| Jan de Brune de Jonge: Wetsteen der vernuften. Het tweede deel (Amsterdam, 1659) Uitgegeven door Ilse Dewitte Met een bijdrage van Paula Koning Red. dr. A.J.E. Harmsen, Universiteit Leiden. Facsimile bij books.google Ilse Dewitte: ‘De lotgevallen van de Wetsteen der vernuften van Jan de Brune’ Het eerste deel van de Wetsteen der vernuften (1644) Bibliografie van Jan de Brune de Jonge |
| Boek I, | hoofdstuk 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10 |
| Boek II, | hoofdstuk 1, 2, 3 |
 |
WETSTEEN[Vignet: fleuron]t’AEMSTELDAM, |
AEN DEN |
| ONtfang nu deught- en konstbeminners, het tweede deel van den Wetsteen der Vernuften, ’t welk voor eenige jaren belooft zijnde, eerst door het overlijden des Auteurs, en daer na door mijne langdurige ziekte en zwakheden, u tot heden is onthouden. Dit uytblijven zal dit deel met allerley geestige redenen, wijze spreuken, aengename boerteryen, leerzame geschiedenissen, en heylzame onderwijzingen, trachten te vergoeden, en uwe zinnen op een wonderlijke en ongemeene wijze poogen te bemachtigen: in voegen, dat het genoegen, ’t welk ghy in ’t lezen zult genieten, en de vermeerdering van uwe [fol. *2v] begaeftheden, die daer in te bekomen is, lichtelijk zal te wege brengen, een vergiffenis van eenige geringe misslagen, die al te strenge keurmeesters daer in mochten vinden. Ik zou misschien met een lange voorreden dusdanig een slagh van schrijven den lezers konnen aanprijzen, en met uytgebreyde redenen toonen, hoe door ’t selve het vernuft der breinrijken, als op de bequaemste Wetsteen, gesleepen en gescherpt wort; en hoe de jonge zinnen, op d’allerlieffelijkste wijze, daer door ter deught gelokt ja gedwongen worden: maer ik zal ’t nalaten, en den lezers terstont in den schoonsten hof brengen, om, door ’t zien en genieten van zoo een ontallijke menighte van allerhande bloemen der wetenschap, in verwondering opgetogen te [fol. *3r] worden; op datse, als de naerstige byen, den honigh der wijsheyt en deught, tot hare verbetering, daer uyt mogen trekken en behouden; en den geur en kracht der zelve in hun gantsche leven toonen; ’t welk van herten wenscht Bescheyde Lezer, Uwer E. dienstveerdige dienaer P. NIELLIUS. [fol. *3v]
Zo ’t is, als gy belydt, dat hy een Fenix was, Hier ziet gy, wijl zijn lijf verwandelt werd in asch, Zijn geest weer in een lijf met hondert vleugels zweven. (5) Doe open uw verstandt voor die het scherpt kan geven: Geen lijf geen hooft alleen, dat groent en dort als gras; Maar woonst van uwen geest, die hy zo vaak belas, Wil hy bewonen nu, om ’t sterven t’overstreven. Men mint het nut eens mans, het leven; niet het lijf: (10) Vernoeg u dies met dit, de vrucht van ’t eêlst zijns levens! Of wenscht gh’hem noch in ’t vlees, op dat hy meerder schrijf? Zo vly u na zijn geest, dat ’s geest en lichaam t’evens. Werd elk dan geen DE BRUUN’, hy werd zijns geests gebuur. Zo trotst der Geesten kunst de kunstige Natuur.
[fol. *4r]
JACOB VETH vt. Ter Ordonnantie van de selve in absentie van den Griffier J. SPRONSSEN. [fol. *4v]
Ter Ordonnantie van de Staten HERBERT VAN BEAUMONT.
DIe wijze Platonist Maximus Tyrius, rekent het voor den hooghsten trap van volmaaktheit, dien de menschelike zwakheit kan besteigeren, dat hy veel goede dingen, en weinigh quade, ten berde brengt. Ik zal mijn best doen dat het jegenwoordige boek zoo een lot wedervare; en hoewel zijn hooftstukken malkandre misschien niet veel gelijken, nochtans hoop ik dat zy alt’samen, in hunne soort, prijsselik zullen wezen, slach- [p. 2] tende de minnelike aanzichten, waar in men de juiste gelijkmaticheên der trekken, de bekoorlikheit der verwe, en de tooveryen der welschapentheit, op verscheiden manieren, beschouwt. Die tastelike proeven van deze waarheit begeert, hy leze dit tweede deel, waar in ik alles, gelijk ook in ’t eerste, verwerdelik, en zonder orde, gestelt heb; welke mengeling, mijns bedunkens, niet min aangenaam zal wezen, dan zy die men onder de sterren bemerkt, waar van de minsten zoo wel met zonderbare klaarheên, en treffelike invloeyingen, zijn bedegen, als de grootsten die het toonneel des hemels bedoolen. Onder wat naam dit eerste kapittel te begrijpen zal wezen, daar van gedraagh ik my aan ’t oordeel der verstandige Lezers: want voor als noch heb ik maar een bedommelde ideé, en een onklare verbeelding, van zijnen inhout. Om te beginnen, ik was flus met zeker Soldaat doende, dien ik de hand van een groot Heer, wiens uitbundige beleeftheit my zomtijds met een briefje vereert heeft, zonder eenige moeite ter weerelt, zoo meesterlik zagh nabootsen, dat hy ’er my, en duizent anderen, lichtelik zou hebben door bedrogen. Die ondervinding deê my gelooven dat alle letters, hoe geweldigh vremt zy ook mogen wezen, vervalscht konnen worden, zulks dat ’er niet bedriegheliker is als ’t oordeel dat men, door vergeliking van brieven, meint te vellen. Hierom geschiet het ook dat de Keizer, Auth. de just. caus. & fide, § si quis, die proeve, gelijk heel twijffelaghtigh verwerpt, en vertoogen by brengt van brieven die men nooit heeft konnen onderkennen. Eintelik zeit hy dat men, om zeker te gaan hoe een brief van dees of die zou wezen, getuigen moet by brengen, die haar hebben zien schrijven, en niet min dan drie. Tales justificationes suscepimus, si praesentes testes dicant, quod praesentibus scripsit qui documentum fecit. Deze moeten verzekeren, en zonder de minste twijffeling zeggen, dat zy de hand van iemant die overleden is, door vergelijking, kennen; anders verstrekt zy geen proeve, en noch is zoodane proef onvolmaakt, en hachelik om ’er op aan [p. 3] gaan. Zoo dat niet was, men zou allerlei soorten van schriften, zonder eenige vreeze ter weerelt, konnen vervalschen: want gelijk het moeyelik is, zeit Menochius, iemants hand zoo na te bootsen, dat men ’er niet een zier onderscheit zou tussen merken, zoo valt het licht haar op zulk een wijze te volgen dat zy ’er groote gelijkvormicheit meê hebbe. ’t Valsche bootst de waarheit na, en hoe ’t haar dichter by komt, hoe ’t meer valsch, en gevaarliker valsch is. Scelera tum tuta sunt, cum magna sunt. ’t Schrijven is een soort van schilderen, en in de schilderkunst zien wy dageliks kopyen die zoo buiten mate wel gedaan zijn, dat men haar van geen oorspronkelike stukken zou onderkennen; ja die van hun zelven niet al te goede Meesters zijn, weten d’allerbeste tafereelen verwonderlik wel na te volgen en te verbeelden. Vraaght iemant waar door het geschiede? De reden is lichtelik te geven. Zy gaan ’er op hun gemak in te werk, en doelen niet dan op een dingen, welk is om gelijke trekken te maken; een zaak die te beter uit valt en gelukt, om dat hunn’ herssens, van de last der vindinge, die ’t meeste vermoeyt, gansch en gaar zijn ontslagen. Ook om te toonen dat het geen zonderbare konstgreep is, maar dat men haar, zelf met middelmatige vlijt, kan bekomen; zoo verhaalt Suetonius in ’t leven van Titus: illum imitari solitum chirographa quaecunque vidisset, ita ut profiteretur se maximum falsarium esse potuisse; dat hy allerlei handen, die hem maar te voor quamen, wist na te bootsen, zulks dat hy een der grootste vervalschers zou hebben konnen wezen. Ik weet ontallike vertoogen om ’er dit punt meê te bevestigen, doch wil maar een of twee der merkweerdigsten verhalen. Thomas Pompejus, Edelman van Verona, was door een Schoolmeester, dien hy eerst gehoont had, by den Raat van Venetien aangedragen, en van wegen eenich heimelik verraat beschuldigt. De Rechters dwongen hem, zoo hy anders in ’t leven wou blijven, zich zelve, van die schandelike betichtingh, te zuiveren, en toonden brieven van zijn hand, waar door hy de Mantuanen, tot het innemen van Verona, [p. 4] noodighde. Toen hy de bescheiden lang en veel beschout hadde; ’t waren, zei hy, zijn eige letters, of ten minsten de zijnen t’eenemaal gelijk, evenwel verzekerde hy heilighlik haar noch geschreven, noch met zijn’ hand getrokken te hebben. Op dezen galm, want wat zouden de strakke Rechters gedaan hebben? wort hy veroordeelt. Thomas, die zich de dood niet al te wel kon getroosten, toen hy de brieven met dieper aandaght, en grooter ernst, dan hy noch oit te voren gedaan had, bemerkte, zagh het teiken van de molenman op ’t papier staan, en sprak ’er anderen over aan, die de zaak neerstelik wikkende, uit het merk daar ’t vel meê geteikent was, duidelik verstonden en afnamen, hoe de maker van dat papier, niet dan eenige jaren na den tijd waar in die brieven waren geschreven, had beginnen te werken. De valscheit dus aan den dag komende, wiert Thomas vry gesproken, en de Schoolmeester zijn schelmstuk bekennende, na weirdye gestraft. Leo Allatius verhaalt meê dat hy onder ’t praten, van een Cardinaal, die niet dan enkele zaken sprak, de volgende schiedenis hoorde. Zeker fiel eischte van een eerlik man, uit kraght van een vervalscht bondschrift, ettelike penningen, dewelke zoo zy hem zelf niet ten deele toe getelt wierden, trok hy den anderen voor recht. Toen de vrome man ’t gemaakte bescheit voor zijn hand erkende, wiert hy gelast de penningen, ten juisten verschijndage, te betalen. Edoch, als men op het teiken van ’t papier beschouw nam, zag men ’er het wapen der Barbarinen in, ’t welk niet, dan na dat Urbanus de aghtste den Pausseliken stoel had beklommen, op ’t papier was gedrukt geweest, en het bondschrift luidde dat de schult, ten tijde van Clemens de aghtste, gemaakt was. Cujacius item in exposit. Novell. XLIV refert accidisse Lutetiae, ut Senatus suspectum chirographum ex die in eo adscripto, quo nondum ejus notae charta ulla in rerum natura erat, certissimo argumento, quasi falsum improbaret. Onder andere oolikheên, daar vervalschers gebruik van maken om tot hun schendig voornemen te raken, is ’er dit eene: zy leggen een beolyt pa- [p. 5] pier op iemants schrift, en trekken de letters zoo na. Dit punt verdiende wel dat’er breeder van gesproken wiert; doch alzoo’t dapper gevaarlik is, wil ik over gaan tot het gene my ’t gewagh van geolyt papier in den zin brengt. Daar is niet dat langksamer uitwaassemt als oly, en dat eer van de lucht wort verzwolgen dan water; ’t welk niet alleen in die vochten zelf te zien is, maar ook in de lichamen daar zy meê vermengt zijn: want papier dat met oly bestreken is, houwt zijn doorschijnicheit langen tijd, de oly niet uitwaassemende; ’t geen daarentegen met water is nat gemaakt, en ’er wat helderheit heeft door verkregen, wort een oogenblik daar na wederom wit, en verliest al zijn doorschijnicheit, mits het vocht daar ’t meê besprengt was datelik in de lucht verdwijnt. Gewisselik lucht en water komen malkander, in aart, zoo dichte by, dat van die twee hooftstoffen deze dikwils in die, en die in deze, wort verandert; ’t welk een zaak is die wel een ernstige opmerking verdient: want het heeft vry wat te beduiden dat men d’elementen, die beginsels der dingen zijn, van haar natuurlike hoedanicheên ontbloot, om ’er vremde te doen aantrekken. Men verhaalt van een zeekapitein, die heel ver van lant wezende, groot gebrek van zoet water in zijn schip had. Gelijk hy in de kennis van natuurlike zaken tamelik ervaren was, liet hy alle naghten ettelike hoopen cottoen in de takeling hangen, en haar ’s morgens vroeg uitperssende, kreeg hy t’elkens water genoeg om den grooten dorst zijner soldaten te slisschen. Meint iemant dat die weltepasse dienst ergens anders uit voort quam, en niet de verandering, daar wy van spreken, te wijten ware? Wat my belangt, ik twijffel ’er zoo weinig aan, dat ik bikans met eenen, ’t gevoelen van zommige ouden, toesta, die den oorsprong aller fonteinen, aan deze verandering van lucht in water, toeschreven; zich inbeeldende dat de lucht in d’aders der aarde besloten, door de kouwde dier plaatsen eerstelik wiert bevroren, en dat zy naderhant in water versmeltende, tot het gestadig onderhout van zoo veel bronnen, genoeghsame stoffe leverde. [p. 6] Evenwel denk ik niet dat d’onderaardsche lucht alleen, tot de noitophouwdenheit van zoo menighvoude fonteinen, en rivieren, bequaam zy: want het gansche element des luchts zou bikans, in een korte tijd, in d’onderaardsche holen moeten neêrvloeyen, om geduurigh in water, dat veel zwaarder is als lucht, verandert te worden. Hierenboven leert de Schrift dat de fonteinen en rivieren uit de zee, en niet uit de lucht, voortkomen: om dat de zee in d’aders der aarde boorende, de vieren daar na en geesten ’t ingewant van die groote moeder warmende, en zomtijds schuddende, in de hoofden der bergen waassemt. In wisse waarheit, dat men zoo een waasseming, door nootdwang, moet stellen, konnen zelf luiden, die maar half geleert zijn, wel zien; voornamelik als men hen de hooghte der plaatsen, waar uit de beken spruiten, voor oogen stelt. Ut alia infinita insuper habeam, fons Marsiae amnis ex summo montis cacumine excurrit, ait lib. III Curtius. Zoo verhaalt Acosta dat ’er op de vlakten der hooghste Peruviaansche bergen menigvoude wateren worden gevonden, niet uit sneeuw vergaart, gelijk hy lib. III, c. XVI, bewijst; sed naturali, & toto anno aequali abundantiâ, inferne eos alente venâ, maar die ’er, van onder door een ader gevoet, jaar uit jaar in, op de zelfde manier, overvloeyen; en tot bewijs dat ’er de vieren, die onder die bergen genoegh te vinden zijn, deel in hebben, eenigen van haar zijn warm. Indien’er evenwel een halschsterk mensch zy, die wil beweeren, dat’er, in d’onderaardsche lucht, tot de fonteinen stoffe genoegh is, zonder dat men, van eenige waasseming der wateren, hoeve te reppen, dezelvige kan door een wonderlik verhaal dat by Cardanus, lib.Variet. VIII, te lezen is, dapper geholpen worden. In het jaar veerthienhondert eenentachentich was ’er een ziek man in Italie, die alle daag zesendertigh pond water loosde, daar hy nochtans tot spijs en drank te gelijk niet meer dan zeven pont nuttighde, zoo dat zijn water negenentwintich pont zwaarder woeg; en dit duurde sestich volle dagen, zulks dat ’er, boven zijn eten en drinken, [p. 7] 1740 ponden waters vergadert wierden, daar nochtans ’t gansche lijf des zieke mans geen 150 pont woeg. Men vraagde Iohannes Marlianus, zeit de gemelde Schrijver, waar door dat kon gebeuren? Hy antwoorde dat de lucht, die overal in zijn aders en gewrighten was besloten, tot een waterige stoffe viert verandert, dewelke uitgeworpen wezende, zoo veranderde zy, die ’er in plaats quam, streks meê in water, en dan als voren. Evenwel, schoon diergelike verwezening van onderaardsche lucht veel tot de voortbrenging der fonteinen kan doen, nochtans is zy haar niet magtigh te vervullen, gelijk Promundus bewijst.
MY dunkt haast dat ik mijn leven noit zoeter aanmerkinge las, dan die Philo op Exod. XX, 22 heeft. Ghy hebt gezien, zeit ’er God, dat ik met uwlieden van den hemel heb gesproken. Die geleerde Jode teikent hier op aan, Humana vox auditu, divina visu percipitur. Quare? Quia quaecunque Deus dicit non verba sunt, sed opera, ’t welk te zeggen is; Het spreken der menschen wort met de ooren, maar Gods met de oogen gevat. Waarom? Om dat de dingen die God spreekt niet zoo zeer woorden als werken zijn, zulk een wissheit heeft haar uitkomst. De Hooftman in ’t Evangeli toonde zich in de kennis dezer waarheit gekonfijt te wezen: want toen Chri- [p. 8] stus in zijn huis meinde te komen om ’er den zieken dienstknecht te genezen; Heere, zei hy, neemt de moeite niet, want ik ben niet weerdigh dat ghy onder mijn dak komt: zegh maar het woort, en mijn knecht zal genezen worden. Dit woord wort van St. Pauls tot den Hebreen, het woord van Gods maght genaamt, een woord dat kraghtigh is in ’t werken; en gelijk het alle dingen ophout, zoo kan het zijn welbehagen op alle dingen doen. Dixit, & factum est, heeft een eeuwige waarheit. Men verhaalt van Caesar dat toen hy Pompeus uit Italie gedreven had, en Roome bemaghtighde, zoo wou hy tot de schatkamer ingaan; doch een Gunsteling van Pompeus poogde ’t hem te verhinderen, ’t welk Caesar zoo euvel voor quam dat hy ’er zijn zweert tegen trok, sprekende deze woorden: Ik zou het eer konnen doen als zeggen: hy meinde, hem te doorsteken. Dit was op zijn Soldaats zwetsen, want hy vergat het spreekwoort, multa cadunt inter calicem supremaque labra; dat is, tussen mond en beker konnen ’er veel onverwaghte dingen voor komen. Met God is het evenwel anders gelegen, want daar is niet dat zijn will kan wederstaan, noch zijn werk verhinderen: zijn woord en werk zijn t’samenloopende ’t een met het ander, niet volgende ’t een op ’t ander. Dei dicere, est facere. Gods zeggen is doen, en zijn woorden zijn nimmer idele woorden, ’t welk de grond onzes geloofs is, beide in ’t hooren der Schrifture, en ’t ontfangen der Sacramenten. Dat in het hooren der Schrift, zijn zeggen doen is, bevestight St. Pauls, als hy leert, dat wy in ’t Evangeli de glori Gods beschouwende, in ’t zelfde beelt worden verandert; en van de Sacramenten is St. Augustijns regel waaraghtigh; Qui fit ut aqua corpus tangat, & animam abluat? Quia accedit verbum ad elementum; dat is : Hoe gebeurt het dat het water ’t lichaam raak’ en de ziel afwassche? Om dat het woort tot het element komt. Hierom noemt men den Doop de fonteine der wedergeboorte, en het brood voed ons ten eeuwigen leven. ’t En was dan geen wonder dat de Hopman begeerde Christus zou ’t woort maar spreken, niet twijfelende of ’t ander punt moest volgen, [p. 9] mijn dienstknecht zal gezont worden. In gelegenheit der menschen grijpt deze zaak geen plaats: want al wat zy voorhebben, onderwinden, en aanvangen, kan gedraayboomt worden, zelf als het nu bikans voltrokken scheen. De peerlemoerschelpen &c. doch alzoo deze waarheit veel te kennelik is, hoef ikze met geen gelijkenissen te bevestigen, maar wil, tot een duidelik bewijs daar van, een der aangenaamste historien, die ’er in de wijde weerelt te vinden zijn, hier aanknoopen. De verscheidenheit van ongeziene dingen die ’er in voorvallen, zullen aan een rechtschapen oordeel de menighvoude kleuren van goet en quaat vertoonen, op de zelfde manier dat de hals eener duive, die zich in de zon, bakert, verscheiden doorschijnicheên in haar pluimen doet zien. Metel, een arm Edelman, maar die onder de dappersten zijner tijd was te rekenen, meer gedragen op de vlerken van moed, dan onderstut van de goederen der Lukgodinne, sloeg zijn oogen en genegenheit op Aldegonde, doghter van een der aanzienlikste heeren in Vrankrijk. De toegang tot haar huis was hem nimmer geweigert: want hy wiert ’er, om oorzaak van zijn kloekheit, in de zelfde goê aghting gehouden, die hy zich allesins had verworven. Philappian, Aldegondes vader, was ’er zelf in den oorlog en in bizondere krakeelen, door bygestaan, daar hy altijd had doen blijken dat zijn eelmoedigheit een veel beter fortune weirdigh was. Gelijk hem de hebbelikheên, die men in een Hoveling prijst, ten vollen bekent waren, wist hy zich, door de wegen die gemeenelik goetwillicheit baren, in de gunst van ’t gemelde meisje meesterlik te draayen. De nedricheit was in zijn gevoelen, de zedicheit in zijn werken, en d’eerbiedenis in zijn woorden. De zuchten, waayers der vlamme die hem verteerde, getuigden zijnen brant, en de tranen den weedom dien hy te midden zijner groote begeerten en kleine middelen gevoelde. Evenwel indien hy ’t hert in zoo goed een plaats had gelegen, dat hy na een huwelik durst staan, daar hy door geen handreiking van menschelike voorzichticheit kon toe raken; het geval, dat [p. 10] gemeenelik den stouten helpt, was hem zoo gunstich, dat Aldegonde, haar oogen liever op een man slaande dien gelt ontbrak, dan op gelt dat een man van doen had, t’eenemaal met Metels liefde wiert bevangen, als die zoo een volmaakte personaadje was, dat alle dapperheit in zijn hert vergaart scheen te wezen, en alle aangenaamheên op zijn aanzicht. Voor de rest was hy zoo een overaardigh vernuft, en van zoo betooverenden ommegang, voornamelik onder de Joffrouwen, dat hy niet geboren scheen dan om de stantvasticheit der ingetogensten te doen waggelen. Hy die nergens anders op doelde, dan om zich by Aldegonde aangenaam te maken, wist de middelen daar toe dienende zoo wel te vinden, dat ’er niet een plaatsje in ’t hert van de Joffrou was, ’t welk hy niet met d’idée zijner volmaaktheên vervulde. In deze wederzijdsche minnewalmte onderhielden zy zich met pijnelike begeerten: hunne woorden gingen zelf tot beloften; maar wanneer zy daghten op d’onverwinnelike hindernis van dat Philippian en andere vrienden hun huwelik noit zouden gedoogen, dan voeldenze zoodane ongenoeghten, dat zy niet, dan van die in ’t zelfde perk zijn, begrepen konnen worden. Indien Philappian maar ’t minste aghterdenken gekregen had, dat Metel zoo vermetel was geweest van zijn gedaghten naar Aldegonde te verheffen, of dat zijn doghter haar oogen op dien Edelman liet dalen, het was t’eenemaal omgekomen geweest, en een droeve ban zou Metel ongetwijffelt ontbloot hebben van een gezicht dat hem aangenamer was als de dagh, en om ’t welk hy zijn oogen maar lief had en bewaarde. Ook van een verhole wee, zonder hope van genezing, te sterven, dat was een zaak daar die jonge geesten in geenerley wijze wouden toe verstaan: want wie kan ’er, een gloeyende kool, zonder klagen, in zijnen boezem besloten houwden? Terwijle zy dan in de zelfde staat zijn daar een schip meê tobt, dat op zee, in een diepe stilte, noch aghter- noch voorwaarts gaat, zoo nemen zy gedult, en poogen door eenen zoeten ommegang de [p. 11] kraft hunner begeerten te matigen. Maar de weerelt is een zee, die niet lang in eenen doen blijft: zie hier een buye, die de kleine helderheit, daar zy noch genot van hadden, verduistert. Epolon, een out Ridder van de zelfde plaats, wiens krijghsaart hem geen lange rust toeliet, was het toonneel van Mars in Holland gaan zoeken. Vermoeit van zoodanigh leven, dat met zijn jaren, die niet dan goede cier en stilte vereischten, heel qualik paste, quam hy weder t’huis, daar hem zijn groote middelen een dapper aanzien gaven. Hy was sedert eenige jaren weduwer geweest, en had kinders die hem schenen te verbinden om niet meer te trouwen: doch d’eenzaamheit van die stant quam met zijn natuur niet overeen, vermits zy zoo minvalligh als krijghszuchtigh was. Beschout ’er hier een blijk van. Eenigen tijt voor zijn reize na Holland, had hy op een jonge weduwe, Barsimee genaamt, dapper vernibbelt geweest, die bekoort door de hope van zich een Mevrouw te zullen zien, haar ooren aan den ouden man gretighlik had geleent. Zijn verzoek begon dry maanden na de dood van haar eerste man, en toen zy noch in den grooten rouw was. Tharsice onbesuisdelik gedreven door zijn minnebrand, gelijk droog stroo dat zoo haast verteert is als aangesteken, begeerde dat het huwelik datelik voortging: Barsimee daarentegen door schaamte wederhouwden, en de bedenking der gevoeghlikheit haar geweten rakende, kon ’er niet toe verstaan dan voor dat het rouwjaar zou uit wezen. D’oude man wou zoo lang een uitstel geensins gedoogen, want hooy dat het vier haast vat, gaat het ook haast quijt. De weduwvrou begeerde zoo goê gelegenheit meê niet te verliezen, en daarom ontleende zy van haar zotte voorzichticheit dit middel, om alle tegenstrijdigheên te slechten. Onder belofte van dat haar Epolon ten einde van ’t jaar zou trouwen, liet zy hem toe ’t geen hy begeerde: een zaak van weinigh of geen oordeel, mits zy niet voorzag dat des oude mans rustelooze brant, door zich eens met haar te verblijden, datelik uitgebluscht zou wezen, en dat zy dan, om de groot- [p. 12] heit zijner staat, moeite zou hebben met hem na den teugel der rede te doen luisteren, den aart der soldaten gemeenelik een weinigh fors en weerbarstigh wezende. De lust des goede mans was haast verzadight, en zijn oorlogsvuur hem weêr bevangende, ging hy anderwerf in Holland, zoo wel om ’er zich onder de wapenen te vernoegen, als om van die weduw ontslagen te wezen, welkers gedooghsaamheit, en eerzucht, hem naderhant, tot een onderworpsel van veraghting en spotternye, diende. Een schoone spiegel voor onbedaghte vrouspersoonen, die op zoo een slechte kaart als de loftenis of eed van een minnaar, heur eere wagen, by dewelke nochtans ’t leven in weirdye niet kan halen, vermits het leven zonder eer een levendige dood is. Na dat hy van zijnen toght was weêrgekomen, niet meer op Barsimee dan op de zonden zijner jongkheit denkende, had hy Aldegondes schoonheit in zeker gezelschap zoo haast niet gezien, of hy wiert ’er van getroffen, en zoo tot in ’t hert levendig getroffen dat zijn leven niet dan van haar gezicht scheen te hangen. Doch hy was ’t niet alleen die van deze schacht wist te spreken. Tharsice, Edelman van de buurte, die van gelt en goed genoegh verzien was om naar Aldegonde te staan, had ’er eenen aanslag op gemaakt. Hy was een zonderling vrient van haar broeder Victor, die hem zoo geweldigh tot zwager begeerde, dat hy Philappian zijn verzoek had doen beaangenamen. Doch gelijk een grooter licht ’t minder verduistert, zoo haast als zich Epolon opdeê, wiens aanzien en goederen vry anders waren dan die van Tharsice, moest ’er de jongen Edelman voor wijken. ’t Verdrag was tussen Epolon en Aldegondes vader in een oogenblik gemaakt, want d’oude man, die van liefde gelijk bezeten was, quam den anderen overal in te gemoet. Philappian sprak ’er zijne dochter over aan, die hem zei geen onderscheit altoos tussen Epolon en Tharsice te weten; en toen hy ietwes tot onschult van haar bruigoms hooge jaren wou by brengen; mijn Heer, sprakze, Tharsices jongkheit bekoort my niet, en Epolons ouder- [p. 13] dom geeft my geen onlust; ik zal u met hem van beiden, daar ghy de meeste zin toe hebt, laten handelen. De vader die deze woorden voor blijken van een volmaakte gehoorzaamheit aannam, prees zijn dochter van dat zy haar zoo gebooghzaam toonde: doch hy zal haast gewaar worden hoe die sex op het veinzen zoo geweldigh afgereght is, dat het gene zy in de mond hebben, gemeenelik ’t verste van haar hert is. Tharsice die zich door Philappian zagh verstooten, neemt zijnen toevlucht tot Victor, die ’t mangel van zijn vaders woort niet wel konnende verduwen, en zich ten hooghsten belgende dat een out man, met kinders overladen, zijn zuster weghdroeg, zoo toonde hy zich tot Tharsices verzoek, van Aldegonde weg te voeren, t’eenemaal genegen, meinende dat hy de peis naderhant wel zou konnen maken, vermits de jongen Edelman, tot de vryaadje van zijn zuster, tevoren door Philappian veroorlooft was geweest. Maar, terwijl zy zich tot dit werk reemaken, laat