zomtijds van hout, zomtijds van yvoor, zomtijds van aerd-werck, en dickwils oock van marmer en porphyr-steen gemaeckt was. Aen-merckt vry, met open ooghen, alle de grootsheyd, die onder de zonne aen-ghebeden wert, t en is maer lichte sauce en zilte, die niet en streckt om den eet-lust te stillen, maer veel meer te scherpen, en gaende te maecken. Want als het doove vier wert in den heird onsteken, Door sulphur ofte wind, door yemands hulp verweckt; Zoo groeyt des menschs begheert, vol allerley ghebreken, Wanneer hem met haer gunst de wereld over-deckt. Naer dat de Heere, door de zangh-meester Israels, zijne wetten wel ernstelick bevolen en aen-gheprezen hadde, besluyt hy met deze woorden: [p. 358] Doet wijt op den mond, Neem aen mijn wel-daeden: En ter zelver stond, Zal ick dy met goed, In al overvloed, Vullen en verzaden. Te kennen ghevende, dat buyten hem, niet als hongher en ghebreck is; en by hem alleen, die zoete verzadinghe, zonder verzadinghe, te vinden is. Want de ziele des mensches, naer Gods beeld en ghelijckenisse, geschapen zijnde, kan wel met alle andere dinghen bezigh ghehouden en vermoeyt, maer niet vernoeght, of vervult werden. Want ghelijck zy in haer zelven gantsch onvermoghende zijn, soo veranderen zy oock lichtelick, en vergaen, gelijck een wolcke, van deene plaetse naer de andere, en storten eyndelick, en breken tot niet. Die haer daer van ververren, naerderen tot God; die gheen andere schattinghe van ons en eyscht, als dat wy willen gheluckigh zijn. En niet en zal ons daer van meer af-leyden, als de bedrieghelicke luyster des weerelds: welcke als die valsche vierkens, diemen stal-lichten noemt, en des nachts ontrent de rivieren ghezien werden, gheen ander schijn en gheven, als in de dicke nevelen der duysternisse, en leyden, die haer volgen in het water, al waer zy oock verdrincken moeten, zoo zy in tijds niet om en zien, en te rugghe keeren. O wel gheluck-zalighe ziele, dien God alle dingh is, en buyten God niet zoet, niet kostelick, niet aenghenaem en hout, maer veel eer, als bitter en verdrietigh, verfoeyt en wegh-stoot! het is on-moghelick, dat ons ghemoet, gantsch hemelsch en gheestelick zijnde, eenighe ghenoeghsaemheyd, of wezentlicke vertroostinghe scheppe, in de slijmighe vettigheyd van het vuyle grondzop der aerden. De put-eemer, zoo langh hy vol in het water [p. 359] hanght, en schijnt geen swaerte ter weereld te hebben; maer zo haest hy uyt het water begint verheven te werden, begint haer oock zijn swaerte te openbaren. Dit heeft zijn recht bescheyt en natuerlicke reden. Want het water zijnde in zijn natuerlicke plaetse, en druckt noch en perst niet: gelijckmen in de duyckelaers sien kan, die zomtijds ettelicke vademen waters boven haer lijf hebben, zonder eenich gewicht te gevoelen: maer het zelve water buyten zijn element getrocken zijnde, ghelijck als worstelende met het gewelt, dat hem aengedaen wert, neemt een swaerte aen, om weder, zoo het moghelick ware, in sijn plaetse te geraken. Past dit oock op de menschelicke ziele, die als van God, door sijnen asem, geteelt zijnde, in hem oock alleen, haer wesentlicke plaetse moet soecken, so zy anders lustigh en vernoeght wilt wesen. Want so haest de zelve van God, haer gheboortigh element, by maniere van spreken, in de wereld getrocken wert, wert sy met een swaer ghewichte over-toghen, waer door sy allesins verdrietigh is, en verdrietigh maect. Voor het herte, dat hem zelven in Godes Boezem ghestort vint, is alles licht en gemackelick: maer dat in de kolpen van dit aerdsche modder verswalpt light, moet alles swaer en verdrietigh vallen. Laet ons dan onsen oorsprongh erkennen, en al onse krachten en zenuwen in-spannen, om met de zelve vereenigt te werden. Daer is alleen het eynde van alle onruste, en de volheyd van alle genoeghzaemheyd te vinden. So lange moeten wy draeyen en om-loopen, tot dat de naelde onzer zielen naer de dese noord-sterre gestreckt stae. Oock en isser niet ter weereld te vinden, dat die holle diepte van onsen geest eenighzins kan vollen, als dat on-eyndelick on-verdeelick punt, dat onse zielen, ghelijck gesteken en gegraveerd heeft, Versint en past al wat ghy wilt; de diepte van het af-drucksel, twelck een zegel in het was maeckt, [p. 360] kan alleenelick van de zelve zeghel, zonder schenden, gevult werden. Doen wy van God ghemaeckt zijn, zijn wy oock met zijn eygen beeld ghezeghelt: waer door zulcke diepten in onze ziele gheprent zijn, die de heele weereld, al waer zy noch zoo groot, in geenen deele en kan stoppen. De volheyd Gods, die geheel volheyd is, kan de zelve vollen, en noch on-eyndelick over-schot hebben. Want om yet van te stamelen, daer van zelfs der Enghelen tonghen swijghen moeten: Hy is een swelgh-diep, zonder grond, Die over al is, in dit rond: En buyten al, wat datter leeft, Jae wat hy oyt gheschapen heeft. In al, maer nerghens isser wat Dat in het minst zijn volheyd vat: En buyten al, doch niet met al, Zijn wesen oyt uyt-sluyten zal. Hy is de volheyd aller vreught, Die yder, wie hem ziet, verheught, Vol van hem selfs, in al gheheel, En al oock in een yder deel. De zonne der gherechtigheyd, Vol van al licht en heerlickheyd; Die ons naer dese droeve nacht, Zoo wy hem eeren naer ons macht, Wt dit bedruckte jammer-dal, In vreughden volheyd brenghen zal. __________________________________________ TOT MIDDELBURGH, Ghedruckt bt Hans van der Hellen, Anno MDCXXIV.
|