ons een andere mijne zien graven. Barsimee verstendight van ’t huwelik dat ’er tussen haren meineedigen Epolon, en de schoone Aldegonde voor handen was, ging die Joffrouw op eenen dagh vinden, en gebeden hebbende dat zy haar iet van gevolgh in ’t heimelik moght zeggen, verklaarde zy rondelik wat ’er tussen haar en Epolon, onder belofte van trouw, die zy toonde, gepasseert was. Aldegonde, die niet zoo vierichlik begeerde, dan een wettige oorzaak te vinden, waar door de voorslagen van huwelik, zoo wel van Epolon als Tharsice, gebroken moghten werden, om dat zy haren Metel onveranderlik wou toehooren, rade Barsimee, zich, uit kraght harer belofte, daar tegen te stellen. Doch de weduw, die de langwijlicheit van ’t recht, en het vermogen van Epolon vreesde, was ’er niet toe te brengen; maar bad Aldegonde dat zy haar tot het besteken van een aartige bedriegery geliefde te helpen. Na dat de spraak gaat, zei zy, zal u Epolon ’s nachts, zonder eenige toerusting, trouwen: laat ik my in uw plaats stellen wanneer men na de kerk gaat, en daar zal ik mijn belofte voor al de weerelt toonen, en hem dwin- [p. 14] gen my te trouwen. Het was in de langste wintersche nachten, en de kerk waar in zy zouden trouwen stont redelik ver van Philappiaans slot. Aldegonde, de begeerte van Barsimee toestemmende, die zy eenigen tijt te voren in haar kamer beloofde te zullen nemen, bouwde daar een heel stout voornemen op, dat zy met haren lieven Metel in ’t werk stelde. Ondertussen, door een vremt nootschiksel, nemen Victor en Tharsice meê een moedigh opzet, ’t welk was Aldegonde te schaken, wanneer men haar van ’t kasteel na de kerk zou voeren, dat zy lichtelik hoopten te zullen doen, eensdeels geholpen door de duisterheit des nachts, en andersdeels om dat zy’er alle dingen na toegestelt hadden. Toen de nacht, daar Epolons onverdult zoo lang na gewenscht had, was gekomen, zoo bad Aldegonde hem en haar vader, dat zy voor uit na de kerk zouden gaan, moeder en zy van meining wezende van hun datelik in de karos te volgen. Hier meê stapt zy na heur kamer toe, en tooit Barsimee met haar kleeren op, die gemaskert, en om d’avondlucht met een groote sluyer betogen, neffens Philappiaans vrouw, dieze voor haar dochter nam, na de kerk gaat. Onderentussen klom Aldegonde op de peerden die Metel voor de poort van den hof bestelt had, en maakte zich met haren minnaar t’zoek, van wie zy, na ’t verloop van weinig dagen, in Vlaandre wiert gebraght. Op den zelfden oogenblik, zonder dat d’een van d’ander wist, had ook Tharsice, op de wegh van ’t kasteel na de kerk, lagen geleit. Hy quam dan met zijn volk aanstooten, overvalt de karos, en neemt ’er Barsimee uit, meinende dat het Aldegonde was. Onderentussen was Victor, die den goeden zoon en broeder speelde, in de kerk, en onderhielt ’er Epolon en Philappian. Hy wist den verbaasden buiten mate wel te spelen, wanneer zijn moeder quam aanstappen, schreeuwende gelijk een wanhopige, dat haar dochter gerooft was. Waar zou men in de duisternis gaan? ’t Was best den wegh tot het kasteel te nemen, en aldaar, te midden van zoo groote verwerringen, de rest van de nacht door te brengen. De dagh [p. 15] gekomen wezende, terwijl Epolon en Philappian, als dolle luiden, niet weten werwaarts zich te keeren, om de verlore dochter weêr te krijgen; laat ons de versteltheit van Tharsice beschouwen, die na dry groote mijlen loopens, in het slot van een zijner vrienden raakte, daar hy Barsimee, in plaats van Aldegonde, vont. De Weduwvrou was al zoo verbaast als hy, en kon in geenerley wijze raden waar de dwerlwint van daan quam, die haar zoo, buiten alle verwaghting, de haven, daar zy nu in meinde te wezen, had doen verliezen. Eintelik haar geest maghtigh wezende, zoo verklaardeze hoe zy hem in handen was gevallen, en toonde, zonder te bekennen dat zy door Epolon misbruikt was, de belofte van huwelik die zy van hem had, en die zy, was het ’er maar toe gekomen, in de kerk meinde te doen zien. Tharsice aghte zich gelukkigh in zijn ongeluk, overmits hy ten minsten zoo een gerechtige reden had gevonden om ’t huwelik van Epolon en Aldegonde te verhinderen; en gevraagt hebbende waar dan Philappians dochter was: na datze my, antwoorde Barsimee, met haar kleeren had omtogen, sloot zy zich in heur kamer, waar ik geloof dat zy d’uitkomst van de zaak noch verwaght. Tharsice wetende dat de rechte genezing tot het steken van een scorpioen daar in bestaat, dat men ’t dier datelik op de wonde verplet, oordeelde voor ’t allerbeste Barsimee streks weêrom by Epolon te brengen. Hy steldeze dan in een karos, en haar alle hulp, die een Ridder aan bedroefde Joffrouwen schuldigh is, belooft hebbende, zoo quamen zy aan Philappians kasteel, daar alles in werrenis was. Barsimee in Aldegondes kleeren, gemaskert, en een sluyer op ’t hooft hebbende, wiert datelik voor de dochter van den huize genomen: maar zoo haast zy in de tegenwoordigheit van Philappian en Epolon was, haar masker en sluyer afdoende, toonde zy datelik een heel andere, dan Aldegonde, te wezen. De verbaastheit was zoo algemeen, dat zy t’samen in een betoovert kasteel meenden te zijn, en dat al ’t geen zy zagen spokery was. Barsimee, toen stout geworden wezende, door [p. 16] ’t onheil daarze zich in bevont, braght de huweliksbelofte, die zy van Epolon had, voor den dagh, en verhaalde van stuk tot stuk de loosheit door haar en Aldegonde gebruikt, de schaamte belettende te gewagen van dat haar Epolon had beslapen. Tharsice van d’ander kant om zijn bedrijf te gerechtigen, ontschuldigde zich op d’overmatigheit van liefde die hy Aldegonde toedroeg, en op de gedooghenis die hy had van ’er na te staan, eer haar schoonheit Epolon snoerde; verzekerende voor de rest, dat hy Barsimee, zoo heel en ongeschent, weêrom braght, als zy hem in handen was gekomen, haar houwdende voor een gansch eerlike Joffrou. Op deze woorden begon Epolon te lachen, en met zijn dapperheit en d’arme Barsimee gekken willende, zei hy hem; ’t was heel qualik te gelooven dat hy zoo een schoone Joffrou eenen ganschen nacht in zijn gewelt zou gehad hebben, zonder haar eenige proeven van zijn kloekheit te geven: wat hem belangde, zooze zijn vrouwe was, hy zou haar, aan zoo een jong Edelman als Tharsice, noit, zonder genoeghsame borge, in bewaarnis geven. Tharsice, die ernstelik en waaraghtelik zwoer, stootte zich dapper aan Epolons spotteryen, en beginnende noch hooger eeden te doen, dat hy Barsimee met alle mogelike eerbiedenis had bejegent, en dat zy veel te wijs was om zich te laten bedeunen. Het genot van haar, antwoorde d’oude man, zou jonge luiden, na uw zeggen, zwaarder vallen, dan hen die al een tamelike reeks van jaren over ’t hooft is gerolt, en zy zou u min toegedaan zijn geweest dan my, die haar zoo afkeerigh niet gevonden heb. Die galm verstoorde Tharsice dapper, die zich, tot voorstant van Barsimees eer, genootzaakt vindende, den Spotter deze woorden toeduwde: Ghy spouwt, mijn Heer, op uw eigen aanzicht, want daar deze Joffer uw ware vrouw is, achtervolgens de belofte die ghy ’er haar van gegeven hebt, zoo onteert ghy u zelven met haar eer zoo schandelik te bekladden. Zy is mijn Vrouw niet, schoot Epolon hier op uit, en haar eer is de mijne niet: was zy wijs geweest, misschien zou ik haar mijn [p. 17] woort gehouden hebben, wat my belangt, ik begeer uw kliekermikjes niet, indiense uw gevalt, neemt ’er wech, ik benijde u in geenerwijze de mijn. Deze, in der daat, heel smadige woorden, drongen Tharsice deze bitse antwoort uit te boesemen: Zy is het overschot van my noch uw, indien gy ter degen wijs waert, gy zoud haar uw woort houden. Nooyt man, die enig oogmerk op de heylige eer had, bleef daar in gebrekkelijk, of verongelijk zulk een Joffrou; en de bescherming, die ik haar, als een Ridder, schuldig ben, beneffens de gerechtige verkrijging van Aldegonde, daar ik naar stae, doet my hertelijk wenschen, dat ik uw alrede met de degen in de hant mag zien, om d’ eere van deze nu uw bloet af te wasschen, en uw met het einde van uw leven, de hoop van andere te genieten, te doen verliezen, en zulx zal zijn, waar en wanneer gy begeert, dat wy elkander vinden zullen. De dolle Epolon kon naeuwelijks het einde van deze redenen hooren, ofte hy sloeg de handen aen ’t geweer. Tharsice was niet ’t soek, om hem op de zelfde wijze te bejegenen en eer Philippian en Victor hen scheiden konden, had Tharsice den ouden een steek door ’t lijf gebracht, daar op wierdense van elkander getrokken, maar te spade; want Epolon had zulk een wonde gekregen, dat hem het leven maar eenen dag bybleef. Victor hulp zijn vrint Tharsice wech; en desen Edelman zekerlijk wetende, dat hy nimmermeer vergiffenis van deze daat zou konnen krijgen, vluchte in Duitslant, daar hy in ’t woeden der oorlog storf. Tharsice leefde tot des anderen daegs noch, een grote gunste van den Hemel, mits die tijt hem diende, om hem zelven te bekennen; en om het ongelijk dat hy Barsimee gedaan had, weêr recht te maken. Hy gaf haar de hant, tot een teken van huwelijk, doch huwelijk zo flauwelijk verknocht, dat de dood de knoop daar af datelijk ontdede. Dien zelven dag quam men noch te weten dat Aldegon- [p. 18] de Metel veel eer gevolgt was, dan dat hyze ontschaekt had, en was het een onschaking, dat die zelve met haar wil geschiede. Philippian door al deze droeve toevallen verwonnen, ’t zy van droefheit of beroertheit, die hem beving, sturf haestelijk. Metel naderhant Aldegonde in Nederlant, getrout hebbende, krijgt weêr alles in de rechte plooy, en bevredigden hem met zijn schoonmoeder, die deze dochter hertelijk beminde, en belette dat Victor, haar zoon, geen wraak over deze misdaat nam.
Is nu, tot onz’ vermaak, en uwer vreugt verjaart. Die deze twee verliest, heeft zeker meer verlooren, Dan menig gierigaart zijn leven heeft vergaart. Wy mengen die dan saam, op desen dag, en sluyten De snerpe jammer klagt, en ’t wrokkende krakeel, Dat staag uyt haat en nijd, of droefheit sproot, daar buyten Op dat de blijdschap ons nu met’er blyheit streel. Ik noem die Blijdschap God, of Christus, die in ’t herte Der uytverkoornen meer dan in de templen woont, En woont hy mee in onz’, wat pijn, wat wee, wat smerte Kan komen, daar de glans dier Majesteyt zich toont? ’T uytwendige veracht, en liefd dat zich inwendig Met deugt en vreugt vermaakt, tot zijn geboon bereyt? Voen wy ons dan met Hoop, Geloof en Liefd bestendig, Zo vieren wy dees dag noch in der eeuwigheyt. [p. 19]
IK heb my dikwijls verwondert over d’uitneemende onbedwingsaamheit der Italianen, die zich veinsen verwoedelijk op ’t geen, dat zy beminnen, verlieft te zijn, en ’t lof daar [p. 20] af, als van iets goddelijks, dat men niet genoech uitspreeken kan, verheffen. Hun leven en hun doot is ’er in besloten, als men hen hoort spreken; ja sy bevestigen de woorden van een oude, dat de ziel van een minnaar in ’t beminde is. Plato [p. verder eigennamen in cursief gezet zoals normaal in tekst het geval is] zegt dieshalven dat de ziel van de verliefde in zijn lighaam sterft, en in dat van een ander leeft; hoewel enigen deze spreuk Cato toeschrijven, om dat hy haar dikwijls in de mont had. Maar ’t geen, dat my meer verwondert, is dat veel Italiaansche, en noch eerlijke vrouwen (och dat zy ’t alleen waren!) om schoonder dan d’anderen te schijnen, zich opsmukken en blanketten, en met voorbedachte raat al de schoonheit, die sy van de natuur konden hebben, bederven. Tertullianus, in zijn verhandeling van de verciering der vrouwen, d’ontucht der pruiken van zijn tijt berispende, zegt: Zo de vrou geen schaamte heeft in ’t misdrijf dat sy begaat, in ’t lenen van een pruik, die de hare niet is, dat sy ten minste van de smet, die ’er in is, bloos; op dat sy niet op haar heilig Christelijk hooft zet de roof van een hooft, dat wel-eer op de romp van een booswicht of galgenaas gestaan heeft. Wat het blanketsel aangaat, Sint Hieronimus zeide Christelijk: De vrouwen, die hun aangezicht met vermiljoen en andere blanketsels bestrijken, beschadigen de Christelijke ogen. Zodanige aangesichten, die door veel blanketten lelijk worden, gelijken d’afgoden van Egipten, die, out zijnde, nieu gelijken. Zy dragen geleende pruiken, en pogen hun oude aangezichten, gerimpelt zijnde, weêr jeuchdig te maken. De Christelijke vrou, die, om schoon te schijnen, de natuur gewelt aandoet, en die voor haar vleesch bezorgt is, om haar begeerten te voldoen, moet van schaamte blosen. Wat baat (zegt hy in een andere brief) ’t vermiljoen, en blanketsel op een kristelijk aangesicht? Wacht u (zegt hy in een brief aan Leta) van uw dochters oren te deurboren, beklad het aangezicht van haar, die aan Christus [p. 21] gewijd is, niet met blanketsel en vermiljoen: belast haar hals niet met goude halsbanden, of met parlesnoeren, en belaad haar hooft niet met kostelijke stenen. Sint Augustinus, van een selve gevoelen zijnde, seyde: Wat zotheit is ’t de naturelijke schoonheit te veranderen, en schildery te soeken? De misdaat van overspel is byna verdragelijker. Want in ’t een word de kuisheit geschonden, en in ’t ander de natuur gewelt aangedaan. Sint Ambrosius zegt ook dieshalven: Vrou, gy wischt Gods trekken uit, zo gy uw aangesicht met stoffelijke witheit bedekt. Vrou (zegt hy elders) wat gerechtiger rechter wilt ghy dat wy van uw leelijkheit vinden, dan u zelf, dewijl gy niet zodanig, als gy zijt, gesien wilt wesen? en, daar na d’uitwerkingen van sodanige onbetamelijke listen ontdekkende, verklaart dat te beduchten is dat de man, siende dat sijn wijf zo neerstig is in sich te vermommen, te vervalschen, en haar aangesicht te blanketten, quaat daar uit sal denken, en vermoeden dat sy sich gereet maakt om haar kuisheit te schenden; of dat de vrou, haar aangesicht dus liegen doende, en vervalschende, aan haar gemaal leren zal haar voor te liegen, en sijn trou te vervalschen: of dat sy, overspel met haar aangesicht bedrijvende, en, door deze vreemde dingen Gods werk in haar selve schendende, aan haar gemaal vryheit, om met een vreemde overspel te bedrijven, zal geven: of eindelijk dat de vrou, ontdekkende dat haar leelijkheyt haar mishaegt, ook haar mans hart tot walging bewegen zal, om elders sijn vernoeging te zoeken, en zich in de liefde met anderen te vermaken. Daar ziet gy voorteekenen tot vrezen, die so veel vonnissen van God zijn, die men niet dan al te veel siet gebeuren. Een oude spotte aertiglijk met de vrouwen, die zich zelven blanketten, in dezer voegen: Zo de vrouwen schoon zijn, is de natuur hen genoech; en ’t is niet redelijk dat de konst tegen de natuur, of ’t blanketsel tegen de waarheit pleit: zo [p. 22] zy van natuur lelijk zijn, ’t blanketsel, dat zy daar tegen gebruyken, ontdekt hun lelijkheit te meer. Pythagoras verbood dieshalven den vrouwen sich te blanketten, en gebood heur, sich met heur naturelijke schoonheit vernoegt te zijn, sich met zuiver water te wasschen, en met zedige schaamte vernoegt te zijn. Dat een wijze vrou, (zeide de Philosooph Nicostratus) zich niet blanket, en zich met geen ceruis, of andere schildery beklad, om haar aangesicht te koleuren, of te beschaduwen. ’T waar te wenschen dat deze geblankette, of eer vermomde vrouwen dikwijls in Phrynis maaltijt ingevoert wierden. Zy was een vrou van uitmuntende schoonheit, of, gelijk sommige zeggen, een hofpop, zeer vermaart onder de Grieken, die, in een banket, by veel andere jonckvrouwen zijnde, in zeker spel (volgens de gewoonte, die meêbracht dat al de genen, die in ’t gezelschap waren, ’t geen, ’t welk een voordeê, die het spel beginnen zou, nadeeden) haar hele hant in een bekken vol schoon water doopte, en daar meê zich tweemaal om ’t voorhooft wreef. D’anderen, dit nadoende, schenen oud en gerimpelt, toen ’t water van ’t voorhooft over de wangen liep, vermits daar door al ’t blanketsel afging. Maar Phryne, dus gewasschen zijnde, was t’ aangenamer, uit oorzaak van haar naturelijke schoonheit. Men leest in Cedronus, dat de Koning Salomon door zodanig een middel de listen van de Koningin van Zaba ontdekte, die in de belijdenis van ’t geloof der Arbissinen Maqueda genoemt wort, naar de getuigenis van Damianus van Goës, die ’er byvoegt dat zy van Salomon een zoon kreeg Melech, en sedert David genoemt. Cedronus (daar ik my op beroep, vermits de heilige Schrift niets van deze bezonderheden zegt, die nochtans niet onmogelijck zijn) verhaalt dat deze Koningin, ziende dat Salomon al haar duistere raden verklaarde, deê in zekere tijt jonge kinderen, knechtjes en meisjes, eveneens gekleed, en onkenbaar van aangezicht; zo veel [p. 23] het mannelijk of vrouwelijk aangaat, voor hem brengen; om hier in Salomons behendigheit te proeven. Hy, des Koningins voorneemen bespeurende, deê terstont water in een groot bekken bybrengen, en beval aan alle dat zy hun aangezicht zouden wasschen. Men bespeurde hier door lichtelijk het onderscheit tusschen de mannelijke en vrouwelijke kinderen; want de knechtjes wreven hun aangezicht stijf met de handen, maar de meysjes durfden’er naauwelijks met de vinger aanraken. Om weêr tot onze zaak te keren, ’t waar te wenschen dat de geen, die in zotte liefde verzopen ligt, ’t geen wilde lezen en gedenken, ’t welk Chrysostomus aanwijst, daar af wy de woorden in onze taal uitdrukken zullen. Als gy, zegt hy, een schone vrou ziet, die een flonkerend gezicht, een lachend gelaat, en een vrolijk, aanlokkelijk en blijd gelaat heeft, en uw begeerte ontsteekt, zo gedenkt dat’et geen, ’t welk u dus optrekt, enkele aarde, en dat het vuur, dat u ontsteekt, mis is; en uw hitte zal terstont gedooft worden. Hef eens ’t vel van ’t aangezicht, en dan zult gy de snoodheit van deze schone schijn zien. Verlet u niet aan ’t momtuig, maar dring met het oog van uw gedachten tot in ’t binnenste deur. Wat zult gy’er zien? niet anders dan benen, aderen en zenuwen. Dit is noch niet genoech. Gedenkt dat deze schoonheit bederft, veroud en verwelkt: dat de wakkerheit der ogen verdwijnt, de wangen invallen, en deze bloem verflenst. Aanschou ’tgeen, dat u dus verhit. ’T is asch, stof en vuiligheit, die u dus ontvonkt. Want wat is de zelfstandigheit van deze schoonheit, die gy aenziet? Niet anders dan snot en speeksel, vermengt bloet, en sap van verdorven voedsel. Wat koomt uit d’ogen, oren, neus en mont? zo deze gewone lozingen der vuiligheden ophielden, en zo de borst, lever en harssenen geen lozing hier door hadden, deze verciering bezwijkt terstont, en vlucht wech. De huit rimpelt, en d’ogen [p. 24] vallen in. Dieshalven, zo gy aanmerkt wat in ’t diepste van deze schone ogen, in deze rechte neus, in de mont, en onder de wangen is, gy zoud belijden dat dit lighaam, hoe aangenaam het schijnt, niets anders dan een gewit graf is. ’T is daar alles vol vuiligheit, verrotting en stank. Aanschou eens een neusdoek, vol van al ’t geen, dat tot de neus en mont uitkoomt; gy zult terstont d’ogen daar af keren, en niet willen aanroeren. D’aangename reuk van de stoelgang dezer schonen doen u byna ’t hart barsten, en de neus stoppen. De geen dan, die d’uitterlijke schijn zo hoog acht, en een bevallijcke dochter ziende, daar door onbeweeglijk, gelijk een lighaam zonder ziel, word, door d’aanschouwing van ’t geen, dat hem verwondert, zal de lelijkheit van de zaak bekennen, die hy niet met woorden afgeschildert wil hebben. Want veel, zo schoon, ja misschien schoonder dan de gene, die zig dus verwonderen doet, gestorven zijnde, zullen, eer tweemael vierentwintig uren verlopen zijn, van stank en vuiligheyt aangetast, en van de wormen geknaagt werden. Arme mensch, bedenk dan eens een weinig hoedanig een schoonheit gy bemint, en om de welke gy dus misstaltig word. Wat is (zegt deze zelve geleerde man elders) een schone vrou? Een gewit graf, zo zy niet sober, kuisch en eerbaar is. De schoonheit, zonder deze deuchden, is een open afgront, en een vergift, dat de genen die daer op zien, vergiftigt. Sint Gregorius geeft een zekere hulpmiddel tegen deze baldadige neigingen. Als gy ’t vleesch, zegt hy, dat voor u verschijnt, begeert, zo aanmerk wat ’et na zijn doot is, en, dan zult gy bespeuren wat ’et is, dat gy bemint. Want daar is niets, ’t welk de vleeschelijke begeerte zo temt, als te bedenken wat ’et geen, dat men zo bemint, na zijn doot wezen zal. De Grieken wilden dit in gedachten brengen, door de gewoonte, die zy in d’ uitvaart van hun doden gebruikten. Zy deden ’er tot drie verschiden reizen verhaal af na ’t overlijden, te weten in [p. 25] de darde, negende en veertiende dag: om dat de doot ten darden dag verandert is, dat men hem niet meer aen ’t aangezicht kent, ten negende dag ’t hele lighaam, uitgezondert het hart, en ten veertiende dag ’t hart zowel als d’andere delen vergaan is. Crusius verhaalt een andere betekenis hier af, die dit gebruik tot d’ opstanding, verschijning en opklimming van Christus brengt. Voorts, de geschiedenis van een kluizenaar betoont hoe zwak en ongedurigh d’ uitterlijke schoonheit van ’t aangezicht is. Deze Monik, van oneerlijke begeerte ontroert, en gestadig aen de schoonheit van zekere vrou, die hy met een geil oog aengezien had, gedenkende, zonder dat hy dit verzoek tegenstaan kon, kreeg bericht van een ander kluizenaar, dat deze vrou eenige dagen te voren gestorven was. Hy ginck dieshalven by nacht ter plaats, daar zy begraven was, en, ’t graf geopent hebbende, wischte met de slip van zijn mantel de drek en asch van het half vergaan lighaam af, en, weêr naar zijn hutje gekeert, ontvoude zijn stinkende mantel zo dikwijs, als d’ oneerlijke begeerten hem besprongen, en zeide tot zig zelf: Koom, zie hier ’t geen, dat gy begeert; verzaad ’er u meê. Dit schouspel diende hem tot een breidel, tot dat zijn hittige gedachten gestorven waren. Eneas Sylvius heeft ’er een treffelijk vertoog af gemaakt, daar af d’ inhout is, dat zodanige oneerlijke begeerten niets anders, dan ydelheit, elende, verlies van tijt, van goederen en van ziel, grote qualen, oorsprong van ontucht, verwarring, ongerechtigheit en godloosheit zijn. Wy zullen noch iets van de lelijkheit van de mensch, als hy gestorven is, vertonen, om daar door zo veel t’ afschuwelijker te worden. Plinius schrijft dat uit het merg des ruggraats van de mensch een slang spruit. Elianus zegt het zelve. Men verzekert, zegt hy, dat ’et merg van de ruggraat des geens, die overleden is, als het vergaat, in een slang verandert: in voe- [p. 26] gen dat uit een dier, het goedertierenste van alle anderen,een wreedste en vergiftigste beest spruit. D’ ervarentheit betoont de waarheit van deze getuigenis, met een voorbeelt, dat wy in Plutarchus lezen, verheerlijkt. Toen de Koning van Egipten Cleomenes dode lighaam had doen ophangen, zagen de bewaarders daar af een grote slang rontom zijn hooft en aangezicht gewonden; in voegen dat geen aasvogel daar by durfde komen. Dien van Alexandrien, in grote menigte hier op toeschietende; noemden (zegt hy) Cleomenes halfgod, en een zoon der goden, tot dat de geleertsten onder hen aan deze menigte vertoonden dat, gelijk van verrot ossenvleesch byen, van een paert wespen, en van een ezel waternoten spruiten, ook als d’etter die het merg omringt, dik word, daar slangen uit voortkomen. Wat my aangaat, zegt Camerarius, ik heb dikwijls in een vermaarde plaats van Duitslant ’t graf van een jong edeling, in zekere kapel by zijn voorouders begraven, gezien. Men zegt dat hy de schoonste jongeling van zijn tijt was, en dat, toen hy in ’t bloejen van zijn ouderdom met een zware ziekte gedrukt was, zijn ouders niet van hem konden verwerven (gelijk ook niet van Agesilaus in dit stuk) dat hy toeliet dat men hem in schildery, of pleisterwerk aan de nakomelingen vertoonde. Hy bewilligde hen alleen, door hun gedurig aanhouden, dat zy, als hy enige dagen begraven had geweest, zijn graf zouden openen,en zijn lighaam zodanig, als zy ’t dan vonden, vertonen. Zy hielden hem hun belofte, en bevonden dat de wormen al ten halven zijn aangezicht opgeëten hadden, en dat ’er by ’t middelrift en by de ruggraat veel slangen waren. Zy deden dieshalven dit beelt, zodanig als zy ’t gevonden hadden, in steen uithouwen, ’t welk men noch onder de gewapende beelden der voorouders van deze jongeling vind. Zeker een gedenkwaardig onderwijs van de broosheit van ’t menschelijk lighaam, hoe schoon het ook kan zijn, en tot een bewijs van dat de glans, [p. 27] en schone schijn, die men daar in bespeuren kan, niets anders dan verrotting en aas der wormen is, gelijk de Schrijver van Ecclesiasticus zegt: Als de mensch sterft, word hy tot een aas der slangen en wormen. Sint Bernardus zegt ook dieshalven, dat de mensch niets is, dan een vat vol stank, een zak vol onreinigheit, en een aas der wormen: in voegen dat de natuur, uit onze lighamen een slang of draak voortbrengende, ons als met de vinger schijnt te tonen, d’ oorzaker onzer elenden en bedervingen, en de vyant, die een onverzoenelijke oorlog tegen ons heeft, te weten de draak d’ oude slang, die niet alleen de levendigen belaagt, maar ook niet aflaat de doden te verscheuren en te verslinden. De Kaizer Albertus de tweede gebruikte tot een zinspreuk: Verkies niet onbesuisdelijk een vrient, en, hem verkozen hebbende, verstoot hem niet lichtelijk. Deze zinspreuk is misschien van Solon geleent, die in zijn tijt zeide: Verkrijgt niet haastelijk vrienden, en verstoot ook de genen niet, die gy verkregen hebt. Pythagoras was van een zelve gevoelen in zijn raadselen. Strek uw rechte hant, zegt hy, niet aan yder uit: om daar meê te kennen te geven, dat men de geen, die eerst voorkoomt, niet roekelozelijk tot een vrient en makker aanwennen moet. Gelijk eertijts onze voorouders in ’t groeten der rechte hant den genen, die zy gegroet hadden, toesteken, om dat al hun eer in de kracht en dapperheit van de rechte hant bestont; zo is ’t ook nu de gewoonte der vorsten en grote heren, de hant alleenlijk aan de genen, die zy bezonderlijk eeren willen, uit te steken. Gelijk in de handen te vatten eendracht betekent, zo betekent ook met het plat van de hant in d’ open en uitgestrekte hant van de vyant vrede en vergiffenis van ongelijk. Titus Livius beschrijft in dezer voegen in zijn darde Decade van de Romainsche historie, dat zekere stedelingen hun rechte handen open toonden, om te betuigen dat zy zich wilden overgeven, en dat zy vrienden waren. [p. 28] De Lacedemoniers, door d’Atheners verrascht, klopten in hun handen, tot teken van dat zy vrede begeerden. De hant geheel te weigeren, of met voordacht wech te trekken, in plaats van haar den geen, die haar verwacht, toe te reiken, is dieshalven byna gewonelijk een klaar teken van een openbare haat en vyantschap. Jakob Meyer vertoont ons een voorbeelt daar af in Philippus de Goede, hartog van Borgonjen, vader van Karel de stoute, die in de strijt van Nanci gedoot wierd. Toen Karel om enig misdrijf zich over zijde hield, wierd de vader zo krank in de stat Brugge, dat hy de spraak verloor. Karel hier af bericht, quam ter post van Gent tot Brugge, en, zijn vader te voet vallende, verzocht met vierige tranen vergiffenis van al ’t verdriet, dat hy hem gedaan had, en bad hem eerbiediglijk dat ’et hem geliefde zijn vaderlijke zegen aan hem te geven. De biechtvader ziende dat de vader niet sprak, luisterde hem in ’t oor, dat hy, zo hy niet spreken kon, ten minsten enig teken en getuigenis van zijn jonst aan zijn zoon bewijzen zou. Deze goede Vorst opende hier op d’ogen, en, zijn zoons rechte hant vattende, drukte hem zo hard, als hy kon; zeker bewijs van liefde en vergiffenis. Ammianus Marcellinus verhaalt het zelve van zeker Nebridius, die, alleen weigerende met d’anderen tegen Constantius aan te spannen, en snellijk tot Julianus gelopen zijnde, om zich voor de woede der krijgslieden te beschutten, die hun zwaerden op hem uitgetrokken hadden, hem bad dat hy tot verzekering hem de rechte hant uytsteken zou. Wat heerlijks, antwoorde Julianus hem, zal ’er voor de vrienden overig zijn, zo gy mijn rechte hant aanraakt? Lipsius aanmerkt op het vijftiende der jaarboeken van Tacitus, dat de Koning van Persen ’t leven aan Mentor bergde, met de rechte hant aan hem uit te steken. Alexander van Alexandrien verhaalt ook dat ’er eenige godsdienst in de rechte hant is; want wy, [p. 29] zegt hy, steken haar uit, als wy verzekeren willen dat wy ’t geen, ’t welk wy belooft hebben, nakomen zullen. Numa Pompilius boude een tempel voor ’t geloof, en wilde dat de trou in de hant bevestigt wierd, ja gebood dat men in een plechtelijke ommegang de Priesters op een wagen, in ’t ront bedekt, en de vingers aan malkander verknocht houdende, omvoeren zou: Zeker, een klare getuigenis van dat Numa, na dat men malkander aan de hant gevat had, de trou voor heilig en gewijt hield, en dat men haar geensins schenden moet. Gobrias bevestigt het zelve in Xenophon, de rechte hant van Cyrus prijzende; want hy hield het geen, dat hy beloofde. Mijn vader, zegt Camerarius, verhaalt, in zijn aanteekeningen, een zekere plaats van Homerus, daar betoont word dat de rechte hant een teken van getrouheit is; en zegt’er by dat de trou versterkt word door dit gebruik van de hant uit te steken. De Koning van Persen gebood ook dat men de hant in sijn naam uitsteeken zou. D’oude Kaizers en Koningen van Duitslant zonden in dezer voegen gewoonlijk hun hantschoenen, om de vrede te besluiten, en de zaken t’effenen, als zy ’er zelf niet konden komen. Het blijkt ook dat in de rechte hant als een teken van der menschen macht en achtbaarheit is: want zo’er enige beroerte ontstaat, wy bedwingen de menigte met de rechte hant, verkrijgen gehoor, en geven, met de hant uit te steken, te kennen dat wy vrede brengen. Virgilius ziet ook hier op, als hy de Koning Latinus dus van Eneas spreken doet: Het is een pant van vree voor my, en voor mijn lant, Dat ik dez’ dappere vorst mag raken in de hant. Wy hebben ook tot getuigen hier af d’oude beelden der Kaizeren en grote Heren, die ten meesten deel de rechte hant uitsteeken. Plutarchus schrijft ook van Marius, dat, toen hy in zijn moorden tot Romen voortvoer, en toen zijn lijf- [p. 30] wachten sonder onderscheit al de genen, die hen tegenquamen, om hals brochten, hy, als hy iemants leven wilde bergen, hem de hant toereikte. Tot besluit, wy lezen in de heilige Schrift, dat de rechte hant de plaats van waardigheit en geluk, en de slinke in tegendeel van elende en ongeluk betekent. Want d’een betoont een eeuwig zalig leven, en d’ander een eeuwige verdoemenis. By Gods rechte hant word ook in verscheide plaatsen een gedurige eer, en by de slinke een eeuwige spot en straf verstaan. Maar om niet te lang aan de hant om te lopen, zo zullen wy yder een schildery van de vyantschap, met een konstige en vernuftige hant geschildert, by vertonen, om aan de genen, die haar aanschouwen zullen, gelegentheit te geven, om de kracht en voorbeelt, uit de ware vrientschap spruitende, t’aanmerken en ook om te weten hoe veel en ontellijke quaden uit de verdelging daar af spruitende, daar uit voortkomen. Dit heeft Cicero bewogen te schrijven, dat men niet mach zeggen dat eenig ding een goede smaak heeft, en aangenaam is, zo’er niet een graentje van vrientschap onder vermengt is. De heidenen plaatsten de vrientschap in de rijg van hun goddinnen, schoon men niet leest dat zy tempelen voor haar gebout, en autaars voor haar opgerecht hebben; misschien om daar meê te kennen te geven, dat de vrientschap de harten der menschen tot haar woning heeft, en dat een zuiver ghenegentheit lieffelijke reuken uit-ademt. De oude Romainen schilderden haar op een bequame wijze, die waardig is hier vertoont te worden. Men zag een zeer schone jonge dochter met ontdekt hair, gekleed met een keursje zonder mouwen, van grove stoffe, en slechte waarde, aan welks benedenzomen deze woorden geschreven stonden: Doot en leven: aan de bovenzomen zomer en winter. Haer slinke zijde was bloot tot aan het hart. Haer arm, krom gebogen, toonde het hart, en deze woorden, Verre en naby. Men kan de gehei- [p. 31] menis van deze vernuftige schildery op de volgende wijze verklaren. Het jong aangezicht schijnt aan te wijzen, dat de vrientschap altijt nieu, varsch, krachtig en bloejende is, en dat de lankheit van de tijt haar niet verkoelen kan. Het hooft is ongedekt; want de vrientschap verbergt zich niet voor yemant, en de vrient schaamt zich nimmer de geen, die hy bemint, te belijden. Het grove kleed vertoont dat de vrienden bereid zijn om alle zwarigheden voor malkander te dragen. Deze woorden van doot en leven geven te verstaan dat de vrientschap tot aan de doot, ja langer duert, volgens het gedicht, ’t welk ons raat dat wy ons van vrienden moeten verzorgen, die de doot zelve niet wech kan rukken. Eenige anderen begeven zich niet zo diep hier in, maar vernoegen zich met vrienden te hebben, die hen in hun lijden niet begeven, die hen in hun onjunst bystaan, en in de noot hen niet verstoten. Maar laat ons weer tot de schildery van de roomsche vrientschap keren. Zy draagt de benaming van zomer en winter, om dat de vrienden niet min in tegenspoet dan in voortspoet verschijnen. Zy toont de zijde bloot tot aan ’t hart; om dat de vrienden niets voor malkander verbergen, en alles gemeen onder hen hebben. De schildery buigt d’ arm, en toont het hart met de vinger, om te tonen dat de daat met de genegentheit overeen komt, en dat de vrientschap niet beveinst is. Men ziet daar ook deze woorden, Verre en naby, om dat de vrientschap nimmer en verdwijnt, en door geen afgelegenheit der plaatsen afneemt. Ik heb vermaak geschept om deze schildery van de vrientschap ten toon te stellen, vermits zy eigentlijk uitgebeelt, en een zuster van d’eendracht genaamt word. Zy zijn ook twee zusters, dochters van God, zeer dienstig in ’t menschelijk leven, en den vromen zeer aengenaam. De Redenaar Aristides in een van zijn vertogen aan de Rhodiers noemt d’eendracht in dezer voegen: Zy is, naar zijn zeggen, een schone dochter, sterk, aanvallig van verwe, vriendelijk, [p. 32] wel geschikt van lijf en leden, van ’t hooft af, tot aan de voeten, door de voorzienigheit en goetheit der goden uit de hemel op aarde gezonden; aan de welke Jupiter belooft heeft d’ uren te verzekeren, alle dingen te verzegelen, d’ aarde te doen bouwen, de steden in goede tucht te brengen, huwelijken te doen maken, kinderen op te voeden, en hen t’ onderwijzen, in ’t kort om alle andere goede en treffelijke dingen, uit te voeren. Maar op dat de goederen, uit de vrientschap en eendracht voortkomende, te beter zouden schijnen, en door hun strijdigheden te beter gekent werden; zo hebben d’oude wijzen een razerny verdicht, die zy tweedracht noemden, de moeder van oproer en woede, met neêrhangende hooft, bleek van lippen, stuurs en gezwollen van ogen, met sidderende handen, die een pook tegen de borst houden, op haar dunne en kromme benen staande, met wolken, dikke duisternissen, en andere schrikkelijke dingen omringt.
Daar zich de Zaligheit mee paer, Met wat ’er Zalig is te wenschen; Wensch ik u, uit een Zuivre wil, So Zalig als ik kan Sybill’, Gelijk de Zaligst’ aller menschen. De Zaligheyt is’t hoogste goet, De Zaligheyt kan ons gemoet, Wt God van hoog tot laeg bestralen; Och! dat ik haer vertoonen kan! Maer ’t is alleens of ik de Zon, Met Zwarte kolen Zocht te malen. ’t Verganklijke oge zag’er nooyt, Of ’t sterfelijke ore hoorde’er ooyt, In ’s menschen hert is nooyt gekomen, Wat God, in aller eeuwigheyt, Sijn uytverkoornen heeft bereyt, O Zaalge vuurbaek aller vromen! De Zaligheyt is ook geluk, Daer toe een vyant van de druk, Die sich met haer niet kan vermengelen, Als zy haer dierbre troon bekleet; Ja die maer voor haer voetbank treet, Moet sich onstrengbaer met haer stren gelen. Dit strenglen Zal, na d’aerdsche pijn, Sybille wis deelachtig Zijn, Om al haer loffelijke deugden. Och dat ik Zo gelukkig waer, Dat ik dat Zalig nieuwe Jaer Met haer mogt vuren in die vreugden. [p. 33]
NAe ’t verhaal van Clemens Alexandrinus, in Protreptico, is’er geen grooter blijk, van de oolikheit der simmen, te geven, dan dat zy zich noit, door eenige poppen, laten bedriegen. Hoe veel anders is het met ons menschen gestelt! want, vint men wel een, onder duizenden, die zich niet dageliks aan idele beelden, en valsche gedaantenissen, verideltuit; en wiens gemoet, door haar menighvoude guicheleryen, niet deerlik bedeunt wort? Deze ondervinding is van zoo een onwedersprekelike waarheit, dat zy, een geleert man van onzen tijd, heeft doen zeggen, Semel pueri nascimur, semper sumus; ’t welk beduit: Wy worden eens kinders geboren, en zijn het geduurigh. Ook, die ’er aandaghtelik wil op letten, wat onderscheit zal hy tussen ons en kinders gewaar worden, dan alleene dat wy met grooter poppen, dan zy doen, spelen? Om van geen hachelike dingen te reppen, zal de volgende schiedenis maar bygebraght worden. Ik was flus, met een schoone Joffrou, in een huis daar wy een groote menighte van apen zagen. Na veel mallens met de rest, kochten wy ’er eenen; waar mee zoo de welschape dapper in haar schik was, droeg zy hem, aan een ketentje, op haren rechten arm, want ik leideze by den slinken. Over straat gaande was het kluchtigh om hooren met wat onnamen ons de kinders, van alle kanten, bescholden, en op wat manier zy onze gewaden afschilderden. Daar was onder anderen een Jongen, die, zoo het scheen, niet veel vermomde aanzichten gezien had, want hy wist verscheiden ongerijmde dingen, tegen de Joffers masquer, te braken; doch naauliks kon hem ’t aapje in d’oogen zijn gekomen, of hy riep ons datelik aghter aan; Zie daer, de eene aap draaght den anderen. Gelijk ’er geen zoo klein riviertje wort gevonden, of het brengt iemant, die zijnen stroom wil volgen, tot de zee; op de [p. 35] zelfde wijze kan’er niet ter weerelt, zoo gering, uit komen, of een mensch die zijn uuren niet idelik heeft besteet, weet’er, tot d’een of d’andere goê bedenking, door te raken. Die onbeschofte galm braght my dan een dingen in den zin, daar ik misschien noit meer op gepeinst zou hebben; en toen verstond ik zoo wel, ja misschien beter, dan oit tevoren, quam agilis & expedita res sit reminiscentia, wat een knaphandige zaak de erinnering is, en hoe weinigh zy ter volkomenheit van doen heeft. Zekerlik, even als de lichamen die gezwint worden bewogen, nochtans iemants aanroering vereischen,op dat zy ’er ’t beginsel der bewegeniss door ontfangen hebbende, haar lang mogen bewaren; zoo is het dat ons gemoet, wanneer het de gelegenheit der erinnering, die’er de zinnen aan toereiken, maar ter snaps heeft gevat, van dat gering begin, wijds en zijds in ’t geheugen voortgaat. ’t Gene dat my door die rateltong in viel, wort by Steven Pasquier gevonden. Die vernuftige Raadsheer, en Koningklike Voorspraak, verhaalt, in een brief aan Mijn Heer van Beaurin, hoe hy zich, in een gezelschap van Edeljoffers en hofjonkers, had gevonden, daar verscheyden redenen van belang wierden gevoert. Onder anderen vielen zy ’er op de veelvoudige uitnementheden, zoo wel van lichaam als geest, daar ’t vrougetimmer deurgaans meê bedegen is: uitnementheden daar jongelingen, van wat slach zy ook mogen wezen, zonderlinge verbintenis aan hadden; als dewelken hen gemeenelik ’t verstand ontroestten, en met de stralen van een aangename polijtheit deên flikkeren; waar van de blijken, zelf in den overgroven Polyphemus, waren te zien, die met Galatheaas liefde bevangen wezende, zijn wildwoeste zinnen tot punticheit begon te wennen. Iamque tibi formae, jamque est tibi cura placendi; Iam rigidos pectis rastris Polypheme capillos; Iam libet hirsutam tibi falce recidere barbam, Et spectare feros, in aqua, & componere vultus. [p. 36] Zoo gekemt en geschoren kreegh hy streks een goet gevoelen van zich zelve, en viel in deze woorden uit: Iam Galathea veni, nec munera despice nostra. Certe ego me novi, liquidaeque in imagine vidi Nuper aquae, placuitque mihi mea forma videnti. Dit bescheit ter eere van de vrouwen, wiert by elkeen beaangenaamt en geprezen; evenwel was ’er een Edelman van ’t gezelschap, die ’t, om kortswijl, tegensprak. De dingen, zei hy, met een lachende mond, die ik Aperyen noem, daar geeft ghy den titel van uitnementheden aan: want ontrekt de Joffrouwen haar Aperyen eens, en daar meê zullen zy t’eenemaal bloot staan van al ’t geen ghy ’er uitnemende meint in te wezen. Op dat woort begon de gansche zamening gelijk als te morren, vermits hy een nieuwe ketterye, tot nadeel der vrouwen, scheen te willen zaayen, en opbrengen; ’t welk die vernuftige personaadje zoo haast niet bemerkte, of hy schoot ’er datelik, met een onbeteutert en vrolik gelaat, deze noten op uit. Verwondert u geensins over dezen mijnen eersten voorstel; maar gelieft uw oordeel, ten einde toe, op te schorten. Ik heb by eenen ouden Talmudist gelezen, dat de Goden, toen zy den mensche waren gezint te maken, een groote klomp aarde namen, dien zy lang, met ik weet niet wat voor hemelsch vocht, kneedden, daar een zekre tempering van de vier elementare hoedanicheên onder liep. Als die masse, na den eisch der zake, een deeltijds, te weiken had gestaan, maakten zy ’er den man af, met een redelike ziel begaaft; een werk dat in alle punten van volmaaktheyt, boven de rest der dieren, oneindig uitstak: en dewijl ’er noch een deel spijze was gebleven, wouden zy die meê verbezigen; doch vermits dat overschot, voor d’eerste stoffe, in prijs en weirdye, ongelooffelik verre week, zoo wiert ’er de vrouw uit getrokken, die onvergelikelik minder, en van veel slechter allooy is als de man. Daar was noch wat schuim van de vrouw overgebleven, van ’t welke de Goden, om niet een zier te verliezen, [p. 37] eenige wanschepsels maakten, gelijk als Pygmeen, Dwergjes, en de Apen hunn’ halvebroêrs. Zulks dat, even als de man te midden der Goden en vrouwen gestelt is; zoo schijnt het de vrouw, tusschen de mannen, Pygmeen, en Apen, te wezen; ontleenende van de man eenige beeltenis van reden, en van de Apen verscheiden groote eigenschappen, gelijk ook van de Pygmeen: want vrouwen zijn van natuur veel kleinder als mannen; ja zoo men ergens een vrouwpersoon vint die in de lijflengte boven haar soortgelijken uitsteekt, men zeit datelik, gelijk of het een monsterachtige zaak was, dat zy een Mannin is. Hier van daan komt het dan dat de vrouwen, uit welker schuim de Aap, een zeer vermakelik dier, is gemaakt, wetende dat zy tot geen ander einde zijn geboren dan om den man te behagen, van dien tijd af, met alle mogelike vlijt, van wel tot beter, hebben gepoogt te raken; en, door eenen nieuwen vond, is de zaak van heur daar toe gebraght, dat zy all’ de konstenaryen van die dieren zoo geweldigh fiks, en op haar duim hebben, dat iemant al heur doen en laten, als hy ’er te dege beschouw op neemt, zelf als zy zich ’t allerbeste meinen te quijten, niet dan enkele Apery zal bevinden te wezen. Deze woorden, daar het den Edelman by liet steken, leveren ons verscheiden gelegentheden tot praten, uit. Ter loops zal ik ’er maar eene by’t hair grijpen, en vragen wat er van de histori der Pygmeen te gelooven is. Aristoteles, Plinius, Albertus, en anderen houden haar voor waaraghtigh. Weinrichius in zijn boek van de Monsters doet het ook; en daar wy flus zeiden dat de vrouwen gemeenelik korter zijn dan de mannen, maakt hy haar by de Pygmeen langer. Zy leven, zeit hy, van de jaght, daar zy dapper op afgerecht zijn; en even als de meerkatten, met een zonderbare gezwintheit, van de eene boom op den anderen springende, weten zy allerlei wilt, met roers en pijlen ter neêr te schieten. Zy drinken niet dan beerenbloed met water gemengt, en zijn in de tooverkunst zoo geweldig ervaren, dat, zoo zy van iemant beschadight of uitgelachen zijnde, hem eenich quaad dreigen en toevloeken, hy zal’er, zon- [p. 38] der uitstel, deerlik in bedraait worden. De gront van deze wonderlike zaak, steunt nergens anders op dan op hooren zeggen; doch, behouwdens d’eerbiedenis van Weinrichius, die licht gelooft, wort licht bedrogen. Spigelius in zijn boek de humani corporis fabrica, is van een heel ander gevoelen; zoo doet ook Cassanion cap. ult. de Gygantibus, die uitdrukkelik zeit, fabulosa esse omnia quae de illis vel Poëtae, vel alii Scriptores tradiderunt. Met deze luiden zou ik aanspannen, en loochenen, zoo wel als het Cardanus in zijn aghtste boek van de verscheidenheit der dingen doet, dat ’er Pygmeen te vinden zijn. Hier toe beweegt my, eerstelik, het aanzien van Strabo I Geographiae; maar voornamelik hel ik ’er toe, om dat ’er nu niet een oort ter weerelt is ’t geen de vroetheit onzer landgenoten niet doorsnuffelt heeft, die nochtans nimmer zoo ietwes noch gehoort noch gezien hebben. Voegh hier by dat de Spanjert François Alvares, die de plaatsen zelf doorreist heeft waar ontrent Aristoteles de Pygmeen schrijft te wezen, te weten door welke de Nijl in Egypten vloeyt, evenwel nergens zoo klein een volksken zeit gezien te hebben; maar hy verhaalt dat het luiden van een middelmatige lijflengte, en mooren zijn. Doch, zal misschien een der belezensten vragen, hoe maken wy ’t dan met het elfde veirs van Ezechiels zevenentwintichste Kapittel, daar de gemeene overzetting heeft, Pygmaei erant in turribus tuis, dat is; de Pygmeen waren op uw torens? Ik antwoorde met Bisciola lib. IV horarum subsecivarum, dat de Pygmeen daar ter plaatse voor krijgsluiden worden genomen, ἀπὸ τῆς πυγνῆς id est, ab ipsa pugna. Mijn Grootvader Franciscus Junius zaliger heeft op die woorden van de Propheet iet aanmerkeliks. Hy zet haar over, Gammadaei in turribus tuis erant, en geeft ’er dit bescheit op: Qui Pygmaeos interpretantur, nituntur sola notatione vocis, quia Hebraea vox conjugata significat cubitum, quasi cubitales dicas, ut interpretati sumus, Iud. III, 16. Sed quam bene conveniat ludicra haec interpretatio cum re militari, ipsi viderint. Non Gammadaeos quidem existimamus à cubito dictos esse; sed quia regio fuit [p. 39] Phoeniciae, cubitali forma projecta in mare, quae postea devorata est à mari, Gammaden putamus dictam, ut scribit Plinius, lib. II natur.his. cap. XCI. Als ik dit vast stel, sta ik met eenen toe, ’t geen Caspar Bauhinus, lib. I de Hermaphr. met veel wonderlike vertoogen bewijst, dat’er van alle tijden dwergjes zijn geweest, die ’t gemeenelik zoo wel aan geest als aan lichaam mangelt; pondus enim partis superioris, quae in pumilionibus magna est, tardiorem reddit mentem, sensumque communem. Hierom verhaalt Nicephorus, in zijn kerkelike histori, als een overvreemde zaak, van een dwerghje, [griekse tekst], niet grooter als een perdrijs, quod prudentia ei inerat, qualis homini formoso competit, quippe cui corporis exilitas ea de re nihil ademisset, dat hy zoo wel als eenig rechtschape mensch met verstand was begaaft. Van die flach was ook de Dwergin, daar zich de vrouw van Hertog François Maria van Urbijn, dapper in behaagde: want zoo ’er de Princes op eenen tijd aan zei; Joffrou Delia maak u zelven gereet om te trouwen, want ik heb een manneken gevonden dat u t’eenemaal gelijk is; Mevrouw, antwoorde ’t eindeke-mensch, ghy meugt die moeite wel sparen, perche io sono stata in cantina, & ho veduto che tanto cocchiume vuole una botte picciola, quanto una grande. Deze soort van wanschepsels wort gemenelik onder den sleep der Grooten gevonden; en als ’er natuur weigerig van is, maakt menze door kunst. Die waarheit sparkelt onder andere bewijzen uit dat overgeleert boekje van Longinus Περὶ ὕψους:* want onderzoekende waarom de rechte welsprekenheit toen niet, zoo wel als eertijds, bloeide, brengt hy bikans voor ’t slot van alles by, dat de verstanden zijner tijdgenoten zich van jonks af, tot het vleyen en pluimstrijken der Grooten, moesten wennen; zulks dat zy van die vruchtbre springader der welsprekenheit, (versta de vridom) daar de vorige eeuwen een vol genot van hadden, niet konden smaken: en, vervolght hy, gelijk de schrijnen daar men jonge kinders in sluit en opvoet, hun niet alleenelik hinderen, maar ook zoo beknijpen dat ’er alle wasdom en groeyenis t’eenemaal aan benomen wort; op de [p. 40] zelfde wijze mag men allen dwang en ongemak, waar door zich iemant niet vryelik, daar ’t hem goet dunkt, kan verlustigen, de vankenis zijner ziele noemen. Zoo ’er iet in de weerelt is daar ik my op versta, ik mein, en mein wel, dat het op die laaste woorden van Longinus zal wezen; want daar ik aghtien jaren vaderloos ben geweest, en de goê vrouw mijn Moeder, met overvremde dwersdriften der fortune, heeft moeten worstelen, zijn de beginsels van een wakkere geest, daar ik andersins, gelijkmen my wel heeft willen dietsmaken, meê geboren was, door gebrek van iemant die haar behoorliker wijze koesterde, tot mijn groote spijt, onder gebleven, en ik heb ’er niet meer van dan ’t gene vereischt wort om ’t ongeluk mijner verleden jaren te beklagen. Doch gemerkt de Lezer met mijn bizondere zaken niet te schaffen heeft, wil ik weder tot den edelman keeren, die ’t vrouwgetimmer, gelijk verhaalt is, van Aperie betichtigde. Hoewel diergelike dingen, om kortswijl, en al boertende, verhaalt worden, nochtans hebben ’er jonge Hovelingen weinig gebruiks van te maken: want zy moeten, zelf den schijn maar van tegens d’eere der Joffrouwen te spreken, gelijk de peste, schuwen; en, naar hun uitterste vermogen, haar meeste glori, allenthalven, betraghten. Ik mein deze less waar te nemen indien ik die bevallike sex, tot spijt der Talmudisten, by de zon gelijke; en daar van staan my de volgende redenen ter hand. De oude Egyptenaars plagten de zon aan te bidden, en, als het schoonste voorworpsel hunner oogen wezende, deden zy ’er offeranden aan. Maar zoo men op een schoone Joffrou, na behooren, acht slaat, wie zal’er niet zeggen dat haar, zoo wel als de zon, goddelike eerbewijzen toekomen? Want gelijk de zon, in de tempel van ’t Heelal, Gods ware beelt is; zoo is zy hier op aarde een levendig afzetsel van de zon zelve, ja een duidelike beeltenis van de maker der zonne. Gelijk de zon de Princes der planeten is, die, in ’t midden der hemelklooten geplaatst, haar volmaaktheit, aan al d’andere sterren, meêdeelt; zoo bezit zy d’opperheerschappye der schoon- [p. 41] heit, en daar is niet mooys in de weerelt, of het ontleent zijnen luister van haar. Gelijk de zon de duisterheit van de nacht verdrijft, en al wat oogen heeft de klaarheyt des dags doet zien; zoo verjaaght zy, door haar helle stralen, de naarheit onzer smerten, en opent aan den Horizont of gezichteinder van ons gemoet een overklaren dag van minnelike gepeinzen. Gelijk de zon een fonteine van gestadigh licht is, ’t welke schoon het zomtijds van een wolkje wort betogen, nochtans is het ’er haast door verdreven, en dan verdobbelt die weergalooze fakkel haar gewoonlike klaarheit; zoo is een Joffrou, als wy beschrijven, een springader van oneindige schoonheit; dewelke hoewel zy altemet, door eenigen nevel van steurnis, wort overtrokken, nochtans blijft dat euvel niet lange duuren; maar in korten tijd ophelderende weet zy ons gemoet, met een dapperen aanwas van zoeticheit, te streelen, en met nieuwe gloring te deurstralen. Gelijk de zon een algemeene moeder is, die haar teelende kraften niet alleen aan de dieren en planten mildelik byzet; maar ook in het ingewant der aarde, die zy met haar vruchtbre stralen doorboort, duizent heimelike rijkdommen baart; zoo is een schoone Joffer ’t leven onzer ziele, en heeft de maght van in de diepste binnegronden onzer gemoeden kostelike metalen van hooge gedaghten te baren, en ’er onwaardeerlike juweelen van hooghedele genegentheên voort te brengen. Gelijk de zon boven’t licht daar zy meê bedegen is, ook zoodane warmte heeft, dat zy niet alleen de menschen, tegens de strafheit der koude, bevrijt, maar ook den nachtschen daauw opdroogt, en ’t bevroren ys versmelt; zoo weet zy met het lodderlik vier dat in haar oogen schijnt, een edel verstant niet alleen te verwermen, maar ook zoetelik in brand te zetten; en even als zy ’t ys van ider bevroren hert weet t’ontdooyen, zoo kan zy den daauw der tranen, die hem, door overmaat van liefde, langs de wangen biggelen, in een handkeer opdroogen. Zie daar eens hoe de Joffrouwen zonnen zijn, en op de manier van die luisterfakkel zoo [p. 42] groote wonderen bedrijven, dat zy bykans verdienen aangebeden te worden. In de volgende zang, die ik hier tot het slot van alles wil aanknoopen, schijn ik tot dat punt vervoert. Luiden die Catoos voorhooft, Aristarchus wijngbraauwen, en Heraclitus oogen hebben, zullen van de vorige gelijkenis, hoe geestich zy ook magh wezen, niet veel werks maken, en zich, buiten twijffel, aan ’t volgende lietje stooten; doch moet ik om hunnentwille Pedantsch worden? Neen gewisselik: want die onnaam wort deurgaans zoo geweldigh gehaat, dat ’er, om het beste boek van de wijde weerelt achter de bank te doen liggen, naauliks iet anders van doen is, dan dat men den maker een Pedant noemt; even als het eertijds genoegh was om eenen zieken te doen sterven, dat hy den Arts Hermagoras, zelf maar in zijnen droom, beschouwde. Maar ik wey te verr uit; hier hebje ’t lied, en ik een einde.
Noch zal haar wegen op die my alleen doorklieft. Ay my, Menimf, ik sterf, en ay u mee! want ghy Zult geven rekenschap van ’t gene dat ik ly. Wy hebben allebei vlak tegen my geweest: Ik, met die my veracht te schenken mijnen geest; Ghy, met hem te verslaan die strekt een klaar vertoog Der weergalooze kraft van uw zielzuigent oog. Voor my; ik weet wel raad, ik red ’er my wel door: Als ’t op een nijpen gaat zal ik maar worpen voor Het goddelike schoon ’t geen voeghelik beslaat, Zoo klaar dat mensch het ziet, uw overbraaf gelaat. ’t Is zoo daar mee gestelt, dat ik, met goed bescheit, U niet te bidden aan, noem grooter godloosheit, [p. 42] Dan ’t is afgodery, U, met gebogen knien, De manschap van de Goôn, op ’t innighste, te biên. Met hare tooverkracht leg ik het veirdigh af; Maar, hoe zult ghy ontgaan een overbolge straff’? D’onnoozelen te doôn en kan niet, zonder wijt, Zelf de barmherticheit aan iemant schelden quijt. Eilaas! als ik dan denk op dat gewright van tijt ’t Geen openbaren moet het geen ik nu verbijt, De vrees voor uwen doem maakt my dan zoo gestelt Dat ik niet meer en voel den ramp die my beknelt. [Mejoffrouw, sla doch aght, en beel u zelf eens in Wat ghy voor zoetigheen zoud rapen uit mijn min, Nu ik, op ’t schendighste getergt, getrotst, versmaat, U dan dus vieren zal, in plaats van allen haat.] Op dat vervaarlik uur, als ghy bekaait zult staan, Zal ik uit ’s hertengrond dess luide galmen slaan: Weir van haar alle straff’, en spreek heur, Heere, vry, Vermits ik boeten wil, en voor haar, en voor my.
STond het my vry iemant quaad toe te wenschen, ik zou anders niet begeeren dan dat hy t’elkens van wraaklust wierde bemachtight. Die zucht zou hem quelling genoegh verschaffen: want ongeboet wezende laat zy ons niet een oogenblik in vrede, en zoo haast men haar heeft voldaan komt ons de worm der gewisse knagen en pijnigen; zulks dat zy den mensch een vergiftigde ratte gelijk maakt, die geen rust altoos heeft voor dat zy drinken, en naauliks heeftze gedronken, of zy moet het met de dood bezuuren. Gewisselik men zou niet gelooven hoe weinigh vatten die gemeene hertstoght op my heeft. Ik kan redelik wel hoon verdragen, ’t welk niet uit botheit hervoortkomt, gelijk of ik geen verstand had van dees of die onbehoorlikheit te beseffen; noch ook uit vreeze, als of ik geen wraak durft nemen; maar (laat niemant op deze gulhartige bekentenis smalen) uit zekere soort van eelmoedigheit, die my doet gelooven, dat [p. 45] de vergeving van ondaden, een Prinselike zaak is. Evenwel moet niemant denken dat ik allerlei ongelijk geduldelik zou opsteken. Daar zijn luiden die men met de zelfde munte moet betalen, of anders dient onze verdraagsaamheit tot een steiger hunner overmoed. De kraay plukt de wol uit de vacht van een schaap, en durft geenen hond aanranden. Niettemin, in my noch over zoodane slach van volk te wreken, zoek ik te wege te brengen dat de hooners verstaan mogen van waar hen ’t quaad komt aangewaait. Teweten die genegenheit heeft iet adeliks in: want zoo doende schijnt men zich niet zoo zeer in de wraak te behagen, als daar op uit te wezen, dat de beleedighde, over zijn vorig misbedrijf, berouw gevoele; ’t welk niet kan beuren als men iemant, na de manier der Lagelingen, plotselinks overrompelt. In dit gewagh komt my een zeldsame gebeurtenis te voren. Daar was een Edelman die met iemant zijner soortgeliken doodelike viandschap hadde. Vermits de teirling der tweegevechten zoo onzeker is, durft hy hem niet wel voor de kling vorderen; en evenwel kon hy niet leven zoo lang zijn tegenparty leefde. ’t Gevoelen hier van deê hem zijn toevlucht nemen tot een die geweikt was in alle listige boosheit, die d’aarde kon ontfangen, en den afgront opwellen; welk monsterdier den anderen, voor een zekere som van penningen, beloofde te zullen ombrengen. Toen hy de gelegenheit daar toe dienstich, eenige dagen, omzichtelik had verspiet, en ’er hem geen bequame bejegende, vond hy middel om eens ’s morgens dieftelik in des Edelmans slaapkamer te booren, daar hy hem met belooken oogen merkte te liggen. Op dat gezichte trok hy een mes, en in ’t zelfde gewrichte van tijd dat hy ’er hem meinde meê te priemen, quam ’er een slang uit zijn lakens gekropen; welke schielike voorval den moordenaar zoo dapper bedutte, dat hy van vreeze gridzelende, onverrichter zake, ter kamer uitstreek. Ik twijffel ’t allerminste niet of eenige vrome zielen zullen de bewaarnis van dezen Edeling wonderdaad noemen. Doch, in [p. 46] wisse waarheit, zoodane luiden hebben de miraklen veel te goê koop. Zoo ’er God deurgaans deê, waar toe, bid ik u, zou de geschape natuur dienen? En indien hy ’er nimmer bewees, zou men zijn almogentheit niet in twijffel konnen trekken? Om dan mijn gevoelen, nopende de vorige schiedenis, in ’t midden te stellen; ik geloof dat die slang den Edelman tot verlusting strekte, en dat hy ’er zich enkelik van diende, om, door haar zonderbare koelte, de hitte des zomers te temperen. Eenigen zal deze gissing dapper vreemt geven; doch men kan haar met verscheiden vertoogen kraft en aanzien baren. In het leven van Keizer Tiberius hebben wy deze woorden: Erat ei in oblectamentis serpens draco, quem ex consuetudine manu sua cibaturus, cum consumtum à formicis invenisset, monitus est, ut vim multitudinis caveret. Onze taal brengt de vorige regels aldus uit: Hy maakte zeer veel werks van een kruipende draak, den welken zoo hy, na gewoonte, uit zijn hand meinde te spijsen, vond hy hem van de mieren verteert te wezen, waar door hy vermaant wiert zich zelve voor de maght der menighte te hoeden. Zie daar eens; dieren die ons zoo bijster viandigh zijn, worden, of door hun zelven, of door de vroetheit der menschen, tam gemaakt. Deze zijn het die Plutarchus in Alexander Χειρόηθεις ὄφεις naamt. Philostratus schrijft van iemant die eenen tammen draak van vijf ellen had: hy at en dronk met zijn meester, en volghde hem allesins min of meer dan een hond. Sic ille, εἵναι κτἑ. Notum etiam quod de pariis vel parvis serpentibus narrant Graeci, ut Aristophanis scholiastes Pluto, Suidas, & alii. Sed qui proprie dracones in genere ἐἶναι [...] nominantur, ii ferè varent veneno. Nicander de hac specie: [griekse tekst]. lege Plin. l. XXIX.c.IV. Van deze slach waren de gene die men Epidaurische draken plaght te noemen, daar Lucianus, in Alexander, een zeer doorluchtige plaats van heeft. Toen zy, zeit de gemelde Schrijver, te Macedonien overgroote draken hadden gezien, die zoo tam [p. 47] waren datze zich van de vrouwen lieten voeden, by de kinderen sliepen, met de voeten getreden zijnde niet opschoten, en op de manier der zuigelinxkens melk uit de borsten trokken, zoo kochten zy’er, om weinigh penningen, een der allerschoonsten. De voornaamsten onder de Romeinen, zoo wel mannen als vrouwen, plachten dan deze soort van draken, tot genoeghte te bezigen; ’t welk neffens Tranquillus verscheiden andere Schrijvers bevestigen. Martialis in ’t oprekenen der beesten die zy tot verlusting plachten te bruiken, heeft hier een duidelik bewijs van, want hy gewaagt van een Joffer dieze koelteshalven om haren hals wond.
Non sentit fatique genus, mortemque veneni, Sed putat esse sitim: ferroque aperire tumentes Sustinuit venas, atque os implere cruore. [p. 50] Maar hoe doch! Gaat de dorst hier deur wel over? Geensins: want Ille vel in Tanaim missus, Rhodanumque, Padumque, Arderet, Nilumque bibens per rura vagantem. Men verhaalt ’er ’t volgende fabeltje van. De menschen smeekten de Goden eens geweldig dat zy hen de jongkheit genadelik geliefden te vergunnen, waar door zy noit zouden komen te verouderen. Hunne wensch verkregen hebbende stelden zy haar op eenen ezel, die onderwege bikans van dorst vergaande, tot zijn geluk, ergens eenich water ontdekte. Datelik schoot hy daar na toe; doch staande op het punt om ’er zich mee te laven, was ’er een serpent, daar de bewaarnis van die plaats aan bevolen was, dat zijn voornemen verhinderde, zeggende wel uitdrukkelik dat het hem niet zou beuren zijn lippen met dat water nat te maken, zoo hy ’er, het geen daar zijn rug meê beladen was, niet eerstelik aan schonk. Den Ezel, dien elke oogenblik waghtens te langwijligh was, had hier niet een hair tegen; en sint die tijd hebben de serpenten alle jaren een nieuwe jeugt aangetrokken, daar de menschen van den ouderdom worden bekropen. Die soort van serpenten daarentegen heeft des Ezels dorst altijt aangekleeft, dien zy ook allen gequetsten, door de gebete wond, inschieten. Gewisselik dit is geen onaardigh verdightsel, want men houwt dat de slangen heur oude huit jaarliks afleggen. Doch, in der daad is het ’er zoo niet meê gestelt; maar terwijl zy in onderaardsche gaten zoo verkleumt liggen, wordenze van slijm en vuilicheit gansch en gaar overtrokken; die, heur gansche lichaam over, aangroeyende, zoo dapper verkorft wort, datze de gedaantenis van een huit schijnt te dragen, hoewel het eigentlik niet dan slijm is, na de maat en den ommetrek van ’t serpentisch lichaam verhard. Als dan de slangen zoo gestelt zijn, zoeken zy enge plaatsen, daar zy poogende door te booren, die huit, gemeenelik voor haar out en waaraghtigh vel genomen, afstroopen. [p. 51]
DE Joden plaghten eertijds niet te gedoogen dat iemant, die onder de veertigh jaren was, Salomons Hooglied zou lezen. Mijns bedunkens hadden zy, in zoodanigh verbot, gansch geen ongelijk: want even als ’er zekere soort van zwavel is, die, op het enkele gezicht van vier, datelik in brant raakt; zoo heeft onze bedorve natuur maar de minste beuzeling van doen, om t’eenemaal in vlammen te verdwijnen. Hierom raad ook Prosper den genen wier bloet, door de jongkheit, noch in volle vaten zwiert, [p. 52] dat zy van ’t Hooge-lied geen gebruik altoos maken, vermits ’er hunnen lust te veel aanritselingen worden in gegeven. Om niet verder te gaan, kan ons het eerste veirs tot geen duidelik bewijs hier van dienen? Mijn Beminde kusse my met een kus zijnes monds. Dit begin komt Gregorius Nyssenus zoo vreemt voor, dat hy’er de Bruit, Homil. I in Cant. (het zy met behoorlike eerbiedenis gesproken) van onbeschaamtheit over beschuldight. Wat mogen ons dan zommige Uitleggers willen dietsmaken, dat ’er een historische vertelling, en een zaak die zich zoo toegedragen heeft, in deze zang is begrepen? Wie zou konnen gelooven dat ’er by de Hebreen, of nabuurige volken, een maaght gevonden zy geweest, die zoo opentlik eenen kus, van haar Minnaar, begeerde? Gewisselik de Propheet Jeremias was van dat gevoelen niet, want anders zou hy niet gezeit hebben, De Heere heeft wat nieuws op aarde geschapen; de vrouwe zal den man omvangen: welke woorden, na de meiningen van geleerde Schrijvers, niet anders beteikenen, quam quod prodigii instar sit, si faemina unquam viri conjugium ambiat, dan dat het een gruwel is wanneer vrouwen de mannen zelver aanzoeken. Die Sex gloeit misschien wel zoo veel, ja meer, van min, als wy doen; want Aristoteles zeit dat de moederstoffe na de gedaantenis verlangt, gelijk de vrouw na den man; nochtans worden zy door den toom der schaamte beteugelt van zich verlieft te betoonen, en veinzen afkeerigh te wezen van ’tgene daar zy snakziek na tochten; ja willen gebeden en’er bikans toe gedwongen worden. De Steekdightschrijver geeft ons dit zeer aardighlik te verstaan, wanneer hy zeit:
Spectabat terram, terram spectare decebat: est enim in oculis ut sedes pudoris, ita decoris; quod ita verum ut idem Poëta I Amor. Eleg. IV, hanc modestiam vocet veras insidias. Sive aliqua est oculos in me dejecta modestos Uror, & insidiae sunt pudor ille meae. Ergo cum & in Epist. Sapphus scripsit, O facies oculis insidiosa meis, cur non accipi queat de hac oculorum dejectione? Aperio rationem; sunt oculi dejecti verè insidiosi: nam verissimè hic est habitus insidiantis; sicut ille in insidiis est qui occultus est, nec dat se conspicuum. Blijkt dan dat ’er in de vrouwen niet ter weerelt aangenamer is als die verwe daar de schaamte zomtijds haar kaken meê vermiljoent; van de welke zoo wy genoegh hebben gesproken, zullen wy’er de ware reden eens van geven, en daar na ietwes tot onschult van Salomons Bruit zeggen. Donato Acciaiuoli, Verklaarder van Aristoteles Zedekonst, geleerdelik onderzoekende uit wat oorzaak de menchen door vreeze bleek, en door schaamte root worden, geeft ’er eindelik tot antwoord op; dat de Natuur zich in onze lichamen eveneens draaght, als een voorzichtigh en bedreven Hopman in een sterkte die hem te bewaren is gegeven: want gelijk hy, ter plaats die meest wort bevoghten, de meeste soldaten zend; zoo stiert zy insgelijks het bloed om de deelen [p. 56] die den grootsten aanstoot lijden, te beschermen, en te baat te komen. En overmits zy’t, tot dien einde, in gelegenheit van gevaar, na ’t hart stiert, dat de zetel van ’t leven is, zoo worden de menschen bleek en ongedaan, door dien de uiteinden en oppervliezen van ’t lichaam, in voorvallen van dien aart, of t’eenemaal zonder, of ten minsten met heel weinigh bloeds blijven. In het stuk van beschaamtheit gaat het heel anders: want Natuur stiert dan het bloed in ’t aanzicht, om ’er, door dat middel, als eenen sluyer aan te geven, die het bedekke; en gelijk die plaats de throon van de schaamte is, en oneindigh meer vrees heeft van oneer te lijden, dan eenige andere deelen des lichaams, zoo worden de menschen rood en gekouleurt. Het is vremt, heusche Lezer; ik had het laaste woord der vorige spreukrede naauliks geschreven, of daar ontvallen my eenige droppen bloeds, waar door my iet overtreffeliks in den zin schiet, dat ik hier, by manier van uitwijking, op ’t papier wil werpen. Het geen daar ik van spreek is een zoo wel natuurlike als godvrughtige reden van het zweeten dat Christus, ontrent den tijd zijnes lijdens, deê; het zy dat het bloed is geweest of ietwes dat bloed gelijk was. Het gebeurde, zeit een der huidendaagsche Godgeleerden, om dat hy zich zelve, de bittere en schandelike dood die hy moest ondergaan, verbeelende, zoo wiert hy, als die waaraghtigh mensch was, van zoo een dappere vreeze bevangen, dat hem al ’t bloed datelik na ’t harte schoot; en daarom vertrok hy in den hof, biddende zijnen Vader dat hy dien bitteren beker, zoo ’t mogelik was, niet hoefde te drinken. Maar verstaande naderhand dat het niet anders kon wezen of hy moest die smadelike dood lijden, zoo schikte hy zich met zulk een dappere vlijt ter gehoorzaamheit, dat hy al ’t bloed ’t welk hem na ’t hert was geloopen, met zoodanigh een gewelt tot het oppervlies van zijn lichaam joegh, dat ’er eenige van de dunste deelen des zelvigen bloeds hem door de zweetgaatjes van vlees en vel uitbraken; zulks dat het na Lucas zeggen toeging, & factus est sudor ejus sicut guttae sanguinis. Dit is een overdoorluchtige bedenking, en daarom heb ik haar hier des te [p. 57] liever willen tusschenschieten. Wy keeren dan weder tot de kuszieke Bruit daar wy flus afscheidden, om welkers wille Salomon by zommigen heeft te lijden. Op deze gelegenheit kan ik den Ridder Guerini naauliks verbygaan. Hy brengt, in zijn wijtvermaart herderspel, zeker meisjen, ’t welk op eenen jongen Jager dapper verlieft was, van wien zoo zy eenen kus tot loon begeerde voor dat zy hem een zijner honden, dien hy anxtelik zocht, zou aanwijzen; hoewel ’er geen mensch ter weerelt ontrent hun was, noch durst zy ’t hem, door maaghdelike schaamherticheit verhindert, met geen naakte woorden voorhouwden; maar drukte zich ten langen lesten met deze bewimpeling uit; Ghy zult’er my voor geven, uno di quelli che ci da tua madre; dat is te zeggen, een der genen die u uw moeder zomtijds geeft: evenwel zijn ’er verscheiden geweest die Guerini hier over van ongevoeghelikheit beschuldigen, en zijn Herderinne den wijt van onbeschaamtheit geven; ’t welk ik nochtans in de gemelde plaats niet kan merken. Wel weet ik misschien zoo ietwes te vinden in de woorden die de zelfde Ridder Amarillis in de mond geeft, wanneer hy haar doet zeggen; S’el peccar è si dolce, E’l non peccar si necessario, ò troppo Imperfetta Natura Che repugni à la legge! O troppo dura legge Che la Natura offendi! Die geen Italiaansch konnen, mogen ’t aldus verstaan: Is het zondigen een zaak Van zoo gadeloos vermaak, En is ’t onze plight zoo zeer Dat men ’t zondigen ontleer; Of Natuur is onvolmaakt, Die de Wet weerhoorigh wraakt, [p. 58] Of de Wet te straf en stuur Die zoo tegenkant Natuur. Doch dit raakt onze Bruit niet, tot welkers verdading wy ietwes in ’t midden moeten stellen. De heilige Bernard bruikt eene reden tot haar onschuld, die een weerelt van anderen zou opwegen: want hy schrijft dien uitsprong hare dronkenschap toe, doch die niet uit druivenzap, maar uit de liefde hares Bruidegoms, voortquam. De Jesuijt Gaspar Sanctius komt hier meê eenighsins overeen, want, om zijn latijn op het vierde veers van het tweede capittel, te vertolken, hy spreekt ’er aldus van: De Bruit had stoutelik begeert dat haar de Bruidegom zou kussen, en scheen, buiten den aart van de maagdelike schaamte gezeit te hebben, dat hy een bundelken myrrhe was, ’t welk tussen haar borsten zou vernachten; doch nu wilt zy dat voor de dochters van Jeruzalem niet alleen ontschuldigen, maar ook gereghtigen. Zy geeft dan hier de reden van het geen iemant voor onbeschaamtheit mogt nemen; te weten datze van haren Koning in de wijnkelder was gebraght, waar zy een aangenamen dronk gedaan hebbende zich ’t allerminste niet kon bedwingen van door liefde te roepen, Hy kusse my met een kus zijnes monds. Ik meinde den Lezer noch verscheiden dingen op dit stuk te geven; doch toen ik ten halven van de vorige vertaling was, quam mijn zuster aan gestreken, en vermaande my de leden ter rust te gaan leggen, daar ik naauliks iet tegen heb, dewijl het wat later is dan ik meinde. Evenwel moet ik noch een quartieruurs over mijn gezetten tijd zitten, om de volgende regels, die heel natuurlik zullen wezen, voor te stellen. Hy kusse my, zeit de schoone, met een kus zijnes monds. De ziel, lieve Lezer, heeft in de persoone van die Herderin, door den eersten wensch die zy doet, niet anders voor, als een kuische vereening met haren Bruidegom, gelijk als belijdende dat zoodanigh luk het eenigh doelwit is daar zy na traght, en waarom zy enkelik leeft: want, ik bid u, wat wil die eerste zucht anders zeggen? Hy kusse my met een kus zijnes monds. Het kussen heeft van alle tijden, als door ingeving der nature, [p. 59] gebezicht geweest, om een volmaakte liefde, die in de vereeninge der harten bestaat, te verbeelden: ook niet zonder reden, Wy geven onze driften te verstaan, en doen de beweeghenissen die onze zielen met de beesten gemeen hebben, in d’oogen, wingbraauwen, voorhooft, en in de gansche rest van ons aangezicht blijken: Men kent den mensch aan ’t aangezicht, zeit de Schrift; en Aristoteles reden gevende waarom dat deel van groote personaadjen gemeenelik maar geschildert wort; het geschiet, verklaart hy ’t, om dat het aangezicht toont wie wy zijn. Evenwel geven wy onze voornemingen en gedaghten, uit het geestelike deel onzer zielen dat men reden noemt, en door ’t welke wy van de beesten verschillen, voort vlietende, niet dan door de woorden, en by gevolgh, niet dan door ’t middel van de mond te verstaan; zoo dat zijn ziel storten, en zijn hart uitgieten, niet anders is dan spreken: stort uw hart voor God uit, zeit de Koningklike Zangmeester; dat is, geeft de begeerten van uw hert door woorden te kennen. De moeder van Samuel meê, haar gebet doende, hoewel zoo zachtelik dat zich heur lippen naauliks verroerden: Ik heb, sprak zy, mijn hert voor den Heere uitgegoten. Op deze manier brengt men, in ’t kussen, den eenen mond op den anderen, om te kennen te geven dat men de zielen, wederzijdeliks, wel d’een’ in d’andre wenschte te gieten, en haar t’eenemaal ondereen te dommelen. En hierom heeft de kus, van allen tijden, en by de heiligsten der weerelt, voor een teiken van onderlinge liefde gerekent geweest. Aldus dienden ’er zich d’eerste Christenen deurgaans van, gelijk de H. Paulus getuight, wanneer hy tot die van Roome,en in ’t laaste kapittel van zijnen tweeden zendbrief aan die van Corinthen zeit; Groet malkanderen met een heilige kus. Gemerkt dan de kus het levendig merkteeken is van de vereeninge der herten, zoo zeit de Bruit, die in al haar doen niet anders voor heeft dan met haar welbeminden vereenigt te worden: Hy kusse my met een kus zijnes monds. Ik spreek noch elders op deze gelegenheit, en daar magh de Lezer vinden ’t geen hier aan dit Hooftstuk mangelt. [p. 60]
SOcrates, die door vonnis van ’t Orakel, de wijste der menschen wiert verklaart, had een overgeestige waarheit in de mond, toen hy de Poëten by schakels geleek: want gelijk de zeilsteen, als hy eenen yzeren schakel tot zich trekt, ook de maght daar aan byzet van andere schakels, door heimelike zeelen, aan te halen; zoo kan een Rijmschrijver, die te midden van God en de [p. 61] menschen gestelt is, anderer gemoeden ’t allerminste niet snoeren, indien hy zelf niet te voren, gelijk een ring door den zeilsteen, van een uitvloeyinge der Goddelikheid, is aangeblazen en bewogen. Deez’ eene rede wijst den onuitsprekeliken prijs der poëzie, gelijk als met de vinger, aan. Die zijn herssens met de kuntschap harer geheimenissen gemeubelt heeft, zal ’er, op tijden en plaatsen, dappere vruchten uit trekken; maar, mijns bedunkens, komt het een Redenaar en Rechtsgeleerde voornamelik ten stade dat hy ’er eenighsins weet meê te schiften. De waarom wert ons van Quintilianus gegeven als hy zeit, quod velut attrita quotidiano actu forensi ingenia, optimè rerum talium blanditia reparentur, dat de geesten die, door den dagelikschen arbeid van banken en vierscharen, gelijk als afgeslooft zijn, door de zonderbare lieffelikheit van zoodanige dingen t’elkens vernieuwt worden; zoo dat zy altijt met evenversche rusticheit doortintelt, tot het geen in een Voorspraak wort geprezen, ongelijk meer bequaamheits hebben. Dit zich aldus toedragende zou het iemant misschien wonder mogen geven dat de Rechten geen gunstbewijzen altoos aan Rijmschrijvers doen: want lib. X, c. de Professorib. & Medicis staan deze woorden; Poëtae nulla immunitatis praerogativa juvantur. Evenwel verhaalt ons Zonaras dat Constantius, zoon van Constantijn de Groote, niemant in zijnen Raad nam, als die, nevens andere begaaftheden, ook veirzen kon maken. Doch het gene Saxo Grammaticus en Albertus Crantsius verhalen, dient hier niet nagelaten te worden. Zy gewagen beide van eenen Hiarnus, die vanwegen ettelike rijmregels, waar meê hy ’t graf van Frotho de derde, Koning van Denemarke, geciert hadde, zelf tot Koning wiert gemaakt. Indien ik enkelik op den lof der poëzie doelde, misschien zou ikze met haar behoorlike verwen konnen afzetten; doch nu is ’t vorige maar alleen door my ten berde gebraght, om een klein blijkjen te geven van ’t groot genoeghte waar meê ik in ’t lezen van zekre plaats, die by den Engelschen Virgilius te vinden is, word bemagh- [p. 62] tight. Alzoo wy ’er ongetwijffelt tot zoete dingen door aangeleit zullen worden, bid ik den Lezer dat hy ’er eens aandaghtelik over ga. Die rechtschape Dichter zeit in zijn fayry Queene, dat het een zeer moeyelike zaak is, te vonnissen, welke van deze drie liefden, voor de grootste, moet uitgeklonken worden; teweten daar men zijn bloedverwanten meê omhelst, die men ’t vrougetimmer toedraaght, of waar door rechte vrienden aan een zijn geschakelt. Buiten twijffel moet de glori van ’t overwight de laaste soort toegeschreven worden: want de natuurlike genegenheit gaat dikwils haast over, en wort, door Cupidoos grooter vlammen, lichtelik uitgebluscht; maar getrouwe vriendschap overtreft haar beiden, en weetze, na een eeuwige faam tochtende, met meesterlike tuchtlessen te beheerschen. For as the soule doth rule the earthly masse, And all the service of the body frame, So love of soule doth love of body passe, No lesse then perfect gold surmounts the meanest brasse. Al liep iemant door al de Geschiedenissen daar oit monden van repten, of boeken van gewaagden, ik geloof niet dat hy, tot bevestinge dezer waarheid, een doorluchtiger, dan de volgende, zou vinden. In dat deel van Spanje ’t welk Biskaye wort genaamt, zijn de luiden, vanwegen hunne trouwherticheit, vermaart, die by hen onvergelikelik grooter, dan in eenige nabuurige landstreken, wort gevonden. Daar was het dat Cesario zekre rijke Joffer, Nemeze geheeten, langen tijt vervolght hebbende, haar toegeneightheit eindelijk verworf; doch wat overmatige neersticheit hy ook moght aanwenden, tot het genot van de vriendschap harer ouderen was het hem onmogelik te raken: want vermits zy enkelik op ’t gelt zagen, daar Cesario schaarselik van bedeelt was, wouden zy in geenerlei wijze gedoogen dat hy hunne dochter trouwde. Ah wat zijn hen al rampen beschooren wier eelmoedigheit, door het tegenwight der armoede, geen oeffening kan hebben! Na dat dan Cesario al zijne ze- [p. 63] nuwen had aangespannen om door ’t wegnemen van die hindernis boven te staan, schoot hem in den zin een proeve te willen doen, of het gene dat met geen open velt te bekomen was, door arghlisticheit niet te verwerven zou wezen. Hy had eenen overrijken vrient Abibon genaamt, die hem voor een tweede ziel verstrekte, en wien hy niet verbergde dan ’t geen daar hy zelf onkundigh van was. Den dezen openbaarde hy zijne genegenheit, en Abibon deê zijn uitterste best om hem tot het kruinpunt zijner begeerten te helpen; doch met niet meer spoets als de vermutste vryer gewaar wiert. Zoo Cesario hier door onuitsprekelike ween gevoelde, zei hy hem, na eenich verloop van tijt, gelijk de liefde iemants herssens met fraaye vonden bezwangert; Mevrient, zoo ghy mijn leven mint, ’t welk haast ten einde zal wezen indien een ander mijn Meestersse komt te bezitten, ik bid u, by al ’t gene ghy in deze weerelt liefhebt, en in d’andere hoopt, datge my een der kraghtighste blijken die ik van uwe vriendschap kan waghten, gelieft te toonen. Veinst u zelven op Nemeze verlieft te zijn, en haar ten huwelik te begeeren. Uwe middelen zullen in d’oogen harer gierige ouders zoo geweldigh flonkeren, dat zy u datelik toegestaan zal worden. Onderentussen zult ghy haar niet in uwe naam trouwen, maar in de mijne; ’t welk de Joffrou lichtelik zal gedoogen, overmits ik ’er, tot dien einde, genoegh van bemint ben. Nu, als ghy haar, in d’oogen van de weerelt, gelijk als voor u zelven, genomen zult hebben, ik bid u dan, dat ghyze, met zoo groote trouw als ik menichmaal in u bespeurt heb, voor my beware. Gewisselik, antwoorde Abibon, ghy vereischt een veel moeyelijker zaak dan dat ik mijn leven voor u zou wagen: want ghy stelt my een verzoeking voor de neus, die Samson, David, Salomon, dat is den sterksten, den vroomsten, en den wijssten die ’er oit leefde, deerlik heeft doen struikelen. Ik wil dat ghy een groot gevoelen van mijne vriendschap hebt; maar hebt ghy van mijn’ broosheit het zelfde misvertrouwen niet dat ik ’er allesins van gewaar worde? [p. 64] Ik kan niet ter weerelt aan uw verzoek weigeren; doch indien ghy ’t mijne maar een zier wout te wille zijn, zoo zouje my ontslaan van een zaak, die, na ik ’er van oordeel, de kraften aller menschelike ingetogenheit ver te boven gaat. Zy hadden op dit doornich stuk noch menighvoude redenen met malkandre, die ik alt’samen, om kortheits wil, oversla. Het besluit was de bewilliging van Abibon in het verzoek van Cesario. Hy gelaat zich dan als of hem Nemezes liefde om ’t herte was geslagen, ’t meisje van de veinzery te voren onderrecht wezende; en, het geen ten dienste zijnes vrients overmerkweerdigh is, hy bedroog niet alleen de Joffers ouders, maar ook zijn eigen, die ’t verzoek dat hy deê t’eenemaal beaangenaamden, dewijl het hen een wenschelike gelegenheit daght te wezen. Zoo ’t huwelik dan gesloten was, trouwde Abibon Nemeze, doch aghtervolgens zijnen last, en hun heimelik bestek, uit Cesarioos naam. Al de kerkgebaren, die men ceremonien noemt, geschiedden als voor Abibon, die de Joffer, gelijk daar hy aan getrout was, ten zijnen huize braght. Hy handelde haar in alles even ofze zijn vrouw was geweest, het gebruik van ’t huwelik maar alleen uitgenomen, want dat wiert Cesario volkomentlik bewaart. Getrouwen vrient, die, in ’tgeen ’er op aarde ’t allergevaarlikst kittelaghtigh is, zijne toezegging, zonder afbreuk ter weerelt, bewaarde! Cesario geliet zich wel te vreên te wezen van dat zijn Meesters in de handen zijnes vriends was gekomen, en zwoer altemet dat hy haar niemant anders zou hebben laten genieten. Na dat dit vertrouwen zonder weerga eenigen tijd geduurt hadde, gaf de doot van Nemezes vader een open aan de verklaring van dit huwelik, ’t welk wel in schijn voor Abibon, doch in der daat voor Cesario was gemaakt. Hy verkreeg dan, op deze manier, de gene die hy al zoo zeer begeerde, als zy om hem wenschte, en Abibon wiert in de vryheit gestelt van zich elders te verzien. Daar vallen menigerhande dingen in deze schiedenis te beschouwen, doch mijns bedunkens zijn zy zoo teer dat ikze met stilzwijgen moet [p. 65] verby gaan, om door aanmerking daar van, in de geesten der genen die haar moghten herkaauwen, geen gevaarlike indruksels te laten. Het zal genoeg zijn indien ik een aartigheit, die ’er my door inschiet, op ’t papier stel; vragende den vernuftigen Lezer of hy gelooft dat Jongman en Joffrou veel by een konnen wezen, en malkandre liefhebben, zonder dat ’er zich de begeerte des vleeschs tusschen menge. My heugt dat ik dit stuk eens aan een gaauw meisje te bedenken gaf, die ’t geensins voor onmogelik rekende; doch ik denk dat het onder duizenden niet een met haar vonnis zal houwden: want als men ietwes voor goet keurt, zoo verlangt men ’er na, en men wenscht ’er ’t volle genot van te hebben; welke toegeneigtheit indien zy mist, zoo heeft een minnaar vryheit, maght en heerschappy over zich zelve, ’t geen, in iemant die waarliks mint, geensins kan wezen. Wat ’er ook voor een zekerheit in deze woorden mag schijnen te steken, nochtans willen wy haar, ten gevalle van de gemelde Joffrou, wat tegenspreken. Ik laat dan toe dat men na ’t genot der beminde voorworpselen moet wenschen, en dat ietwes, zonder die voorwaarde, niet goet kan wezen; doch laat het met deze bepalinge verstaan worden, dat het genot daar van eerlik, zuiver en rein zy, bestaande in ’t zien en hooren der beminden, zonder de wetten der gevoeghlikheit uit-of innerlik te quetsen. Op deze gelegentheit stelt ons de roos een overschoone gelijkenis ter hand. Haar met een uitheemsche schoonheit parende, wie meint iemant dat ’er meer eerbiedenis aan bewijst, en haar duurzamer wil hebben, of hy dieze laat staan, om ’er den geur harer lieffelike uitwaassemingen langer van te genieten, of dieze van haar moederlike steel afrukkende, datelik begint te palmotten, waar door de bloem niet alleen streks al hare glooring verliest, maar hy zelf, die heur onheusselik deê verwelken, maakt ’er ook geen werk van, uit reden dat zy nu van de bevallikheit, die hem te voren bekoorde, t’eenemaal bloot staat. En hierom is de vroetheit des hemels ten hooghsten te prijzen, die den hoon [p. 66] van een dertele hand voorziende, de roozen met doornen heeft gewapent, tot een kraghtig bewijs van dat men dingen vint die maar geboren zijn om gezien, en niet om geraakt te worden. De voorstel dien wy flus deden heeft ietwes met een andere vraag der Minnepriesters gemeen; teweten welke liefde volmaakter zy, die zich met geen hope voed, of die tot het einde traght? Hoe, zal hier iemant zeggen, kan men dan minnen zonder hopen? En hoewel die monsteraghtige zaak waaraghtigh kon wezen, zou het niet een enkele dwaasheit zijn, en een grill die zich regelrecht tegens den aart der liefde kant, want die haast nietmetal weten, weten zelf dat zy een begeerte tot vereening is? Wy antwoorden op die bevallike vraag, dat een ziel in de liefde wel onvolmaakt moet wezen, indien zy, om zich zelve te gelukzaligen, vereening van doen heeft; ik spreek van die vereening daar ons een anders will meê omhelst. Het gemeene volk weet de termen niet t’onderscheiden, en daarom feilt het grovelik in ’er van te spreken. De liefde is anders niet als een kennis der beminde zake, gelijk als goet, en by gevolgh schoon: deze kennis is een bewijs van de volmaaktheit des minnaars, die ’er door gezeelt wezende, een dapper behagen daar in schept, ontfangend’ in zich, om zoo te spreken, de ideale gedaantenissen van het schoon en bemint voorworpsel, dewelke geestelikerwijze met zich zelve vereenigende, zoo wort hy ’er ten hooghsten door vernoeght; en deze vernoeging kan in geenerlei maniere gebroken en ontdaan worden, al wiert hy schoon met geen weêrliefde beloont: want zoo doende zou ’er een middelterm tussen genoegen en misnoegen ontstaan, dien het gansch onmogelik is te geven. Ik zal my doen verstaan door middel van ’t allergrootste en volmaaktste voorbeelt, op dat men, de gelegenheit van ’t minder en onvolmaakter, des te beter vatte. God, die den reik onzer verstanden ver te boven gaat, en de fontein aller goede kennissen is, ziet de schoonheit van een ziel door zijn almogenheit geschapen, en om dat hy haar kent [p. 67] bemint hyze; doch indien de ziel, overmits zy God of niet, of verkeerdelik kent, hem met geen weêrliefde bejegent, nochtans maakt zy God daar door niet gebrekkelik, en zijn eeuwigh genoegen niet een zier t’onvreden. Hierenboven, de vereening is niet anders dan een loon der liefde, en zy kan geen minnaar min of meer volmaaktheits geven: want hy verheught zich wel, zoo zijn getrouheit met weêrliefde begenadight wort, doch hy laat zich niet te verheugen al mist zy hem. Op deze manier worden ’er in de liefde twee verscheiden genoegten gegeven; ’t een’ is volmaakt, en ’t andre brengt geen onvolmaaktheit of weedom toe. Eintelik, de begeerte dezer vereeninge wort in ons geboren of om anderen zijn eige goetheit meê te deelen,en hun te beweldadigen, op welke wijze God den mensch, en de meerder den minderen, handelt; of zy ontstaat in ons om ’er zelf door verbetert te worden, en is, op dat ik haar na den eisch afmaal, doeling op eige voordeel, die geen ware loon der liefde genaamt kan worden. Al dit vooruitgezonden wezende, zoo kan iemant, die maar wat meer dan gemeene zinnen heeft, lichtelik afnemen dat de hope tot vereening een blijk van onvolmaaktheit is, als dewelke maar in hem valt, die loon wenscht t’ontfangen, en ’er geene te geven. Ik twijffel ’t allerminste niet of een hoop laffe vryers, en overgeven volghlusten, zullen zich dapper tegens deze meining kanten, en haar voor een idele herssenschildery uitkrijten; doch misschien is al hun zeggen maar een valsche idée van onmogelikheit, en een ware kitteling van een bedorven aart. Dat dit waaraghtigh zy; Strabo verhaalt van eenige luiden die heele dagen lang met vrouwen konden zitten praten, zonder van de minste lust bekropen te worden, of eenige vleeschelike begeerten te gevoelen. Ook denk ik, indien men op iemants woorden magh aan gaan, dat de Schrijver van Religio Medici, ’t zelfde wel zou hebben konnen doen: want hy wenscht ergens dat wy moghten voortzetten als de boomen, zonder vermenging, of dat ’er eenich ander middel was, om de weerelt te doen [p. 68] duuren, dan het voddich byslapen. Ik bid u Lezer, merk eens wat hy voor een vonnis strijkt, over ’t gene Mahomet, onder de voornaamste gelukzalicheden van zijn Paradijs, rekent. Om de waarheit te zeggen, ik weet den tijd wel te noemen dat my bikans de zelfde gedaghten in ’t hooft speelden. Ik hield’ het heel vremt, dat onze geboorte juist het bedrijf der liefde was, die mannen tot de vrouwen hebben. En gewisselik, was ’er niet dan die weg, tot de voortplanting der menschen, te vinden? Daar komen ons immers in de weerelt andere menighvoude teelingen te voor, die alt’samen zoo zuiver zijn dat haar d’eerbaarheit, zonder een rood voorhooft te krijgen, kan beschouwen. De Hemel, man der Aarde, maakt haar door ontallike zoete invloejingen, en kuische bezwangeringen, vruchtbaar. Het is ten aanzien van al de weerelt dat hy zijne bruit omhelst, en haar moeder en voedster van zoo ontallike kinders maakt. De zon, die tot de voortbrenging aller dingen te pass komt, oeffent die bediening door ’t middel der stralen: zijn gezicht maakt hem vader, en zijn licht vervult hem met vruchtbaarheit. Edoch, zoo ’t voor laatdunkenheit is te rekenen, dat de menschen, die hemelsche en onverderffelike lichamen, in hunne voortzettingen, zouden navolgen, waarom hebben zy ten minsten ’t voorrecht van de Phoenix niet, die uit zijn asch wort herboren, en vader van zich zelf is? Daar de Muzijk uit overeenkoming van stemmen wort geboren, waarom is de gelijkheit van willen niet maghtigh menschen te teelen? Zijn wy minder dan peerlen, die door den daauw des hemels, in haar schelpen, worden geboren? Of indien wy ons zelven by zoodane juweelen, die zeldzaamheitshalven heel kostelik worden gerekent, niet durven gelijken, waarom slachten wy de krekels niet, die haar geboortenis en voedsel uit den daauw trekken? Men houwt voor een wisse zaak dat de blaren van zekren boom in ’t water vallende, tot vogels worden verandert. Wie weet ’er niet dat eenige dieren, zoo wel van de lucht als aarde, door de wint zwanger worden; dat de byen in [p. 69] den honigh groeyen; en dat de palmboomen door ’t blazen der zoele zuye winden bevrucht worden? En kon ’er dan, tot de teeling der menschen, geen ander middel wezen, als de zotste daat die een wijs man zijn leven bedrijft? Gelijk ik flus zei, deze en diergelike gedaghten meer, plaghten my wel zomtijds door ’t hooft te waayen; doch ik oordeel nu wel anders, en ben ’er zoo aan dat ik niet lichtelik eenige genuchten, om ’t gevaar dat ’er aan vast is, zal laten varen; recht anders als zommige luiden doen, die ook wettige vermaken, uit vrees van zonde, weigeren te proeven. Alles wel ingezien, vergelijk ik deze soort van menschen by onverstandige Metallisten, die ’t kostelik gruis wegh worpen, om dat zy ’t gout van den droessem niet konnen scheiden; of wel, zy slachten d’onnoozele Joden, die den zuiveren Jordaanstroom, om dat hy in de doode zee valt, laken en doemen. Waarom weigeren zy ook niet te eten, vermits de spijze veel vraten heeft gemaakt ? Of hoe durven zy zich zelven kleên, dewijl hen wel bekent is dat ’er eenigen, op hunne gewaden, hooveerdigh zijn. Gewisselik, zulke luiden doen hun eige vrydom, en de miltheit hunnes makers, dapper te kort: want, is het niet t’onzen gebruike, waar toe zijn alle rijkdommen der aarde geschapen? Of waarom plaatste God den mensch in ’t Paradijs, en niet in een woestijne. Hoe konnen wy een mild vrient meerder mishagen, dan van een lekkere maaltijd, die hy voor ons bereit heeft, willens en wetens, hongerig hene te gaan? Zy dwalen grovelik die dit heiligheit noemen; ’t is de ziekte van een onnoozel, wantrouwich, en maghteloos gemoed.
IEsus weende, lees ik, Ioh. XI, 35. Daar is geen korter veirs in de gansche Bibel, noch geen voller text. De Masoriten weten ons niet te zeggen wie de capittels van ’t oude testament in veirzen heeft gedeelt; en wy kennen hem alzoo weinigh die ’t in ’t nieuwe deê. Wie het ook geweest magh zijn, het schijnt dat deze text all de kraften zijner ziele, met diepheit van gepeinzen, bemaghtigde, en dat hy, van twee woordekens, een heel veirs makende, daar door wou inscherpen, dat ’er, om onze devoti of innicheit tot een genoeghsame hooghte te verheffen, niet een zier meer van doen was dan te zeggen, Iesus weende. In de brief die Lentulus wort verhaalt aan den Roomschen Raad geschreven te hebben, waar in hy eenige kenteikens van Christus geeft, staat te lezen dat men hem nimmer heeft zien lachen, maar dikwils krijten. Nu met wat getal hy zijn dikwils bepaalt, of op wat tuigenis hy zijn getal grondvest, dat is ons t’eenemaal onbekent. Crysologus, Anthol. sacra, wijst aan dat Christus driemaal heeft gekreten, ’t welk eenigen, gelijk Epiphanius, over lang, aanmerkte, zoo ongevoeghelik in hem rekenden, dat zy ’t woordeken ἔκλαυσε, dat is, hy weende, uit de oorspronkelike taal hebben gelaten, vreezende dat het d’eer en aghtbaarheit van zijn persoon zou verminderen. Doch die voortreffelijke Kerkenleeraar wijst hunne veel te stoute onderwinding duidelik aan; ende dat zoo wel door d’alleroutste copyen, als het aanzien van Irenaeus, een der outste Schrijvers, die, uit de gemelde plaats, de waarheit van Christus menschdom, tegens allen die [p. 71] haar loochenden, klaarlik bewijst. En gewisselik, indien Christus een ware menschelike natuur had, niemant moet denken dat hem de menschelike genegentheên niet pasten; en daarom schrijven ’er hem de bladeren der eeuwige waarheit, zoo wel andere, als deze, toe. Alleenelik is ’er dit dobbel onderscheit in aan te merken. I. De genegentheden van vreught, droefheyt, &c. die zich in Christus ten toon spreiden, daar was hy volkomentlik meester af, en hadze t’eenemaal in zijn maght. Was het zijn behagen niet haar te laten uitkijken, niemant kon ’er hem toe dwingen: doch wy hebben deze hertstoghten in ons gewelt niet; maar dikwils, als wy ’er ’t minste toe genegen zijn, komen zy ons te bemaghtigen. II. In Christus waren zy, zonder de minste vermenginge van eenige zondige ongetempertheit; wezende, gelijk haar de Historischrijver noemt, natuurlike en onberispelike toghten, φυσικὰ καὶ [...], als klaar en helder water: maar in ons zijn zy, sedert den val, gelijk een modderachtigh water geweest, niet zonder de vermenging van veelerhande onreinicheên. Nu, de drie voorvallen waar in onze Zalighmaker heeft geweent, zijn de volgende. Eerstelik deê hy ’t over Lazarus afsterven; en dat geschiede om te toonen, hoe dapper hem de doot, sterffelikheit, en andere ellenden, die de zonde in de weerelt had gebraght, ’t hart beknelden. Ten tweeden kreet hy op ’t gezicht van Jeruzalem,daar aan de goddelike wraak, om de menighvoude gruwelen van die Stat, boven ’t hooft hing; en ten derden deê hy ’t, vermits hy voorzagh dat het meeste deel der menschen, door de verlossing, die hem zoo overdier stond, of heel weinigh, of niet een zier beter zou wezen. Christus weende dan als wy weenen, en zijn tranen betuighden hem waaraghtigh mensch te wezen. In Iob wort ’er een vrage van God gedaan, Hebt ghy vleeschelike oogen? ziet ghy gelijk een mensch ziet? Laat dit God, in Christus geopenbaart, voorgedragen worden, en Christus zal op die vraag tot antwoord uitweenen; Ik heb vleeschelike oogen, en krijt als menschen krijten, waar aan tranen, die op goê [p. 72] gronden gestort worden, geen wanstal geven. De Poeet zeit van eenige, Discunt lachrymare decenter, dat zy op een bevallike wijze leeren krijten; Quoque volunt plorant tempore, quoque modo. Het spijt my dat zoo een kostelike zaak vervalscht kan worden, want gewisselik is het een hoedanicheit van goê geesten; en hierom was het dat de beste Rijmschrijver geen erger naam aan Pluto meinde te konnen geven, dan dat hy hem illachrymabilis noemde, ’t welk te zeggen is, een persoon die niet weenen kan. Ik schaam my niet te bekennen dat ik in dit stuk geweldigh ben bedreven, ’t geen dry of vier zware verliezen, die my over zijn gekomen, ten vollen getuigen; want hoewel zy al wat geleden zijn, evenwel kan ik ’er noch naauliks, zonder natte oogen, hooren van spreken. Een der onheilen, daar ik van gewaag, bestaat in ’t afsterven van een zuster, die my over drie jaren is ontvallen; een Joffrou van zoo een oordeel, (waarom zou ik het niet rond uit durven zeggen?) dat hy die de vrouwelike sex uit de weerelt wou bannen, om de mannen gelijk te vergoden, noit zoo gelukkig was geweest van ’er eene te kennen, die maar de helft harer verdiensten hadde. Daar zijn toen verscheiden goê verstanden geweest, die my op dat droevigh afsterven eenige veirzen toeschikten. Om dat ik aan de gedaghtenis van dat meisje onuitsprekelik ben gehouden, moet ik ’er den verstandigen Lezer een staaltje van geven. Zie hier dan ’t maaksel van een Rechtsgeleerde, die rijkelik van geest is verzien.
Sortimur auras lucis, in larvas sagax [p. 73] Aptatur orbis, plurimusque insaniae Absolvit actus, perque fucatae dolos Pellucet artis indoles pravè latens. Paucis adornat vara nesciam tegi Natura frontem, totaque in vultu sedet, Mens, nutricatum praeferens modestiae; Sed quae recessus pectoris dites alit, Et ingenî limata successus probat. Uterque sexus laude vel culpa pari Clarescit, aut depressus in risum patet, Prudentiores si quis obtutus gerat. Sepulta longi temporis silentiô Transimus, offert se in fidem praesens dies, Atratus haud evanidis mendaciis Luctus parati, quaeque praeficae dolor Emptus lacessit. si quid in tacitam luem Praedantis aevi charta signatô memor Versu valebit, vivet à brevi rogo Poëma testis flebilis dispendii; Modo digna tantis assequar praeconiis, Quae mergere umbris Parca crudelis studet. O delicata Triga quam Charitum tulit Mundo colonam, deque nobili lutô Natura finxit; cujus in mentem poli Melioris astrum depluit benignius Sapientiaeque rara majestas suo Collucet aurô, nube fucatâ procul, Nec bracteatae faecis obtentum trahens. Alibi vacillat vasta moles corporis Insanientis ingeni superbiâ, Vulgique quam circumlivit segnis stupor, Dum te apparatu jactat enormi ambitus. Hic excitati spiritus perpes vigor [p. 74] Structo faventer commorans corpusculo Nativa cauta dona dispensans manu Attentionem judicis miraculo Novo replevit semper, in primae seges Laudis, futurae semen aeternum foret, Quam non molesta cura, sed genius daret. Qui temperati dum movet silentii Claustrum coactus, in recessus abditos Iter reclusit, unde prudens arbiter Vanos strepentis nesciit linguae tonos Ut fabricae, quam vallis occultat, decus In curiosi examen haud visus patet, Sed intuentem cominus poscit virum. Quid latius partita commendem? Pudor Plebea queisque castitas multis placet. Hic rariori sorte, nec sexus sui, Se virginalis extulit modestia. Quo tot stupenda masculis, fatum tulit? Terraeque damnat luce digna temporum? Abiit puellis certior nostris pharus, Morum magistra, plusque quam schola docent Normam professa, quâ reluctantes homo Compescat aestus. Illa prudentes tenens Victrix habenas, subdidit domitum jugo, Affectus aeger quicquid in turbas ciet, Rationis arma semper in promptu gerens. Nunc haec & illa, gaudii domestici Spes invidenda, nec propaginis minus Busto voraci redditur, coeci putens Spolium sepulchri. Cuncta vanescunt simul In post-futurum transferenda sanguinem. Cessit voluptas matris, & senii decus Gratum propinqui. Triga natorum labat. [p. 75] Sed JUNIANAE nobilis proles domus Accede fatis, postque defletum Patris Funus celebris quà repurgatos sacri Ritus frequentans Orbis militat Deo; Mollire luctus disce, nec viduos nimis Contristet annos praeda filiae ferox. Nascendo, morti mundus occurrit suae, Debemur omnes, postque praemissos diu Natura funus integranda sentiet. Restat senectam dulce par solatio Quod sublevare possit & tristes diu Lenire soles. Hic triumphato minax Livore natus arduae citas quatit Famae quadrigas, laureis instans virûm Quos edecumato Phoebus adscripsit choro. Urge labores clara pars socii gregis, Donex Camoenas atque victuros sacri Plectri Corymbos inferas Rostris, fori Miles Togati, deque verbis mortuis In viva rerum emerge sollers munia. Sequemur, ausus fata ni damnent meos.
Is elk uit mengelstof gebouwt; MARIA hing van wightigh gout En vlugh quikzilver los aan een. Verstant en Leventheit bestreên Elkandre fel. Het stemmigh zwaar En zedigh licht, een oneens paar, [p. 76] Door dwangk in een persoon verknocht, Most scheiden, door dien tegentoght: Want ’t een het ander overwoegh; Dies sprong haar leven sreep te vroegh, In ’t voorste van het lenteperk. Beklaagh het lijk op dezen zerk. Zoo die viandige secte van de schoonste bewegenissen der liefde jegenwoordigh noch in ’t wezen was, ik ben verzekert dat zy wel verlegen zou wezen, om my noch op zommige tijden over dat verlies te troosten; en zonder twijfel zouden zy bekennen, dat, indien alle zusters mijn zalige gelijk waren, dat zeg ik de droefheit der broêrs overbillik zou wezen, wanneer zy haar, om zoo te zeggen, zelf noch tien jaren na den dagh beweenden. Mijn dunkt dat * * *. Doch, heusche Lezer, ik magh geen goddelike tranen aan de kant zetten, om u met menschelike t’onderhouden. Laat ons dan weêrkeeren tot het gene daar wy van begonnen, en zeggen Iesus weende. De Schilders verzekeren dat de bevallikheit van een schoon aanzicht, door geen ding ter weerelt zoo geweldigh wort geholpen, als wanneer zy ’t met tranen op de wangen verbeelden; ’t geen ons zelf d’ervarenis, in de gewoonelike schilderyen van Magdaleene, duidelik aanwijst. Dit zoo wezende, hoe moeten de brakke droppen, die Iesus storte, zijn schoonheit hebben verdobbelt? Ongetwijffelt is hy ’er, van de schoonste der menschen kinderen, die hy was, oneindigh schoonder dan al d’Engels te gelijk door geworden. Heere Iesus laat u anderen op den berg Thabor verwonderen, daar uw aanzicht zonneliker wijze, gelijk Moses eertijts was gebeurt, schitterde; laat het anderen doen, toen ghy op uw twaalfde jaar, in den tempel, de oogen en ooren der Leeraars tot u trokt, die over de diepheit uwer wijsdom t’eenemaal verstelt stonden: voor my, ik wil u verwonderen met die schoone tranen, die u, als kostelike peerlen, langs de kaken rollen, en in de gedaantenis van karkanten op uwen halsch vallen. Schoone oogen van mijn [p. 77] Meester! ghy zijt hemels die de nootschiksels van mijn wezen zwaayt en kerft, en de tranen die ghy stort zijn daaudroppen van die hemels: gunt ’er my doch de zoeticheit van te smaken, want ik beeld my in dat die wonderdadige manna met zoo veel lekkernyen, als ’er aan u vast zijn, niet bedegen was. En hoe zou ’t anders konnen wezen? De manna quam uit den hemel, maar ghy uit de oogen des Makers der hemelen: de manna was door de handen der Engelen gekneden; ghy daarentegen uit het zuiverste bloed van mijne minnelike Iesus hert, opgemaakt: de manna spijsde ’t volk in de woestijne; maar ghy troost onze byna-verstikte zielen: wanneer de zon scheen, smolt het manna hene; en wat meent men dat die kristalijne voghtigheit deê smelten, dan de stralen der oogen van onze Bruidegom? Dat de fabelaghtige outheit de leugentaal van hare gulde regen verzwijge, en van de rivier, die goude baren rolt, niet meer reppe; ’t zijn niet dan enkele idelheden, maar ’t is een baarblikelike waarheit dat deze tranen van Christus ongelijk kosteliker zijn dan gulde regendroppen, en goude baren. O God! wie zal my geven dat ik ’er, door een heilige giericheit, begeeriger na ben, dan om diamanten te vergaren. Ondankbre Joden, ziet ghyze rollen zonder haar te verzamelen; bit ghyze niet aan? Immers is dit peerlen voor de verkens strooyen, zoo kostelike droppen voor u te storten; voor u die herten hebt ongevoeliker dan marmer. Schoone peerlen, onweerdeerliker dan die van Cleopatra, wie zou geen lust hebben om u te verzwelgen? Op, op dan Engelen, gevlerkte pajen des Allerhooghsten, geesten die zijne goddelike Majesteit dient, onze behoeders, opzichters, broêrs, en lieve metgezellen; op, op, zeg ik, wat toefje van hier op staandevoet goude vaten te brengen, om ’er die minnelike droppen in te garen? Schoone peerlen, waarom kan u mijn hert voor geen schelpe dienen? Maar hoe zou men het geen oneindigh van prijs is in een nietmetal sluiten? Was dat niet eigentlik een onweerdeerlike schat in een aarde vat doen? II Cor. IV, &c. Iemant zal, zonder [p. 78] twijffel, eenige punten van leering, op den aangetogen text hebben verwaght, doch door deze schichtigheên van innicheit, die my in ’t hooft speelden, is het ’er niet toe gekomen, en zal het ook niet doen. Alleen lust het my hier noch een Madrigaal aan te knoopen, dat ik eens, op Christus tranen over Lazarus dood, gemaakt heb. Die ’t lezen gelieven te denken op ’t geen Gregorius Nyssenus zeit; Lachryma est sanguis cordis defaecatus.
Wanneer hy overleit, Wat eer, o Lazarus, de tranen u toebraghten Met welke d’Hemelvooght heeft om uw dood geschreit. Ik stelze haast boven ’t bloed waar door wy uit de zeelen Der zonde zijn geraakt: Want zeker waren zy de room, en beste deelen, Van ’t godlik hertebloed, dat ons heeft vry gemaakt.
HEt was wel een zonderbaar luk van de Bootsgezel dien een bare, daar ’t gansche schip door bedekt wiert, in zee wierp, dat hy wederom, door een tegenbare, zonder ’t allerminste beschadight te wezen, op den overloop wiert gesmeten. Ik ken ’er wel, die in geen ding ter weerelt, op verre na, zoo gelukkig zouden wezen: want in alle zaken, met wat een voorzichticheit, en overleg zy ook aangevangen worden, loopt hen ’t lot geduurig tegen. Van die slach was de volgende Spanjaart. Nunca cosa que quisiesse Jamas la vi, ni halle, Ni lo que no dessee Que luego no me viniesse. Y pues no se ha de hazer Lo que mi querer dessea, Quiero lo que no ha de ser; Quiça con no lo querer Possible sera que sea. Ik ben ’er meê onder te rekenen; en evenwel, indien men Artemidorus magh gelooven, staat my d’een of d’ander merkelike voorspoet te verwaghten: want ik droomde nu in de morgenstont, dat my een deel goude ringen, met kostelike steenen daar in, t’huis quamen; ’t welk de Droombeschrijvers, om redenen die ik elders geef, een zeer goet voorbeduidsel rekenen. Protagoras en meest al de Stoïcijnen, daar het Cardanus, Sambucus, en anderen meê houwden, waren van dit gevoelen, en begeerden dat de droomen nootsakelik ietwes beteikenden. De Epicuri- [p. 80] sten daarentegen loegen haar t’eenemaal uit, en beweirden dat zy niet zekers voorzeiden. Hunne voornaamste bewijsreden was deze. Indien ’er eenige ware droomen zijn, zoo moetenze, buiten twijfel, wisse oorzaken hebben; ’t gene dan op God of Natuur aan komt. God is het niet: want wie kan ’er gelooven dat zijne Majesteit de bedden der slapenden zou bestralen, en hun, wakende luiden verbygaande, zijn besluiten openbaren? Natuur kan hier meê niet voorgewent worden, want zy is een vriendinne der orde, die men immers in geen droomen vint, maar alles is ’er ingewikkelt, onwiss, en verwert. Ik zal mijn gevoelen, nopende dit stuk, rondelik verklaren, en aan den dagh brengen. Men moet alle droomen niet achten of verachten, maar uitkeure daar van maken: want zy die door innerlike oorzaken, welke niet dierlik maar natuurlik zijn, voort komen, leveren geen idele stoffe tot voorzegging. De dageliksche ervarenis leert dit: want de Geneesmeesters oordeelen dikwils uit de droomen der zieken, wat voghtigheit in hun d’overhand heeft: en gelijk men uit de bloeysels, als zoo veel verbeeldingen, na de vruchten gist en slaat, zoo kan men uit eenige herssenschilderyen, van wezentlike oorzaken ingedrukt, zommige toekomstige dingen voorzeggen. Galenus schrijft van iemant die droomde dat hem ’t eene been in steen veranderde, en ’s daags daar aan wiert hy, op de zelfde plaats, met geraaktheit geslagen. Doch indien de reden der schijnbeelden den droomer wel innerlik, maar nochtans natuurlik zy; daar diergelike droomen niet dan overblijfsels der voorgaande gedaghten, redeneeringen, en begeerten zijn, zoo is de waarneming daar van gansch’ idel en ongegront: en van deze moet men, ’t gene Cato gemeenelik wort toegeschreven, verstaan, Somnia ne cures, dat is, slaat geen acht op droomen. Andersins, gelijk wy op veel plaatsen van dit werk bewijzen, zijn ’er vertoogen zonder tal van dingen, die, gelijk men haar gedroomt had, uit vielen. ’t Gene Pignorius verhaalt, uit een werk met de hand, op perkement, geschreven, dat een deel van de Pi- [p. 81] nelliaansche Boekery was, is meer dan merkweerdigh. Om tijd te winnen zal ik zijn Latijn hier niet by schrijven; maar my zelve bevredigen met het, in aller yl, te vertolken.
[p. 82] Tot hier toe komt Ficinus, die dezen lof heeft dat al zijn schriften na een mannelike vroomheit rieken. Overzulks verwonder ik my geweldigh dat de Jesuyt Lessius, lib. II, de justit. & jure, cap. XLIV, dubitat. II, num. VI, in fine, deze woorden gebruikt; Hierom zijn alle Platonisten of tooveraars, of de toovery toegedaan geweest; van welke pest zelf Marsilius Ficinus niet t’eenemaal vry was. Doch ik wil dit op zijn beloop laten, en weder tot de droomen keeren, die niet altijt zoo nietich zijn als zommigen meinen. Ik geloof wel dat ’er ons de verbeelding, een rustelooze hoedanicheit der zielen, en die gelijk als winkel van duizent narreryen houwt, dikwils zoodanige smeet, dat zy geen wezen altoos hebben dan in ’t wildwoeste, of liever in ’t idel der spoorbysterheit; maar het gebeurt ook zomtijds, dat dat deel onzes geests, van goê Engels, of eenige zonderbare verlightingen des hemels, bygestaan wezende, de waarheit treft; even als blinden in het schieten doel konnen raken, zonder dat zy nochtans ’t wit zien. Tot duideliker bewijs van deze waarheit wil ik den Lezer noch een idée voorstellen, die hy misschien eenige schifting met Tooveraars zal toeschrijven, of gelooven dat zy enkelik om genoeght is verziert; doch een geleert Bisschop van onze tijden verzekert dat zy aan een zijner aangehylikten, die vroomheitshalven in groot aanzien was, gebeurt is. Zonder meer woorden te gebruiken, het leit met de schiedenis als volgt. Een Edelman die zijn ouders vroegh had verloren, bleef, tot de volle bejaartheit, onder ’t gezagh van voogden. Gekomen tot den tijd, die hem, na de wetten, in de regeering zijner middelen zette, nam hy haar in handen; en om geholpen te wezen door de trouwheit van iemant die ’er zelf belang in had, trok hy een zijner zusters tot zich, dat een Joffrouw was van zonderling oordeel en beleit. ’t Vertrouwen dat hy had zoo wel van haar verstand als bloet, maakte dat hy ’er ’t minste stipjen zijner zaken niet aan verbergde, en dat hy haar de vrye bestiering gaf van al ’t geen hem toehoorde. Toen hy rijp genoegh van jaren was [p. 83] om zijn voordeel met de brave hoedanigheên der Italianen te doen, en zich van de besmetting der boozen te waghten, kreegh hy lust om die landstreek eens te gaan bezien. Wezende te Rome, in ’t aanzien van een zeer wijs en bewetenschapt hoveling, had hy zijn zuster, in een der voornaamste steden van Vrankrijk, de volle bestiering van all zijn inkomsten gelaten. Hy was met allerlei kosteliken huisraat, maar voornamelik met zilverwerk, dat tot een hooge som quam, bedegen. In de groote steden worden groote dieveryen begaan, even als men in groote rivieren groote visschen vangt. Eenige fieltebrokken die verspiet hadden hoe dat huis niet dan van vrouwspersoonen, en kleine voetjongers, bewaart wiert, geloofden dat zy ’er ’s nachts in rakende, wel een grooten beuit, zonder veel tegenstant, van daan zouden halen. Hebbende dan, onder schijn van eenige kleine snuisteringen te willen verkoopen, al de toegangen van ’t huis neerstelik beloert, zoo vinden zy middel om ’er ’s nachts in te raken; en zich zelven, om niet kenbaar te wezen, ’t aanzicht begruizende, grijpen zy de gemelde Joffer met all haar volksken aan, die zy datelik in een kamer sloten, met het dreigement van haar alt’samen, zoo haast als ’er maar iemant van den hoop geluit sloegh, te zullen doorsteken. ’s Anderdaags, toen ’t al tamelik laat was geworden, durften de gekluisterde personaadjen noch niet schreeuwen, vreezende t’elkens dat zy ’t mes in de keel hadden. Eintelik geen gerucht meer in huis hoorende, riepen zy om hulp; men verlosteze, en vont de beste meubels weghgedragen en gestolen. Toen men geen taal of teiken van deze dievery wist te vinden, schreef ’er de Joffrouw haren broeder over aan, die de gansche gelegenheit der zake, gelijk uit de dateering zijner brieven bleek, in de zelfde nacht dat, en gelijk zy was voorgevallen, gedroomt had; en ’t geen de meeste verwondering weert is, de trekken der aanzichten, en het fatsoen der kleeren die de dieven aan hadden, waren hem zoo vast in ’t hooft geprent, dat zy ’er, geduurende den tijt van de gebeurtenis tot [p. 84] de kundschap daar van, niet uit te wisschen waren. Hy schreef dan aan zijn zuster dat zy neerstelik zou doen vernemen of ’er geen luiden van zulk een lijflengtte, en zoo gekleet, te vinden waren. Het onderzoek wiert gedaan, en hoewel ’t een stoute zaak was, beschuldighden zy ’er iemant van die met de beschrijving des Edelmans over een scheen te komen; welke zoetemelksop, den ganschen handel, zelf eer hy noch de deur van ’t gevangenhuis gezien had, van voren tot aghter, rondelik verklaarde. Indien Plato, daar zijn verwonderaars den naam van goddelik aan geven, van zijn idéen, die veeltijts niet dan enkele herssenschilderyen zijn, een der aanzienelikste deelen van zijn Philosophie gemaakt heeft, waarom zullen wy uit de gemelde deze schoone less niet trekken? Dat indien God de steenen tegen den boozen niet deê spreken, zoo zou hy, om hunne zonden te straffen, de droomen waaraghtigh maken: want daar staat geschreven dat hy ’t Heelal tot hun verderf wapent. Plutarchus, in zijn boek waarom d’orakels ophouwden, zeit, dat niet te droomen een goede tempering beteikent: zoodanigen verhaalt men ons zijn Cleon en Thrasymedes geweest; ’t welk Plinius, Herodotus, en Solinus ook van d’Atlanten getuigen, en zeggen dat ’er niemant onder hun allen van droomen weet. Zoo dit waaraghtigh is, geloof ik dat ’er een’ meer dan beestelike domheit aan vast is. De slaap is in zulke luiden geen beeltenis des doods, maar een rechte dood: want immers is het noch een schaduw van leven, dat men slapende droomt. Doch, tot besluit Lezer; wy zeiden flus uit Cato, somnia ne cures: maar of nu iemant droomde dat men geen droomen moet gelooven, zou die droom te gelooven zijn. Zoo hy te gelooven is, moet men dien droom geensins gelooven; zoo hy daarentegen niet te gelooven is, moet men de droomen gelooven, en by gevolg ook dien droom. Gryphus est ad exercenda acutulorum ingenia. [p. 85]
IK stel d’onwetenheit en de valsche kennis der zaken neffens een; en noch twijffel ik of dit laaste quaad niet erger zy dan ’t eerste: want wanneer iemant t’eenemaal onwetend’ is, heeft hy dikwils lust om te leeren; doch zoo haast hem d’idele waan van dat hy ietwes weet, bezit, dan wort zijn geest, door haar tooverkraft, in slaap gewieght, en dikwils gebeurt het dat hy fenijnige planten, die t’eenemaal uitgeroeit moesten wezen, aanqueekt, welkers wortels zich eintelik zoo verde strekken, dat ’er, voor goede zaden, geen plaats altoos meer overich is. Ik zegh dit by gelegenheit van ’t gene my onlanks wedervoer. Daar was iemant in ons gezelschap, die, naast de zon, de maan onvergelijkelik grooter hielt, dan eenige star; welke miswaan zoo ik be- [p. 86] scheidentlik tegensprak, scheen het hem dat ik Moses van onverstand beschuldighde, die haar, en haar alleen, twee groote lichten noemt. Ik kan die goede ziel zijn onnoozele meining wel ten besten houwden, gemerkt luiden die hondertduizentmaal bewetenschapter waren dan hy, in dappere ongerijmtheên zijn gevallen, mits zy de gronden der Philosophie, uit de woorden der Schrifture, wouden halen. Het heeft een oude en gemeene waan onder de Joden geweest, dat de wet Mosis niet alleen bevatte al wat ’er tot onzen godsdienst of gehoorzaamheit diende, maar ook alle geheimeniffen, die ’er, in eenige konst of wetenschap ter weerelt, geweten konden worden; zoo dat ’er niet een vertooning in de Landmetery, niet een regel in de Cyfferkunst, en niet eene verborgentheit in wat het ook voor een ambaght zy, kan wezen, of men magh haar in de Pentateuchus vinden. Hier uit, zeggen zy, was het dat Salomon al zijne wijsheit, en Staatkunde, puirde. Hy trok ’er uit zijne kennis, nopende de naturen der planten, van Libanons cederboomen, tot het mos dat op de daken der huizen groeit. Dat meer is, zy daghten dat ’er iemant de kunst van wonderdaden kon uit leeren, en bergen verzetten, of dooden weder levendigh maken. Tot wat overbelachelike grillen deze valsche verbeelding hun vervoert heeft, kan met een groot getal van vertoogen bevestigt worden. Ik zal ’er maar twee of dry van ten toon stellen. Hier uit komt het, gelijk Schikkardus verhaalt, dat zy, de schonken van de Reus Og, verzekeren meer dan dry mijlen langk geweest te zijn; of (’t geen noch een bescheidener vertelling is) dat Moses, die eenentwintigh voeten hoog was, hebbend’ eene speer van tien ellen in handen, en vijftien voeten hooger daar meê springende, dezen Reus evenwel niet dan aan d’enkels kon raken; al ’t welke zy u door een Cabalistische uitlegging dezer histori, gelijk zy in de Schrift wort neêrgezet, bevestigen. Uit deze fonteine komt het meê dat zy ons van all die vremde beesten verhalen, dewelke ten tijde van de komste des Messias, gezien zullen worden; als [p. 87] ten eersten, de Os, dien Iob noemt Behemoth, daar van alle daag, gelijk Buxtorf. Synag. Iuda cap. XXXVI, verhaalt, het gras van duizent bergen wort afgegeten, als ’er Psa. L, 10 te lezen is, daar David van ’t vee, sive בהמות op duizent heuvels spreekt. Vraaght iemant hoe dit beest voeder genoegh krijght, zy antwoorden, dat het geduurigh in een plaatse blijft, daar alle nachten wederom zoo veel gras groeit, als ’er ’s daaghs is afgeweit. Zy verhalen ook van een vogel, die zoo wonderlik groot was, dat zy op zekeren tijt een ey uit haar nest geworpen hebbende, zoo wierden ’er, door zijnen val, dryhondert der allerhooghste Cederboomen omvergesmeten, en niet min dan sestigh dorpen verdronken. Ook praten zy van een Kijkvorsch die zoo groot was als een heele stat, welke niettemin van een Serpent wiert ingeslokt, en dat Serpent van een Kraay, die op eenen boom vliegende, de zon in wanlicht deê vallen, en de weerelt verduisterde; by ’t welke wy mogen gissen wat het voor een proper boomtje moest wezen. Die den eigen naam van deze vogel wil weten, hy kan hem Psa. L, II vinden, daar zy צןף* wort geheeten, of naar onze overzetting, de vogel der bergen. Dit beesje schijnt eenigsins maaghschap te wezen met die andere vogel, daar zy ons meê van verhalen, wiens pooten zoo langk waren, dat zy tot den bodem van die zee reikten, waar in eens een yzere bijl gevallen wezende, zoo zonk zy zeven volle jaren aghtereen eer zy grond kan raken. Veel andere diergelike revelkallingen zijn’er, die alt’samen zoo gruwelike ongerijmtheên in zich hebben, dat men haar naauliks kan denken uit redelike schepsels voortgekomen te wezen. En al dit ontstaat uit die valsche zetregel daar zy meê voor den dagh quamen; Dat de Schrift pertinentelik alle soorten van waarheiden in zich had, en dat elke meening wis was, die men ’er, na de letter, of by Cabalistische uitlegging, kon in vinden. Nu, even als het met hun ging, zoo heeft het anderen gelijkerwijze gebeurt, die door een veel te bygeloovige kleving aan de naakte woorden van de Schrift, in groove dwalingen zijn [p. 88] gevallen. Dus houwt het de H. Basilius Enarrat. in Gen. met de geen die my uitloeg, om dat zon en maan, in het boek der scheppinge, twee groote lighten worden genoemt. Dus beweeren eenigen dat ’er waters, eigentlik zoo geheeten, boven ’t gesterde firmament zijn, en dat om reden van die gemeine uitdrukkingen der Schrifture, die ’er, in haar letterlike zin, van gewagen. Dit geloofden veel der ouden, Philo, Josephus; en na hun de Vaders, Justinus Martyr, Respons. ad quaest. XCIII Orthod. Theodoretus, Quaest. II sup. Gen. Augustinus de civit.Dei, lib. II, cap.ult. Ambrosius, Hexam.lib.II, cap. II. Basilius, Homil. III in Genesim; en meest al de rest. Na deze Kerkenleeraars hebben noch andere groote mannen van dat gevoelen geweest, gelijk als Beda, Strabus, Damascenus, Thomas Aquinas, en diergelijken. Lust het iemant te vragen om wat oorzaak zy daar geplaatst zijn, Justinus Martyr zeit ’er op, om deze twee: Ten eersten, om de hit, die ’er anderfins uit de bewegenis der hemelschijven moght ontstaan, te verkoelen; en hier uit komt het, spreken zy, dat Saturnus kouwder is dan eenige der andere Planeten, want hoewel hy zich rasser beweegt, nochtans is hy die wateren naarder: ten tweeden, om de hemels te perssen en neêr te houwden, op dat zy, door de veelheit en ’t gewelt der winden, niet gebroken en aan stukken wierden geslingert; welke waan met haar twee redenen wy nu t’eenemaal mal en belachelik rekenen. Dat de hemels niet ront zijn was ’t gevoelen van Iustinus Martyr, Ambrosius, Chrysostomus, Theodoretus, Theophilactus, daar Augustinus en anderen aan twijffelden. Ja de H. Chrysostomus wou ’er zoo wisse kundschap van hebben, dat hy deze vraag, op een triomfante manier, voorstelt: Waar zijn zy die konnen bewijzen dat de hemels een ronde gedaantenis hebben? De reden hier van bestaat in het gene wy Psal. CIV, 2 lezen; God rekt den hemel uit als een gordijne; en Jesa. XL, 22; hy spantze als eenen dunnen doek, en breitze uit als een tent om in te woonen. Op de zelfde manier word zy Hebr. VIII, 2 een tabernakel genaamt, dewelke om dat zy niet klootsgewijze gemaakt is, zoo [p. 89] besluiten zy dat de hemels niet ront zijn; daar nochtans het tegendeel nu zoo blijkelik is als het iet ter weerelt kan wezen. Daarom strijkt ook de H. Hieronymus, in zijn tijd, van deze dwaling sprekende, dit oordeel daarover: Est in Ecclesia stultiloquium, si quis putet caelum, &c. ’t Welk beteikent: Het is een zot zeggen in de kerk, indien iemant, door de misneming van Iesaiahs woorden, wil bewijzen dat de hemels niet ront zijn. Basilius, Chrysostomus, Theodoretus, Ambrosius, Nazianzenus, en na hun, Aquinas, Lutherus, Calvinus, Marloratus, en anderen, hielden het een mirakel te wezen dat de zee ’t lant niet overstelpt, bruikende daar toe Iob XXXVIII, 8. Prov. VIII, 29. Ierem. V, 22. In al welke plaatsen, zeggen zy, te kennen wort gegeven, dat het water, zoo zijn natuurlike toegeneightheit, door Gods zonderbare maght, niet wederhouwden wiert, ’t aartrijk zou overvloeyen. Doch zoo wy de rechte eigenschappen van dat Element, achtervolgens de regels der Philofophie, bemerken, wy zullen ’er niet een zier mirakels in zien: want het gene daar zy hun over verwonderen, is een nootsakelik gevolgh van ’t waters natuur; ja ’t zou eerder mirakel wezen zoo ’t anders ging, gelijk het in d’algemeene zondvloet was. De H. Hieronymus, verhaalt ons van eenige luiden die wouden bewijzen dat de sterren verstant hadden, en dat uit het vijfenveertighste capittel van Jesaiah, waar, aan het twaalfde veirs, gezeit wort: Mijn’ handen hebben de hemels uitgebreit, en ik heb all haar heyr bevel gegeven. Nu, zeggen zy, niemant dan verstandige schepsels zijn vatsaam van geboden; en overzulks moeten de sterren nootsakelik redelike zielen hebben. Van dit gevoelen was Philo de Jode: ja veel Rabbinen besluiten, dat zy God, uur uit, uur in, met een luide, hoorbare, wezentlike stem, prijs en dank zingen, om dat’er, zeit Tostatus, by Iob cap. XXXVIII, 7, gesproken wort van morgensterren die t’samen zongen. Hier toe bezigen zy ook het derde, vierde en vijfde veirs van den negentienden Psalm, daar wy lezen; De dagh stort aan de dagh hare spraak overvloedelik uit, en de nacht toont aan de nacht hare wetenschap. Geen spraak noch geen [p. 90] woorden zijn’er daar heur stem niet gehoort worde. Haar richtsnoer gaat over de gansche aarde, en hare redenen aan ’t einde der weerelt: En daar wy die plaats in Iosuahs thiende kapittel, van het stillestaan der hemelen, nemen, beteikent het oorspronkelik woort דום, eigentlik, stillezwijgen; zulks dat haar Iosuah maar alleen geboot van zingen op te houden. Van zoodane gronden, gelijk het zeer waarschijnelik is, ontleende Origines zijn gevoelen, dat de sterren zouden zaligh worden, als ’er Tom. I in Iohan. te zien is. Het zou een endeloos werk zijn, wou iemant al de misslagen der outheit vergaren; ook is het niet goet de naaktheit onzer voorvaders t’ontdekken. Laat ons daarom, in gelegenheit van die groote Godgeleerden, Acostaas schoone spreuk hooren. Facile, inquit, condonandum est patribus, si cum cognoscendo colendoque Creatori toti vacarent, de creaturâ minùs aptè, aliqua ex parte, opinati sunt. Dat is te zeggen; Wy moeten het die goede luiden lichtelik ten besten houwden, dat zy t’eenemaal bezigh zijnde met hunnen Schepper wel te leeren kennen en dienen, niet tijds genoegh hadden, om zich, tot een naaukeurigh onderzoek van het wezen der schepsels, te begeven. Zoo veel is ’er af, dat het gene wy alreê bygebragt hebben, meer dan genoeg is, om te bewijzen hoe deerlik zy dikwils bedrogen worden, die de naakte woorden der H. Schrift te veel aanhangen. Wanneer een kintje dat noch niet gespeent is, ziek wort, zo doet men de min artsenyen nemen, die bequaam zijn om ’t quaat, daar het van bevangen is, te verdrijven, op dat haar kraft, de melk ingelijft wezende, door middel van zoo een aangenaam vocht, het zuigelinxken, dat geen dranken in hunn natuur kan nemen, mag helpen en genezen. Het meeste deel der menschen zijn kinders in verstant en hierom moet men hen melk en geen sterke spijzen geven. Dit is dan de reden waarom zich de Schriftuur, op veel plaatsen, na onze zwakheit schikt; zulks dat de maan geen groot licht wort genoemt, om dat ’er in ’t firmament niet verscheiden zijn die ’er in lichaam overtreffen; maar ’t gebeurt enkelik overmits zy ons naarder wezende, ongelijk grooter schijnt dan de sterren.
ZEker groot Heer plagh te zeggen, dat een quaat raatslot ongelijk beter was dan geen raatslot altoos. Magh mijn oordeel gelden, hy sprak de zuivre waarheit: want als men bezigh is met een schadelik raadslot in ’t werk te stellen, kan men het, d’ongemakken daar van ziende, laten steken en verbeteren; doch hy, wiens gemoet geen zijde kan kiezen, maar altijt in balance blijft hangen, wort ongevoelik in [p. 92] grooter onheilen bedraayt; dan hem immer voorgekomen zouden wezen, zoo hy zijn loome leden verport had, en aan ’t uitvoeren van eenich besluit was getegen. Evenwel moet niemant denken dat ik ’t onbesluit, uit de moeyelikheit der zaken ontstaande, zou willen berispen: geensins, maar ik heb ’t alleenelik geladen op het gene dat uit de menschen zelf zijnen oorsprong heeft: want men vint ’er die voor de geringste beuzelingen zoo geweldigh bevreest zijn, dat hoewel zy ’t gene daar men over raatspleegt, op alle manieren, behoorden na te jagen, niettemin, beteutert door eenige dwersdriften en ongemakken die zy ’er meinen in te beschouwen, blijft hun gemoet dapper in twijffel of zy ’t ’er ook moeten op aan leggen. Daar zijn ’er wederom anderen van zoo spitsvondige geesten, dat zy op alles wat hen voorgestelt wort, verscheiden redenen, in tegendeel weten: deze, zoo zy, gelijk het dikwils gebeurt, niet onverschrokken en van een rustich gemoet zijn, zullen zich noit, dan door nootdwang, ergens toe begeven; en ’t zal hun aan geen bescheiden ontbreken, om zoodane natuurlijke beschroomtheit te verbloemen, die altijt veel meer vermogen in hun heeft dan de reden, en de wisse kennis, door middel der ervarentheit verkregen, van dat zy menighvoude reizen te vergeefs hebben gevreest. En hier uit verstaat men klaarlik, hoe de glori van een hupsch man te wezen, niet enkelik voort komt uit dat iemant met een goet verstant is bedegen; maar hy dient ook moed te hebben, om ’t gene zijn verstant voor goet heeft gekoren, datelik in ’t werk te stellen, en ’er niet sloffelik meê om te springen. In dit gewagh komt my een aartige uitlegging van zeker spreekwoort te voren, die by Trajano Boccalini, in zijne Kundschappen van Parnas, te vinden is. Ik zal de gansche zaak, uit zijn Italiaansch, vertolken, en, ten gevalle der verstandighsten, hier tussen schieten. [p. 93]
In d’algemeene gehoorgeving van voorlede dijnsdag, verschenen ’er, tot groote verwondering van Apollo en al zijn’ omstanders, meer dan dryhondert Geletterden, die alt’samen, boven de gemeene lijflengtte der menschen, dapper uitstaken. Elkeen verstont datelik, dat de geweldige grootte van zoo veel geleerde personaadjen, die daar vergadert waren, nootsakelik iet zonderlinks moest beduiden. ’t Was ook in der daat zoo met de zaak gelegen: want mijn Heer Cino, Rolhoorder van Parnas, zei uit de naam zijner metgezellen; Dat al de deugthafte mannen, die zijn’ Majesteit daar zagh, in de goê letters, en in al de vrye konsten, zoodanig waren, als de weerelt wist, en zijn Majesteits eige boekery, op een hoogstatelike manier, getuigde. Evenwel wierden zy op Parnas van ’t meeste deel der Geletterden bespot, en voor luiden zonder oordeel schamperlik uitgeklonken, om welken onverdragheliken hoon zy gezamentlik voor zijne Majesteit verschenen, verzoekende, met alle mogelike ootmoedigheit, dat ’er in zoo groote onorde, waar uit veel zware ongemakken konden ontstaan, verzien moght worden; welk luk zy zouden meinen te genieten, indien hen zijne Majesteit genadelik geliefde te vergunnen, dat zy een voor een, twee en twee, dry en dry, of met wat getal het ook moght wezen, in alle soorten van wetenschappen, tot het verlies van aanzien toe, met de Geletterden van kleine of middelmatige lijflengtte, moghten zintwisten en redeneren: doch zoo zijne Majesteit deze proeven overtolligh rekende, en van lange luiden zoo een goet gevoelen had als zy geern zagen, en hoopten te verdienen, zoo baden zy op ’t allernedrighste dat zijne Majesteit de gemeene spreuk, Homo longus, rarò sapiens, die meebrengt, dat een lang man zelden wijs is, voor valsch en ongegront verklaarde: want daar uit ont- [p. 94] stont al ’t quaat daar men hun meê beschold. Apollo hoorde de klaght, die Cino maakte, met een vrolik gelaat aan, en antwoorde; Dat het onbesuist oordeel, ’t geen de zijnen over hunne persoonen streken, hem leet deê, doch daar de spreuk t’eenemaal waarachtigh was, zoo wou noch kon hy haar niet valsch verklaren. Een lang man, vervolghde hy toen, wort daar niet genomen, gelijk ’t gepeupel verkeerdelik meent, voor een die heel lang van lichaam is, maar die zich in raadsplegen en besluiten zoodanigh toont te wezen: want hy verdient maar wijs genaamt te worden, die in alle dingen een rustige voortvarentheit gebruikt, en in zware voorvallen, daar hy meê te schiften heeft, datelik overleg en besluit nemende, een zaak, met verwonderlike gezwintheit van een afgerecht verstant, in der yl weet te redden, en in ’t net te stellen. Dus verre komt Boccalini. Om verscheidenheits wil, zal ik het stuk van raadsplegen laten varen, en een weinig van onze lijflengtte spreken. Men vint ’er die meinen dat zy, sedert d’eerste schepping, geduurigh heeft afgenomen, en dat wy van tijd tot tijd kleinder worden. Zoo deze waan, daar ik mijn stemme noit toe geven zal, waaraghtigh was, zou d’eerste man nootsakelik een Reus aller Reuzen moeten geweest zijn. En op dezen gront, hoewel valschelik genomen, schijnt Iohannes Lucidus, lib. I de emendat. temporum, te willen bewijzen dat het in der daat zoo met hem was gelegen; bruikende daar toe de passaadje die men in ’t veertiende van Josua, na de gemeene overzetting, dus leest: Nomen Hebron ante vocabatur Cariah-arba; Adam maximus ibi inter Anakim situs est; ’t welk overgezet magh worden: Adam de grootste der Reuzen leit daar begraven. Deze gril van Lucidus wort door een fabel der Joodsche Leeraars, die Moses bar Cephas verhaalt, onderschoort: want stellende dat het Paradijs, door de tussenkomst des Oceaans, van deze weerelt is gescheiden, zoo verhaalt hy ons dat Adam daar uit gestooten wezende, om ’er in te komen, door de groote zee hene stapte, na welke rekening zijn lengtte, om zoo te zeggen, eer met mijlen, dan voeten, te meten zou zijn geweest. Doch als [p. 95] Lucidus in dit gevoelen den stroom der gantsche outheit, zoo men maar Hieronymus, en weinigen die hem volgen, uitneemt, al en aallik tegenstreeft, houdende dat de eerste Adam niet in Hebron was begraven, maar op die plaats daar de tweede Adam over de doot triomfeerde, zoo bederft hy ook, met de gemeene overzetting te volgen, den oorspronkeliken text, die dus te vertolken is: Nomen autem Hebronis fuerat Kiriath-arbah, is fuerat homo inter Anakeos maximus: zoo dat het woort Adam niet op den eersten mensch ziet, maar op Arbah, den vinder, als men meint, van die Stat; en daarom staat ’er in onze overzetting; En Hebron hiet in voortijden Kiriath-arba, die was een groot mensch onder de Enakims. Hierenboven, het woort Adam wort, zelf in de gemeene overzetting, niet altijt verstaan, als of het juist den eersten mensch eigen was; maar het is zoo gemeen als homo in ’t latijn, of man in ’t neerlandsch. Doch genomen dat het in die plaats den eersten mensch beteikende, en dat hy daar begraven ware; nochtans moght hy wel de grootste genaamt worden, doch niet zoo zeer in opzicht van eenige overmatige woestheit zijnes lichaams, als om dat hy ’t hooft, de springader en fonteine van ’t menschelik geslaght was; ook kon het geschiên om d’oorspronkelike gereghtigheits wille, waar meê hy, voor zijnen val, was bekleet. Daar is dan geen nootsakelikheit om te gelooven dat Adam de grootste der menschen zou geweest zijn; maar gelijk zommigen, die ’er na quamen, hem in getal van jaren overtroffen, zoo is ’er niet aan te twijffelen of verscheiden hebben ’t ook in lijflengtte gedaan, zulks dat men geen algemeene mindering van lichamen hoort te gedoogen, en toe te staan. Tot bewijs hier van, om Olaus Magnus vremde verhalen, nopende de bewoonders der noortsche hemelwijk, verby te gaan, zullen wy ons met Indie bevredigen. Melchior Nunnez verhaalt in zijn brieven daar hy van China spreekt, dat de Poortiers, in de hooftstat Paguin genaamt, vijftien voeten hoogh zijn; en in andere brieven, in ’t jaar 1555 geschreven,verzekert hy dat de Koning vijfhon- [p. 96] dert zoodanige mannen tot zijn lijfwaght heeft. Ortelius beschrijft eenige West-Indianen die deurgaans zeven voeten en een half langk zijn, waar door hunne woonsteê, met de naam van ’t Reuzenlant, bekent is. Ook verhaalt een Edelman die de weerelt heeft omgevaren, dat hy, by de kust van Brazil, de print van een Indiaans voet in ’t zand metende, haar aghttien duimen lang vont, na welke maat de Indiaan zelf niet min dan negen voeten hoog moest wezen. Deze rekening, uit een deel, van de rest, gemaakt, brengt my een merkweerdigh zeggen van Protagoras in den zin, dat ons Plato verhaalt. Hy noemde de mensche rerum omnium mensuram, de maat van alle dingen; hy is de maat der maten, de el, de tree, de roe, de mijl, die alt’samen na zijn lichaam, of de deelen daar van, gemeten worden, en ook dienen om ’t een ’t ander te meten. Zulks dat, indienze de juiste gelijkmatigheit hebben, of, gelijk het Vitruvius noemt, de commodulati daar zy dienen meê bedegen te wezen, na de gedaantenis van hooft, hand, elleboog, voet, vinger, tant, ja uit het minste beentje, mag men de grootte van ’t gansche lichaam onfeilbaarlik afnemen, ’t welk Gellius, Plutarchus,Trallianus, en anderen, met verscheiden bewijzen, vast maken. Deez’ evenredenheit is in alle deelen zoo gelijk en naauwpuntigh, dat ’er de Bouwmeesters de maten van kerken, huizen, schepen, en allerlei instrumenten, na namen; ja men kan bescheidentlik met Augustinus denken, dat Noahs Arke zelf, na dat voorbeelt, gemaakt was: want gelijk de Ark dryhondert ellen in de lengtte, vijftigh in de breette, en dertigh in de hooghtte had, zoo komt het lichaam van een rechtschape mensch hier meê overeen; de lengtte van de kruine des hoofts tot de zolen der voeten, de breette van zijde tot zijde, en dikte van rug tot borst, hebbende de zelfde gelijkmatigheit van dryhondert, vijftigh, en dertigh, tot elkandre: zoo dat, gelijk het vijftigh by dryhondert heeft, ’t welk zes tegen een is, zoo gaat het ook met de breette van een mans lichaam tot zijn hooghte of lengtte, en de zelfde evenredenheit die dertigh met dryhon- [p. 97] dert heeft, is ook de dickte van rug tot borst ten aenzien van de lengte: in voegen, dat een gemeen en gematigt lighaam tienmaal zo lang als dik is.
WAnneer een keers op het tipjen staat van uit te zullen gaan, zien wy haar dikwils ettelijke laayen geven, die ongelijk grooter en helder zijn, dan zy’er te voren eenige maakte. Met de menschen als zy op hun sterven liggen, gaat het altemet ook zoo: want in dat gewrichte van tijd doen en zeggen zy dikwils dingen die den reck hunner nature ver te boven schijnen te gaan. Ter eere van Jonker Fama, die zich in zekere voorval eens heel beleefdelik tegen my gedragen heeft, moet ik deze waarheid met ietwes uit zijnen mond gekomen, bevestigen. Een weinig te voren eer die Edelman, in het tegenwoordige jaar van vijfenveertigh den geest gaf: O, sprak hy, ik zal het niet alleen wezen, die, die, en die, zullen my [p. 98] haast volgen. ’t Waren al gezonde, rustige luiden, en evenwel is ’er nu, weinige weken na zijn dood geleden, niet dan een, van die zijn Edt. noemde, overigh. Zoo iemant belust is om de reden dezer vremdicheid te hooren, ik wil hem geern medeelen en zeggen wat ’er my van dunkt. Weet dan dat elk mensch zijnen byzonderen Engel heeft. Nopende den tijd wanneer hy t’onzer bewarenis bescheiden wort, daar in komen alle Godsgeleerden niet over een. Zommigen, als Origenes op Matth. verhaalt, meinen dat het maar na den tijd onzes doops geschiede; anderen daarentegen willen dat het van den eersten oogenblik der menschelike geboortenisse zou beuren. Mijns bedunkens komt het best met de goddelike goetheid overeen dat zich de weldaden, daar hy ons mee begenadight, zoo haast wy ter weereld worden gebraght, aanbieden en verthoonen. Om deze reden was ook de H. Hieronymus van ’t laaste gevoelen, begeerende dat wy de weerdigheid onzer zielen hier uit zouden leeren kennen, dat ’er, zoo haast wy geboren worden, ter bewarenis van elkeen, zeker Engel wort verordent. Magna est dignitas animarum, ut unaquaeque habeat, ab ortu natibitatis, in custodiam sui, Angelum delegatum. Onder verscheiden andere bewijzen daar deze leere mee te bevestigen is, blijkt het ook uit het gene wy XII.15 der Handelinge, lezen: want zoo de dienstmaaght Rhode zei dat sy Petrus stemm, die aan de deur der voorpoorte klopte, kende, wiert’er op geantwoort dat het zijnen Engel was. Ja dit houwt niet alleen in byzondere luiden, maar ook heeft het in gantsche volkeren plaats. Hierom leest men by Daniel van Persens en andere Engels. Ook is ’er niet aan te twijffelen of het waren, om zoo te zeggen, de schermengels van den Hyerosolomytaanschen tempel, die, toen den ondergang der ondankbre stad voor handen was, door Gods bevel, uit de binnenste vertrekplaats, desen galm sloegen: Laat ons van hier trekken; gelijk Josephus in het zevende boek en het twaalfde Capittel [p. 99] van den Joodschen oorlog, verhaalt. Doch, zou iemant mogen seggen, daar moet dan wel een ontallike menighte van Engelen wezen, indien ’er yder mensch, en elke plaats, den sijnen heeft. ’t Is even zoo gelegen, en dit wouw de Propheet Daniel VII, 10, met deze woorden te kennen geven: Duizendmaal duizenden dienden hem, en thienduizendmaal thienduizenden stonden voor hem. Nu, deze Engels komen gezonden en zieken, slapenden en wakenden dikwils medoogentlik te baat; doch voornamelik is hunne bystand ten tijde van ons overlijden te merken: want dan vervullen zy onze gemoeden zomtijds met een soort van goddelikheid, waar deur wy aangeblazen zijnde, eenige toekomstige dingen, daar de menschelijke natuur, by haar zelve gelaten, geen kennisse ter weereld van heeft, weten te voorzeggen. Na Possidonius verhaal gebeurde dit zekeren man van Rhodus, die op zijn afscheiden liggende, ses persoonen noemde, en zei wie van hun allen eerst, wie daar na, en soo voorts, sou sterven, daar d’uitkomst pertinentlik mee overeen quam. Arrianus heeft ons van d’Indiaansche Philosooph Calanus nagelaten, dat hy, Alexander de Groote eenigen tijd gevolght hebbende, zich selve, toen hy eens ziek was geworden, eenen houtstapel met een draagbedde van gout daar op, liet toemaken, om zijn leven door ’t vier te besluiten. Dit opset genomen ging hy’er zich vrywilligh en goedsmoeds op uitstrekken, zeggende toen hem de vlammen aan alle kanten begonden t’omringen: O voortreffelik afscheid, overmits mijn gemoed, het sterffelik pak, gelijk het Hercules eertijds beurde, gansch en gaar verbrand zijnde, zich zelven in een gedurigh licht sal gaan verheugen! Dit gesproken vraagde de Koning, die, gelijk Aelianus schrijft, na ’t beschouwen van soo een overheldisch bedrijf, spelen t’ zijner eer instelde, of hy niet te gebieden, of meer te seggen hadde? Calanus antwoorde; niet anders dan dat ik u binnen weinigh dagen mein te zien. Van dese voorsegging scheelde d’uitkomst [p. 100] niet een zier: want Alexander wiert korts daar aan te Babylon vergeven. Merk eens Leser, hoe de duivel zoo wel zijn martelaars heeft als God. Ondertusschen kan men uit dese schiedenis en tastelik bewijs trekken van dat ’er luiden zijn die soo een dollen dorst na menscheliken lof hebben, dat sy, om in ’t besit daar van te komen, geen swarigheid maken van de gruwelen eener geweldige dood te lijden. Hierom zeit Augustijn op dit stuk: Putatis defuisse, aut deesse posse, qui caussa humanae gloriae paterentur? Si non essent hujusmodi homines, non diceret Apostolus, &c. Die geen latijn konnen, mogen het dus verstaan. Geloofje, vraaght hy, dat het aan luiden heeft ontbroken, of ontbreken zal, die om menschelijke eer te beerven, veel wouden lijden? Waren’er zodanigen niet, Paulus zou I. Cor. XIII. niet gezeit hebben: Alwaar ’t dat ik mijn lichaam overgave op dat ik verbrant zou worden, en hadde de liefde niet, soo sou het my geen nutticheid geven. Hy wist dan dat’er wesen konde die dit uit verthooninge van een ongelooffelike manheid, en niet door beweghenis der liefde souden doen. Op dit stuk kan ik een vremde schiedenis van een Iersch verrader te passe brengen; doch om niet te veel historyen op een te stapelen wil ik haar laten varen, en den Lezer ietwes van een ander Indiaan meedeelen, wiens dappere hartvochticheid hem ten allerhooghsten zal doen verwonderen. Ten tijde dat de groote Albuquerque Oostindyen, voor de Koning van Portugaal, in de hoedanicheid van Viceroy of Onderkoning, regeerde, diende hy zich, in verscheiden Landvooghdyen van Indianen zelver. Gelijk het de maniere der Spanjaarts is, dat sy zoodanige diensten, niet voor iemants leven, maar alleen voor zekeren tijd, geven; na dat zeker Heer uit het land van Malacca, dat geweste, onder Albuquerques gezagh, lang genoegh beheerscht had, wou hem de Onderkoning, in gelijkvormigheid der Portugeesche wijze van doen, afzetten, en iemant anders in sijn plaats stellen. Niet dat hy de minste faute ter weereld in sijn bedieninge begaan hadde, maar uit vreeze dat hy in de [p. 101] goetwillicheid van ’t gepeupel al te veel voets krijgende, sich niet eens soo sterk maakte, dat hy meester moght worden, en een scheuring beginnen. De Landvooght hebbende last gekregen van sijne plaats aan een ander in te ruimen, nam een opset van te sterven, niet maghtigh zijnde te leven na ’t verlies van een eerampt, dat hy, daght hem, met soo veel reden en goet geruchte beseten hadd. Maar om sijn leven met de zelfde glori te besluiten die hy door sijn deughdelike werken geloofde verdient te hebben, wouw hy ’er zonderbare deftigheden, en ongemeene staatgebaren, toe bruiken. In voldoeninge van dit voornemen liet hy op de groote merkt van Malacca een stellaadje rechten, die hy gansch en gaar met tapijten dee behangen en zeer kostelik toe maken. Onder dit plankwerk had hy eenen maghtigen stapel van allerley welriekende stoffen, die lichtelik in brand raken, doen leggen, en den dagh bestemt hebbende waar in hy den anderen zijne plaats, op een aanzienelijke wijze wou overgeven, zoo quamen ’er van alle kanten ontallike persoonen aangestreken, om zijn bedrijf te zien, en uitspraak te hooren. Zoo haast hy op de stellaadje voor idereen ten thoon stond, begon hy een lang verhaal van den loop zijnes levens, dat hy zei, zonder ophouwden, in de handhaving des deughds doorgebraght te hebben, tot loon waar van de Onderkoning Albuquerques hem met zoo groote ondankbaarheid niet had hooren te bejegenen. Toen ’er dit uit was, volghden ’er straks deze galmen op: Hy hadde zich daar voor d’oogen aller burgeren van Malacca willen stellen, om te betuigen dat zijn handen van roof en ongerechtigheid t’eenemaal zuiver waren. Was ’er daarom iemant die zich over hem ’t minste te beklagen had, of die, zijnes onwetens, enigsins door hem verongelijkt was, hy zou uit de borst en overluit spreken, want sijn begeeren was hem op staande voet over en over te voldoen. Hier sweeg hy wat stil om te sien of’er sich iemand moght laten hooren; ’t welk niet we- [p. 102] zende soo besloot hy ’t hier mee: daar hy d’eer altijd boven sijn leven gestelt had, om dat een leven sonder eer een levendige dood is, moest hem de beneming van ’t eerste ongelijk meer grieven dan het verlies van ’t leste. Hierom wouw hy, ter bewarenis sijnes aansiens, leven en Landvooghdye, op den zelfden oogenblik, en niet ’t een nae ’t ander, verlaten. Dit gezeit hebbende gaf hy sijn dienaars seker teeken, die, om de scherpheid van hunnen last uit te voeren, den houtstapel datelik aanstaken, waar in hy sich, ten aanzien van al de weerelt, met een ongelooffelike volstandicheid, liet verbranden. Ik ben geweldigh bedrogen soo dit verhaal den Lezer met geen diepe verwonderinge slaat. Terwijl hy ’er van bemaghtight is, wil ik noch ’t een of ’t ander, in zoeticheid, zeggen, en soo haast hy in staat van antwoorden sal wesen, een bevallike vrage voorstellen. Die hun beschouw op natuurlike dingen nemen, konnen sich niet genoegh, over ’t bedrijf van het hemelvier dat men blixem noemt, verwonderen. Doch de werken van het vier des eerzuchts schijnen hun niet min vremt, die, het gene de zeden betreft, tot voorworpsels hunner aandaght hebben. ’t Eerste is wonderdadigh in sijn gezwintheid en uitsporicheid, het tweede in sijn snelvoericheit en konstenarye; en men magh’er vryelik van zeggen dat het een quaad is waar aan alle dingen tot voedsel dienen, en geen altoos tot genesinge strekt. Indien het buskruitvier soo veel maght heeft dat het in ’t midden van ’t water, daar andere vlammen door uitgebluscht worden, kan branden, men kan zeggen dat de fakkel des eerzuchts dikwils voedsel trekt uit het gene dat haar gansch en gaar diende te dempen, en dat de genen die aan dese dolheit vast zijn, gift van hun tegengift maken, ’t geen ik uit de voorgaande gebeurtenis, soo klaar als den dagh, zou konnen bewijsen. Doch, om dien Indiaan en alle sijn landgenoten, die deurgaans voorfors zijn, te laten varen: wat meinen wy sou ’er onder onse gepolijsterde Neerlanders wel [p. 103] iemant wesen, het zy Philosooph of Soldaat, die, buiten een deerlik verloop van saken, sijn leven niet sou aghten. Een ander oordeele soo’t hem lust, hier is mijn gevoelen. Wat voor een loffelik vonnis dat ik ook van de Philosophie magh strijken, nochtans kan ik haar soo groot een vooruitdeel boven d’onwetenheid niet geven, dat wy door haar middel, de rampen die wy niet maghtigh zijn t’ontgaan, souden veraghten, en ik houw haar eer voor een nootsakelik cieraat aan all die sich in voorspoet prijsseliker wijse willen dragen, dan voor een nutte artsenye der ellendigen. Om wat verder te gaan, ik geloof dat die evenmoedigheid daar men ons in alle voorvallen gebruik van wilt doen maken, veel meer van een sinneloos, dan redelik mensch heeft, en dat het ons, soo lang ’er verschil tusschen genught en ongenught te vinden is, t’eenemaal geoorloft zal wezen, het onderscheid hunner beweeghenissen te thoonen. Van soo veel duizenden menschen als wy gesien hebben is ’er naauliks een geweest die zijnen moed niet dapper veel toeschreef: doch zoo haast zy maar eens op de proeve wierden gestelt, was het datelik wel te zien hoe weinig gelijkvormicheid hunne werken en woorden hadden, en dat de menighvoude brave voorstellingen die zy ergens onder vrienden, aan tafel, deden, van degene die hen de slapmoedigheid in een leger, of op een schavot maakte te bedrijven, dapper veel verschilden. Ik heb een gevoelen van de dood, dat naauliks voor goed gekeurt zal worden, hoewel het misschien heel waarachtigh is. Het is dat zy gelijkelik, van alle die haar kennen, gevreest wort, en dat haar de Philosophie niet min moeyelik maakt; maar ons meer kraghten geeft, om ’t gevoelen dat wy ’er van hebben te ontveinzen. Wat uitterlik gelaat dat ook Cato thoonde, wiens overwonderlik einde in het eerste deel van mijn Jok en Ernst te lezen is, ik geloof dat hy haar zoo bitter vond als Nero, en dat hy d’handen aan zich zelve niet geslagen zou hebben, had hy zijn leven [p. 104] eerlik, en zonder het zijnen vyand schuldigh te wezen, konnen bewaren. Wy zien zommige groote persoonen stoutelik in gevaar loopen, en het schijnt dat zy min werk van hun leven maken als anderen van geringer slach. Evenwel mein ik dat zy ’t meer aghtende, hunne zenuwen [bet rekken??] om ’er meer eere voor te verwerven, en dat zy, door een wisse dood, Cesars aanzien niet zouden willen koopen. Het geval dat ’er hun dikwils leid, kan ’er hun zoo wel van daan brengen, als ’er doen blijven, en gemerkt ’er niet een oogenblik van ons leven is die de dood niet onderworpen zy, zoo hoeft men zich niet zeer te verwonderen, dat zy, om eer in den oorlogh te behalen, die gevaren gaan loopen, daar zy, zonder eenige glori ter weereld, in hun bed, van overvallen konnen worden. Wy bedriegen anderen niet alleen in het goed gevoelen dat wy hen van onze moed willen geven, maar doen het ons zelven dikwils ook. De gelegentheden doen ons van aanzicht veranderen, en zoo een heeft zijnen vyand langen tijd gesocht, om zich over aangedanen hoon te wreken, die zich, bequamen tijd daar toe treffende, heel anders bevond dan hy te voren was gemoet. Evenwel aght ik het leven zoo veel niet, hoe voorspoedig het ook moght wezen, dat ons de vreeze van het te verliezen oit hoeve te quellen en ongerust te maken. Gewisselijk indien zoo veel luiden als ’er moedighlik door dien weg zijn getrokken, ons noch niet geleert hebben tot de dood te verstaan, men moet bekennen dat wy wel buiten mate flaauhertigh zijn, en dat het vooruitdeel van rede ’t gene wy boven die volkeren meinen te hebben, daar wy den naam van Barbaren of woestelingen ongereghtelik aan geven, eer een zwakheid is daar wy ons hoorden over te schamen, dan een goed daar wy zoo veel werks dienden van te maken. Wouw ik dezen draad vervolgen, daar vielen noch duizend dingen op te zeggen. Daarom wil ik het hier by laten, zeggende maar alleen waarom ik het woordeken Barbaren, ontrent vijf regels [p. 105] van hier staande, Woestelingen overzet, dat noch fraay zal zijn om meê te nemen. Scaliger in zijn eenenvijftighste oeffening tegen Cardanus, ontrent het begin, en op Theophrastus van de planten, lib. III. cap. 32. zeit dat Bar in ’t Arabisch woest beteikent, het welk op de manier der Hebreen verdobbelt, en tot Barbar gemaakt zijnde, heel woest te zeggen is; waar van Barbarye, een woest deel van Africa zijnen naam heeft gekregen. Hier van daan is dat woord in Aegypten, en van Aegypten in Griekland gekomen, gelijk men daar uit kan denken dat Herodotus, lib.2. cap.158. fin. zeit hoe de Aegyptenaars Barbaren noemen [griekse tekst] die een andere tale dan zy doen, spreken. De H. Paulus zagh hier mee op, I. Cor. XIV.11. Nisi sciero vim vocis, ei ero, cui loquor, barbarus. Zo is ook te verstaan illud Ovidii in Ponte exulantis: Barbarus hic ego sum, quia non intelligor ulli; Derident stolidi verba Latina Getae. Buiten twijffel kan ’er op dit stuk niet ter weereld dat by Scaligers zeggen magh halen, bygebracht worden. Het beste hier na, zou misschien wezen dat Barbar, in een andere mondaart of dialectus Babel is, welk woord in ’t begin niet anders te zeggen was, dan dat wy noch tegenwoordigh noemen Babelen, dat is, verwerdelik en zoo spreken dat wy niet verstaan konnen worden. Nugatoria autem planè est eorum originatio, qui Barbaros à Barba, quam illi alere soleant, dictos existimant.
ZOnder vreeze van dat my iemant de minste laatdunkentheid zou mogen aanvrijven, ontzie ik niet te zeggen, dat vernuftige Lezers, gelieft het Godt, op ’t gezichte van mijn groot woordboek, zo klaar als den dagh, zullen konnen merken, dat het onze taal, in rijkdom, en overvloed van keurlike uitdrukkingen, aan geen andre daar de wijde weerelt van weet, het minste zierken gewonnen hoeft te geven. Dus veel laat ik my ontgaan by gelegenheid van de vreughd, daar my zeker woord, dat ik nieuweliks vind, mee aanblaast. Die kleine bloedelooze beesjens, als mieren, muggen, vloon, en diergelijken, noemen de Latijnen Insecta, en hier toe komt my Ghekorven te voren, aan welk woord, overmits het my wonder wel gevalt, de Lezer dit gantsche hooftstuk schuldigh zal wezen. Zy worden Ghekorven genaamt van die kleine kerf- [p. 107] jens, die als rijngskens rondom haar lichaamtjens loopen, en hierom hiet haar Albertus Magnus niet onaardighlik annulata, dat is, gerijngden. Gemeene zielen aghten deze diertjens onze beschouwinge t’eenemaal onweerdigh, en noemen haar misgeboorten der nature, naturae peccata. Doch, in wisse waarheid, het zijn zinnelooze luiden die van ietwes uit de grootheid des lichaams, en niet uit de weerdicheit des wezens, oordeelen. God heeft immers in de minste dingen de meeste mirakelen te thoon gespreit; en hierom stellen wy een diamantsteen voor een gantsche rots. Dus valt ’er meer in een bye, dan in een os, meer in een mier, dan in een ezel, te verwonderen. Ja dat vremt is, Augustijn, heeft zich niet ontzien, lib.I. de duabus animis cap.IV. eene vliegh, enkelik om dat zy werken des levens oeffent, voor de zon te stellen. Doch hier van oordeelt dat monster van geleertheid, Gerardus Iohannes Vossius, met wien ik my in dit hooftstuk veel zal behelpen, heel anders. Ongeletterden zullen zich misschien over dat woord van monster verwonderen; doch zy gelieven te weten dat het zoo wel in ’t goede, als in ’t quade, gebruikt wort: want luiden die anderen zo verde te boven gaen, dat zy natuur bykans overwinnen, dat is doen ’t geen niet gewoon is van iemant gedaan te worden, noemt men monsters van vernuft. Hierom zei Petrarchi tegens mevrouw Laura, met zoo groote geleertheid als abelheid: O delle Donne altero, & raro mostro, dat is; O groot en zeldsaam monster der Joffrouwen. De verwondering van eenige luiden hier mee zo wat te gemoet gekomen zijnde, zeit die gadelooze personaadje op het stuk van de vlieg en de zon, dat men eenige dingen niet na de gedaantenis, maer na ’t einde daar zy toe geschapen zijn, moet aghten, dat in de zon onuitsprekelik treffeliker is, ik zeg niet, als in eenich gekorven; maar ook, zoo men den mensch uitneemt, in ’t volmaaktste dier van de wijde werelt. Onderentusschen heeft [p. 108] het Plinius buiten mate wel getroffen, en zijn woorden konnen van niemant, die meer verstant dan knibbellust heeft, bekrakeelt worden. Hy noemt de gekorven, dieren van onwaardeerlijke konstenarye, en voeght’er by dat het vernuft der nature zich nergens zoo zeer, in de volheit zijnes wezens, laat uitschijnen, als in de gelegentheid harer lichaamtjens: nusquam alibi spectatius esse naturae artificium. De reden van zijn zeggen is deze: Uit groote stukken is’er om de volghsaamheid en overvloed der stoffe lichtelik iets goeds te maken. Doch wat een verstand, wat een kraght, wat een ondoorgrondelike volmaaktheidt steekt’er in dit klein, ja in dit nietich tuichje? Waar zijn ’er zo veel zinnen in een mugge geplaast? waar is heur gezicht gestelt? waar heur smaak gevoeght? waar heur reuk gegriffijt? waar dat vreesselik gesnor, en, na de kleine maat van het vliegende zonneveesken, die overgroote stem ingeboren? met wat een spitsvondigheid zijn haar vlerkjens vast gehecht, en haar pootjens zoo langk uitgerekt? Gewisselik, vervolght Plinius, wy verwonderen ons over de schouders der toorndragende Oliphanten, over de halzen der Stieren, en hun vreesselike worpen in de lucht: de prooyen der Tygers, en de manen der Leeuwen overstorten ons gemoed met diepheid van gedaghten; daar natuur nochtans nergens zoo zeer, als in de kleinste dingen, heel is. Namentlijk het gaat hier als met die menighvoude dozijnen dobbelsteenen, daar Salmuth op Pancirola van spreekt, waar in all’ de bezondere oogen bescheitdentlik gezien konden worden, en evenwel waren zy zo ongelooffelik klein, dat haar een uitgesolde steen van een gemeine kers, alt’samen besloot. Daar is niet aan te twijffelen of tot dingen van dezen aart is duizendmaal meer konste van doen, dan’er tot groote vereischt wort: want hoe min stoffe dat’er is, hoe zy min handelbaar en volghsaam zal wezen, zich tot het maaksel van zo velerhande deelen niet wel weten te schikken. Men vraagt, nopende de gekorven, of zy ook van God geschapen zijn. Lug- [p. 109] dunensis Eucherius zeit op het eerste boek der Scheppinge, dat sy die door de vermenginge van manneken en wijfken geboren worden, van God, inderdaad zijn geschapen; doch die uit de rottenis van dieren, kruiden, houten en andere dingen gelijk als mest spruiten, in magt alleene. Nopende die van d’eerste slach leert ons Aristoteles iet merkweerdigs: te weten dat de wijfjens, onder haar, altijt grooter zijn als de mannekens; gelijk het ook onder de visschen gebeurt: ’t welk God also gewilt heeft op dat de wijfjens, in het schiften met malkandre, de mannekens niet alleen gemakkeliker zouden dragen; maar ook op dat zy een grooter menichte van eitjens in haar buik zouden konnen bergen. Want zoo oneindigh is de goddelike goetheid; overmits het meeste deel der gekorven, naar Aristoteles zeggen, niet boven een jaar leeft, en daarenboven aan menschen en beesten tot een gestadige prooye dient, zoo wort die nootdwang, door d’overgroote vruchtbaarheid daar sy mee beschonken zijn, vergoet. Uit dese reden spruit ook het gene Scaliger op Theophrastus zeit: Insecta diutissime in coitu immorantur; dat de gekorven heel lange besigh zijn met het te doen: want het woordeken doen drukt de saak by ons alzoo wel uit, als facere by de Latijnen. Mavult ancillae facere quam liberae, zeit Plautus; dat is: hy wilt het liever een meit, dan een Juffrou doen; en Marcellinus: faciebat post corbes. Nu, Scaliger, schrijvende tegen Cardanus, bevestight zijn seggen met de volgende schiedenis. Ik sal u, zeit hy, twee dingen voorhouwden, die zelfs den wijsen onbekent zijn. Weet voor eerst dat ik een nachtmugge, daar ’t manneken aan vast was, betrapt heb. Schoon ik ’t opzitterken aanraakte, ’t en liet daarom niet los. Ik stakze bey in een doosjen dat overal met gaetjens doorboort was, daer zy den ganschen naght in bleven. ’s Daags daer aen was ’er ’t manneken noch al aan gekoppelt: doch op den middagh ging het los, en stierf. Dit ook, zeg ik, wijst Gods onbegrijpelike wijsheid als met de vinger aan, en hierom wil ik de reden van die langduurige schifting voorstellen. Zy is, om dat meest alle de gekor- [p. 110] ven heel droogh zijn, zulks dat het gene ’t welk zy in hunne vermengingen uitgeven, eer een damp dan iet anders is, die heel lichtelik zou uitwaassemen, en in de lucht verlooren gaan, zoo’er ’t manneken niet lang op bleef sitten. Daar zijn, in ’t gewagh van deze beesjens, noch duisenden van wonderen te verhalen, waar van de voornaamsten, in de bysondere stukken van mijne Wetsteen, hier en daar verspreit zijn. Evenwel vint men noch luiden, welkers herssenen soo erbarmelik vervrongen zijn, dat sy zeggen niet te konnen sien tot wat goed einde de gekorven konnen dienen. Edoch lieve menschen; all’ andere bedenkingen aan de kant gestelt, dienen zy de beesten niet tot spijse? Zoo eten meest alle vogels rispen en aardwormen: de Kalkoenen bruiken boterkapellen, en onze hennen spinnekoppen, sonder eenige schade ter weerelt. Sine muscâ non potest hirundo vivere, seit de oude Scaliger: dat is; de zwaluwen konnen niet zonder vliegen leven. Wel is waar dat Cardanus een andere waan heeft, schrijvende, Musca ad ornatum mundi facta est, dat de vliegen tot het cieraat des weerelds gemaakt zijn, en alle dingen, niet alleen die tot het leven, maar ook tot een geluksaligh leven, van doen zijn, ontfangen hebben; wesende geschapen om sich zelver, en niet om den mensche moeyelik te vallen. Doch dit zijn al handgrijpelike valschheden: want de vliegen zijn niet vatsaam van eenige geluksalicheit, sijn ook niet voor haar selven, en also weinigh tot het cieraat des weerelts, geschapen, overmits natuur geen cieraat, maar de volmaaktheid, tot haar doelwit heeft. Dat ook de vliegen den mensch voornamelijk aanranden en moyelik zijn, geschiet by geval: want sy voeden sich met bloed, en het menschenbloed is van wegen sijn dunheid, en de naaktheid des huits daar hy mee omtogen is, veel lichter om gesogen te worden, dan het geen andere dieren in ’t lijf hebben. Maar iemant sal misschien seggen ik sta het u van de beesten toe; doch wat voordeel hebben wy menschen by de ge- [p. 111] korven? Lieve vrienden, kan ’er ter weerelt wel slechter vraag uit komen? De beesten die haar eten, en die sy tot groeyenis strekken, dienen ons immers dagelijksch tot voedsel, en vraagt dan iemant noch, wat voordeel? Niettemin, daar zijn ook ontallike gekorven die de menschen, in haar eige natuur, eten. Dus rekent Athenaeus de krekels onder spijsen die ’s winters te koop komen, en so plaghten de springkhanen seer in gebruik te wesen, daar sich ook Iohannes de Dooper, Matth. III. 4. mee onderhielt: want daar staat geschreven ἡ δὲ τροφὴ ἦν αὐτοῦ ἀκρίδες, voor welk woord ἀκρίδες, in het Evangeli der Ebioniten, gelijk Epiphanius getuight, ἐγκρίδες was geset. Nu, gelijk [griekse tekst] een springkhaan te seggen is, beteikent [griekse tekst] zekre lekkerny in oly en water gebakken, even als ’er by Athenaeus in het derde, maar voornamelik in ’t veerthiende boek te sien is. Doch wat is het een dapper fraay bewijs van het straff en hard leven dat de H. Iohannes leidde, indien hy taartjens, of andere diergelike lekkernyen gegeten sou hebben? Anderen begeeren dan dat wy anders sullen lezen, gelijk Hieronymus Montuus, Arts der allerchristelijksten Konings, die, de Sanit.tuenda cap. III. in plaats van [griekse tekst] wel [griekse tekst] wouw stellen. Doch het souw zwaar om te gelooven vallen dat hy harde takken, of struiken gegeten sou hebben; gelijk Hieronymus dat woord, in Esaiae cap. XIII, overset. Hierenboven is er niemant der ouden die oit van so ietwes gewaaght heeft; sulks dat men van het woord, dat bykans eenstemmelik wort aangenomen, niet moet wijken, en dit is [griekse tekst]. Doch soo doende kan men noch al twijffelen of’er springkhanen, of botten van planten door verstaan worden. Perottus wouw het laatste, en soo ’t schijnt, Brocardus in de beschrijvinge van het Heilige land; welk gevoelen ook by Euthymius en Theophylactus te vinden is. Ja Isidorus Pelusiota die ouder is dan zy beiden ontziet zich niet te seggen, animal hîc intelligi [griekse tekst]: omnino enim signari [griekse tekst], dat men hier [p. 112] zeer ongeleerdelik een dier verstaat, overmits buiten twijffel van de spruiten der kruiden en planten gesproken wort. In desen zin heeft het ook onder de Latijnen Paulinus genomen, die voor hun allen heeft geleeft: want in zijn vierzen van Iohannes de Dooper zingt hy dus: Praebebant victum facilem Sylvestria mella, Pomaque, & incultis enatae cautibus herbae. Dat men van de beteikenis die ’t woordeken ἀκρὶς gemeinelik heeft, is geweken, is nergens anders door geschiet, dan om dat hen onbekent was, dat de sprinkhanen eertijds op verscheide plaatsen voor spijze dienden, gelijk zy’er ook noch op den huidigen dagh voor strekken. Het eerste blijkt by Aristophanes, Plutarchus; maar voornamelik by ’t gene dat ons Photius, uit Agatharcides heeft nagelaten. Hy verhaalt dat ’er onder de Mooren zeker volk is die men ἀκριδοφάγους, dat is, springkhaaneters heet, welken naam hen gegeven is om dat zy ἀκρίδας sprinkhanen eten. Diodorus Siculus, Strabo, en Plinius, komen hier mee pertinentelik overeen, en de H. Hieronymus bevestight het ook, roepende Iohannes den Dooper tot een getuige van zoodanige kost. Iohannes Leo, in zijn beschrijvinge van Africa, verhaalt ons insgelijks, dat die van ’t wildwoeste Arabyen en Lybien, de komste der sprinkhanen voor een gelukkigh teiken rekenen: want gezoden of in de zonne gedrooght wezende, stampen zyse tot meel, en eten ’er zoo van; ’t welk ook Clenardus, in sijne brieven, bevestight. Wy besluiten dan en zeggen, dat ’er geen redenen altoos zijn, waarom het gedaght zou worden dat Iohannes iet anders dan springkhanen gegeten zou hebben: voornamelik daar zy onder de spijsen zijn, die den Joden toegelaten waren; gelijk het Levit.XI. 21.22. duidelijk blijkt. Boven deze gekorven die men tot spijze bezight, zijn’er noch andere, gelijk als eenige groote houtwormen, die, na Plinius zeggen, met meel vet gemaakt zijnde, voor een lekkere kost dienen. Joannes Mandevill, een [p. 113] Engelschman, zeit dat men haer in ’t Eiland Talache, aan Prinssen, als een zeer kiesche kost, voorstelt; en Manardus getuight, dat de Indianen Taarten van Pierwormen maken, die zelf eenige onder hun raaw eten. Nu, het is ietwes dat eenige der gekorvene tot voedsel der menschen strekken; doch dat heeft niet een zier om ’t lijf, in vergelikenis der vruchten, die ’er, om van verscheiden anderen te zwijgen, de Byen en de Sywormen alleen aan geven. Van d’eersten hebben verscheide geleerden heele Boeken beschreven; en wouw ik maar ter loops aenroeren de byzondere diensten die ’er de werelt door ontfanght, in wisse waerheid Leser, daer ging wel een heelen dagh zeggens toe. Van de tweede kon ik iemant ook ontallike schoone dingen mee deelen, en naar Aldrovandus heeft ’er Andreas Libavius, in tractatu contra Guibertum, fraay van geschreven. Onder een groote menichte van verwonderlike aanmerkingen, die in de gemelde plaatsen, op dat diertjen, te lesen zijn, dunkt het my wel een der voortreffeliksten dat ’er die groote geheimenis der opstandinge eenighsins door verklaart wort. De H. Basilius heeft dit lang voor hun gezien, gebiedende de vrouwen als zy zyde dragen, een bewijs der toekomstige verrijzenisse daar uit te nemen: want met de zelfde maght daer door God uit wormen, pepels of kapellen maakt, zal hy ook onze lichamen in geestelike veranderen. Doch de woorden des Oudvaders dienen hier by geschreven te worden. [griekse tekst], &c. Wat zeght ghy, luyen zijne woorden, die Paulus, nopende de verandering der genen die uit den dooden zullen opstaen, niet en gelooft, daar ghy ’er nochtans onder de Dieren die in de lucht zweven, eenige ziet die haer gedaantenissen veranderen. De Zydeworm bevestight dit. Deze wort eerst uit een eitjen een rispe, en wat verder gaande een wormtje, doch in deze gedaantenis blijft het niet lange; sed bracteolis alarum latis ac [p. 114] mollibus, sit volucris; maar breê en zachte blaatjens van vlerken krijgende, wort het een uiltje. Wanneer ghy dan, O Vrouwen, neer zit, om haer werktuich, daer zoo zachte kleeren af gemaakt worden te haspelen en te weven, wilt u, de verandering van dat Dierken in verscheide gedaantenissen, erinneren: haalt ’er een doorluchtigh blijk der opstandinge van daan, en gelooft de toekomstige verandering, die het u gelijk als in ’t oor luistert, dat alle menschen gelijkelik zal overkomen. Merk eens, verstandige Leser, hoe dees’ diepe verborgentheid uit de gekorven licht ontfanght; en zoo by d’ongeloovigen eer aangenomen kan worden: want in het stuck van hun onderrechtinge te geven, doen de bewijs-redenen, die onder den reik hunner zinnen vallen, ’t meeste voordeel. Op deze manier verhaalt men van zeker Indiaansch Koningsken, die, in navolgingh zijner Voorzaten, de Zon was gewoon aan te bidden. Een Spaansch Hopman zou hem die afgodery geern ontleert hebben, doch wat klem-redenen hy’er ook toe bruikte, zy hadden op zijn verblint gemoed geen vatten altoos. Op eenen dagh quam hy, vrolik van gelaat, tot den Vorst aanstappen, en na eenige woorden, weer op de gemelde miswaan voorgevallen, eischte hy, met alle beleeftheid, een zijner dienaars te leen, die vlugh en wel te voet wezende, ergens een zijner brieven moght gaan bestellen. Toen ’er hem ’t Koningsken eenen gegeven hadde, vraaghde de Spanjaart, wie is nu de Heer: hy die den brief moet dragen, of ghy die ’t hem gebiet? Zonder twijffel ben ik het, antwoorde ’t Koningsken: want deze doet niet dan dat ick hem beveel. Het zelfde, mijn Heer, schoot hier den Hopman toen op uit, gebeurt ’er tussen de Zon, en den Schepper van ’t Heel-al: want de Zon en is niet anders dan een dienaar Gods, die door zijn Gebod, met zoo onvermoedelike gezwintheid loopt, en zijn verquikkelik licht allen volken mildelik uitdeelt. Dat te voren geen bondigheyt van redenen had konnen verkrijgen, broght dees eenvoudige ge- [p. 115] likenis te wege: want de Koning, en omstaanders, wierden ’er allemaal dapper door gesticht; ja de Vorst bekende naar eenich stilzwijgen zijn ellendige faalgreep, zeggende dat hy begon te zien wat een groot meester dat God was, en met hoedanige stilte, en Opperheerschappye, hy de werelt regeerde: hierom, vermits de Zon nimmer ophiel van loopen, daght hem niet meer dat ’er, met zoo een rustelooze bewegenis, eenige Gotheit altoos vermenght kon wezen. Dit rampzalich volk, hoe zeer hun verstand ook benevelt moght wezen, geloofden evenwel een verrijzenis, daer van wy flus zeiden dat de Zywormen, met haer veelvoudige veranderingen, een proeve verstrekken. Deze niettemin wiert, onder de Joden, van de Saduceen geloochent; en by wat gelegenheit zy in die dwalinge vervielen, leert ons Drusius. Hy verhaalt dat Antigonus Sochaeus, die ten tijde van Alexander de Groote leefde, dikwils plaght te zeggen: Weest niet als knechts zijn die hun Heeren dienen om loon te krijgen; welke Godvruchtige spreuk Sadoc, daar de Saduceen na heeten, en noch een ander van Sochaeus Leerlingen, Baithus genaamt, van haren rechten zin vervrongen, en besloten ’er uit, dat ’er geen loon of vrucht van goede werken te verwaghten was, loochenende daerom de verrijzenis en ’t eeuwigh leven. Onze Zalichmaker doet deze bijstre misslagh der Saduceen, door dit bondich bescheit, uit Exod. iij. 15. gantsch en gaar te niet: God is geen God der dooden, maar der levendigen: Hy is de God Abrahams, Isaaks, en Jacobs. Zulks dat Abraham, Isaac, en Jacob noch leven. Welk bewijs, hoewel het d’onsterffelikheid der ziele maar alleen schijnt te besluiten; nochtans, daar God de God van de gantsche mensch is, strekt het zich ook tot de lichamen der dooden uit: niet als of die inder daad leefden, maar om dat God, wien alle dingen tegenwoordigh zijn, vastelik heeft besloten, hun, ter behoorlike tijd, weder met de zielen te vereenigen. Zy leven dan aan God, hoewel zy ons men- [p. 116] schen dood schijnen. En hierom was het dat Christus niet schreumde te zeggen, hoe des Oversten dochterken sliep, daer het nochtans gestorven was; Matth. IX. 24. Doch eenigen hebben d’ Opstandinge niet alleenelik, door onervarentheid in de Schrift, geloochent; maar ook, ’t gene Christus de Saduceen gerechtelik verwijt, om dat zy ’t uitspansel van Gods maght niet kenden. Evenwel, schoon dit werk den reik der menschelike rede te boven gaat, nochtans strijt het ’er niet tegen. Ja de rede leert zelf dat Hy die ’t maaksel uit niet heeft voortgebraght, de wezentlike beginsels daar van wel wijds en zijds verstrooyt, doch evenwel noch overigh zijnde, [want Aristoteles staat ook de eeuwigheid van stoff’ en zielen toe] dat hy, zegh ik, haar weder lichtelik kan vereenigen, en door de t’samenhechtinge daar van ’t maaksel in de vorige gedaantenis stellen. Edoch kon iemant zeggen, hoe zouw dat geschieden? Onze lichamen worden immers tot stofzand verandert, en verdwijnen in d’ Elementen daar zy uit genomen zijn. Deze voorwending, gelijk noch op een ander gezeit is, heeft niet een zier te beduiden: want de gansche weereld valt God onvergelikelik kleinder, dan eenich kramer zijne wijnkel magh doen; die nochtans, hoe slecht hy ook van geheughenis zy, heel pertinentelik, en gelijk als op zijn duim, weet, waar ietwes is wech geleit, om het op den rechten tijd te veroorbren en te gebruiken. Nu wy de vraagh of ’er een opstandinge des vleeschs zal wezen, uitgepluist hebben, zal het velen aangenaam zijn dat zy den aart daar van ook hooren verklaren. Nu, deze bestaat hier in, dat het menschelik lichaam, door Gods vermogen en bevel, weder aan zijn ziele zal gegeven worden, op dat de zelfde persoon voor Gods Richterstoel verschijne, om zoo d’eeuwige zaligheid of verdoemenis deelachtigh te gaan worden. De stoffe der verrijzenis is niemant anders dan de mensch, overmits hy alleen, onder de Dieren, een onsterffelike ziel heeft, [p. 117] en daarom alleen, na zijn dood, ten oordeel kan komen, dat het einde der opstanding’ is. Hierom is Mahomet dapper uit te kloppen, die de verrijzenis der Beesten een hooftstuck van ’t geloove maakt. Men vraaght of alle menschen zullen opstaan? Ik antwoorde ja, zonder eenigh onderscheid, gelijk ’er Dan. XII. 2. en XXIV. 5. der Handelinge, te zien is. Zoo dwalen dan eenigen onder de Joden, die de verrijzenis der goddeloozen loochenen. Uit Christus Opstandinge vloeit niet alleen d’opstandinge der vromen, maar ook der onvromen, gelijk Pauls I. Cor. XV. 22. in deze woorden bethoont: Gelijk wy alle door Adam sterven, zullen wy alle door Christus levendigh gemaakt worden: want daar ’er in die plaats niet van het Geestelik leven en dood gesproken wort, maar van haar die alle menschen gemeen is, zoo blijkt het klaarlik dat de Apostel ook de verrijzenis der onvromen een beschik van Christus Verrijzenisse maakt. Namentlik hoewel Christus, indien hy als ’t Hooft der geloovigen aangemerkt wort, niet dan zoodanige luiden van de dood tot het leven brenght: nochtans zoo men ’er ook beschouw op neme, als die tot een Rechter der levendigen en dooden gestelt is, aan wien de Vader alle ’t Oordeel heeft overgegeven; zoo zal hy alle menschen, door den wegh der Opstandinge, tot het leven trekken: maar de vromen op dat hen de beloofde loon geschoncken worde; d’onvromen daarentegen om de verdiende straffen t’ontfangen. Mijns bedunkens is dit van de stoffe der verrijzenis genoegh; laet ons de maniere daar van nu eens bemerken. Deze heeft zich anders ten opzichte der genen die voor den laatsten dag gestorven zullen wezen, en anders in hunne gelegentheid die de komst des Heeren noch in ’t leven zal vinden. In d’eersten vallen dry dingen te beschouwen: namentlik de verzameling des verstrooyde asschens; daar na de making eenes lichaams daar uit; eindelik zijne bezieling, die geduurigh en onlosmakelik zal blijven. Het eerst’ en tweede dezer din- [p. 118] gen kan in hun, die effen voor den jongsten dagh gestorven zijn, naauwliks plaats hebben, ’t en zy iemant door ’t vier verteert is geweest: maar het laatste is algemeen. Doch het leit heel anders met die op den dagh des Heeren noch overigh zullen wezen, om welkers wille Christus in het X. 42. der Handelinge, niet alleenlik een Rechter der dooden, maar ook der levendigen, wort genaamt, en wy in ons Geloove zeggen: Opgevaren ten Hemel, van waar hy komen zal om te oordeelen de levendigen en de dooden: want die levendigen, dat ons Pauls alleen, I. Cor. XV. 51. als een zonderbare geheimenis geleert heeft, zullen niet sterven, maar in een oogenblik verandert worden, en hunn’ sterffelike natuur uitschuddende, d’onsterffelikheid gaan bezitten, de goeden in vreugd, de quaden in pijne. Hier kant zich ook niet een hair tegen, dat wy by dien Goddeliken Schrijver, Hebr. IX. 27. lezen: Het is allen menschen gezet eenmaal te sterven; want in die plaats wort ’er maar op den aart der sterffelikheid gezien, die of de dood meebrengt, of in haar stede, de verandering daar wy straks van spraken. Nu, hoewel de H. Dryvuldicheid, gemeenelik, de oorzaak der opstandinge zy, gelijk ’er Rom. VIII. 2. te zien is; nochtans zeit Christus byzonderlik, Ioh. VI. 54. Ik zal hem in den jonghsten dagh verwekken: want Christus verrijzenis is de voorbeeldelike oorzaak der onze : waar over Gregor zoetelik gezeit heeft; De verrijzenis die hy in zich zelve getoont heeft, heeft hy ons belooft, want de leden volgen de glori hunnes hoofds. Hierenboven zullen wy, door Christus overmaghtige stem opgewekt worden, die ’er de werkende oorzaak van zal wezen, Iohan.V. 25. welke zaak Thomas niet qualik verklaart, zeggende; gelijck een natuurlike stem den slapenden wekt, zoo zal Christus stem den dooden verwekken. Het naaste einde der opstandinge, is ’t Oordeel: want God zal de menschen, om hun te oordeelen, verwekken; scheidende ’t graan van het kaf, de schapen van de bokken, en de vromen van [p. 119] d’onvromen. ’t Gebruik dezer leere is niet alleen buiten mate groot, maar ook t’eenemaal nootsakelik: want de verrijsenis der dooden is ’t vertrouwen der Christenen. Namentlick d’overdenkinge daar van troost ons niet alleen in het afsterven onzer vrienden, maar ook in allerley rampen; doch voornamelik in het laaste uur, makende dat wy den moed niet verloren geven, maer onze hoofden blijdelik opsteken, overmits onze verlossing byderhand is. De plaats daer Christus van daan zal komen, om zijn oordeel te strijken, zijn de hemels: tot welke, de wolken: maar of hy, gelijk zommigen uit Ioël III. 2, willen bewijzen, in het dal Josaphats, of op een ander zal verschijnen, is t’eenemaal onzeker. Hierom willen wy met die onderzoekinge niet te doen hebben, maar liever vragen, waarom Christus, daar hy in de hemelen blijvende, de wereld genoeg kan oordeelen, nochtans liever in een menschelike en zichbare gedaantenis, tot dien einde, op aarde wil komen? Te weten het is t’eenemaal betamelik, dat hy zich, ter plaats daar hy gestreden heeft, overwinner thoone, en daar hy onrechtveerdelik veroordeelt is, anderen daar rechtveerdelik doeme. Voegh hier by dat de jegenwoordigheit zijner Majesteit, den vromen zonderlinge vreughd, en den onvromen, dappere vreeze, zal toebrengen, als zy den Heere der glory, dien zy gekruist hebben, in zoo een staasi zullen zien; en hierom staat’er Zacha. XII. 10. Zy zullen beschouwen wien zy doorsteken hebben. Om noch wat verder te gaan; Christus heeft gewilt dat wy van ’t laaste oordeel zeker; maar van zijnen tijd onzeker zouden wezen. Zeker van ’t oordeel tot onze vertroosting in tegenspoed; onzeker van den tijd daar van, om alle vleesselike zorgeloosheyd uit te schudden. aghtervolgens het gene Christus, Luc. XII. seyt: Indien de huisheer wist in wat uur de dief meinde te komen, hy zou waken. Daar zijn’er eertijds vele geweest, en het ontbreekt’er op den huidigen dagh noch niet aen, die, hoewel zy bekennen, dat de tijden waer in Christus zal ko- [p. 120] men, onbekent is; nochtans meinen zy uit de Schrift te konnen gissen, dat hy ’s nachts zal wezen. Dit bevestigen zy eensdeels uit Lucas XVII. cap. vers. 34, daar geschreven staat: In die nacht sullen’er twee op een bedde zijn, &c: anderdeels uit de bysprake der thien maaghden, daar gezeit wort: En te middernaght geschiedde een geroep. Hierom zei oock de Psalmist: te middernaght sta ik op om u te loven: op welke woorden Cassiodorus; Hy weet dat op die tijd d’eerstgeboren der Aegyptenaren geslagen zijn, oock weet hy dat de Bruidegom te middernaght zal komen, en daarom staat hy op die tijd op om hem te loven. Doch dese dingen hebben weinigh vasticheids; en dat Lucas en Matth. daer zy van Christus komste handelen, van de naght gewagen; dat hoort zoo wel tot zijn onverwaghte bestoking, om dat hy komen zal gelijk een dief in de naght, als tot het droevigh aanzicht der dingen: want de lichten des hemels zullen dan verduistert worden. Ook hebben wy niet een zier meer zekerheids van de maand dan van ’t uur, hoewel’er eenige meinen dat Christus in Meert zal komen, om de werelt te oordeelen, vermits zy in die maand geschapen is. De teikens die’er voor zijn komste zullen gaan, zijn van tweederley slach: eenige geven te verstaan dat hy niet ver van der hand is; en andere zijn met zijn komste vermenght. Van d’eerste soorte is de bekeeringe der Joden, waar van de Apostel Rom. XI. 25, een doorluchtige plaats heeft. Ook meinen verscheiden, zo wel oude als nieuwe Godgeleerden, dat de verkondinge van ’t Evangeli door de gantsche wereld; een teiken van Christus aanstaande komste zal wezen. Hun bewegen hier toe de woorden die onze Zalichmaker, Matth. XXIV. 14, spreeckt: Ende dit Evangeli des Koninghrijks zal in de heelen wereld gepredikt worden tot een ghetuigenis allen volken; en dan zal het einde komen. Waer by zy ’t einde des werelts verstaan. d’Andre slach der teikenen ziet op het geveerte des werelds, waar in hemel, aard’ en zee te beschouwen zijn. Van het eerste wort’er in ’t gemeen gezeit; dat de [p. 121] maghten des hemels geschud zullen worden: en in ’t byzonder, dat zon en maan zullen bezwijmen, en de sterren uit den hemel vallen. Van het laatste schrijft Lucas, dat’er een groot gedrang zal zijn door het briesschen der zeen. Doch hoe de verduistering van zon en maan, of het vallen der sterren te verstaan zy, daer in komen de geleerden niet overeen. Hieronymus en Chrysostomus meinen datmen die plaats, niet na de letter, maar by gelikenis, verstaan moet: om dat het zonnelik lichaam zelf door de klaarheid van de ware Zon, Iesus Christus, duister en zonder licht zal schijnen. Doch het brieschen van Lucas zeebaren strijt hier tegen: want daar dat teiken niet by gelikenis verstaan kan worden, geloof ik het ook niet van ’t eerste. Denkt dan dat zon en maan eygentlik verduistert zullen worden, en de sterren of uit den hemel vallen, of wel zoo taenen dat zy niet gezien zullen worden, en daarom uit den hemel gevallen schijnen. Men stelt ook gemeinelik onder de teikens van Christus komste, dat’er een kruis in de locht gezien zal worden; ’t welk eenige gissen uit het gene Christus, Matth. XXIV. 30, zeit: Ende dan zal het teeken des Zoons des menschen in den Hemel verschijnen. Doch Vossius, die in het stuk van rechtschape godsgeleertheid, en niet in een thoonschijnige snatering daer van, misschien in de wijde weerelt zijns gelijken niet en heeft, houwt dit maar een enkele gissinge te wezen. Ja, gelijk het veel eenvoudiger is, zoo meint hy ook waerachtiger te zijn, dat door het teiken van de Zoon des menschen, de Zoon des menschen zelf verstaan moet worden: wiens gezicht een duidelik blijk van den jongsten dagh zal wezen. En met deze manier van spreken komt het overeen, dat Abraham, Rom. IV. 11, gezeit wort ontfangen te hebben het teiken der besnijdenisse; dat is, de besnijdenis zelf, die een teiken van ’t verbond was. Onderentussen beken ik dat de vorige uitlegging veel groote mannen voor haar heeft. Tot een besluit: men vraaght nopende dit kruis, [p. 122] van wat stoffe dat het zal wezen. Zommige meinen het zal ’t zelfde zijn daar onze Zalighmaker aan gehangen heeft. want al zijne deeltjens die door de gansche werreld verstrooyt zijn, zullen, zeggen zy, vergaart, en aen een gehecht worden. Doch, anderen oordeelen dat’er een kruis uit d’allerhelderste lucht gemaakt zal worden, ’t welk zo een grootte en klaarheid zal hebben, dat zon en maan door zijne tegenwoordigheit verdonkert zullen worden. Nu, dit teiken zou verschijnen tot vertroosting der geloovigen; die den gekruisten Christus aannamen, en tot verdoemenis der ongeloovigen die hem verwierpen. |
|
Tekstkritiek: |
| p 17 e.v.: In deze tekst zijn eigennamen cursief gezet. In de oorspronkelijke uitgave is dit echter in het tweede katern, van p. 17 tot 32, waarschijnijk abusievelijk, nagelaten Wij hebben de cursivering aangebracht zoals elders gebruikelijk. p. 39 Περὶ ὕψους er staat: Περὶ ὕψοις (Ook op enkele andere plaatsen is het Grieks en het Hebreeuws van de zetter niet correct) |