9807314 College Bloemlezing van Zuid-Afrikaanse

9 juli 2001

Louis Van den Bergh is in 1920 in Rijkevorsel-dorp geboren. Zijn vader was schoolmeester en werd toen Louis twee jaar was, directeur van een school te Sint-Jozef.

Louis houdt al vroeg van lezen. Vooral boeken die hem vertellen over andere landen vindt hij interessant. In de atlas trekt hij cirkels om plaatsen waar hij later naar toe wil. Hij fantaseert over het leven van mensen in verre landen.

Louis houdt zich intensief bezig met de filologie, maar tegelijkertijd blijft hij verhalen schrijven. Omdat hij zijn academische artikelen en zijn verhalen gescheiden wil houden, gebruikt hij het pseudoniem Aster Berkhof.¹ Van 1944-1946 is Louis als redacteur verbonden aan De Nieuwe Standaard. Zijn werkterrein is de buitenlandse politiek. In 1946 promoveert hij tot doctor in de Germaanse filologie.

Vanaf 1949 is Louis werkzaam in het middelbaar, hoger en wetenschappelijk onderwijs. Hij kan het leraarschap goed combineren met zijn schrijverij. Daarnaast maakt Louis zijn jongensdroom waar; hij maakt verschillende grote reizen. In 1952 reist hij door Noord-Afrika, in 1953 door Noord-Amerika en Mexico. In 1955 maakt hij een reis rond de wereld. In 1967 maakt hij een rondreis door Afrika; waarbij hij zeker twaalf landen bezoekt. Tijdens deze reis bezoekt hij ook Zuid-Afrika. Uit deze reis ontstond o.a. zijn beroemde en beruchte boek Het Huis van Mama Pondo. Zijn reizen vormen een inspiratiebron voor hem zowel W. de productie van verhalen als ook voor zijn werk bij radio en televisie. Door het televisiewerk komt hij in contact met zijn toekomstige echtgenote Nora Steyaert. Ze trouwen en krijgen in 1958 een zoon, Jan genaamd.

De reiservaringen beïnvloeden het denken van Louis. Louis is streng katholiek opgevoed in een tijd waarin het westen; de westerse beschaving, de westerse godsdienst de norm vormde voor de rest van de wereld.

Op twintigjarige leeftijd heeft Louis afstand genomen van het geloof.² Zijn overtuiging dat er niet één absolute waarheid is (bijv. het Rooms-katholieke geloof waarmee hij is grootgebracht), ziet hij bevestigd wanneer hij in aanraking komt met andere culturen. Religie is een manier om zin te geven aan het leven. Het toentertijd heersende idee dat het westen de beschaving met het hoogste peil zou zijn, wordt overtuigend tegengesproken door wat hij ziet in andere werelddelen. Het westen steunde dictaturen, landen waar groepen mensen werden onderdrukt en uitgebuit. Tijdens zijn reizen wordt hij geconfronteerd met het onrecht wat in deze wereld plaats vindt. Hij verzet zich hier tegen en dit komt naar voren in zijn boeken.³

Louis Van den Bergh is enorm productief en veelzijdig. Hij heeft zeer veel boeken, verhalen, reisverslagen enz. het licht doen zien. Hij begon zijn carrière als schrijver met het schrijven van korte verhalen, die verschenen in schoolbladen en jeugdkrantjes. Zijn eerste gepubliceerd verhaal Verrader verscheen in 1937.⁴

De eerste verhalen van Berkhof kenmerken zich door een lichte toon, (te) veel fantasie en weinig psychologische diepgang.⁵ Zijn werk is niet literair te noemen. Desondanks weet hij vanaf het begin van zijn schrijverschap een groot deel van zijn publiek aan zich te binden. Zijn publiek bestaat hoofdzakelijk uit katholieke en Vlaamsgezinde lezers.⁶

Van den Bergh geeft zijn wetenschappelijke carrière op om zich op het schrijven van verhalen te gaan richten. M.b.t. een wetenschappelijke carrière zegt hij: Maar ik sloeg geregeld die boeken dicht. Ging weer schrijven. En ik dacht; waarom moet ik eigenlijk iets doen, terwijl ik zit te hunkeren naar iets anders.⁷ De naam Aster Berkhof is dan nu ook meer van toepassing.

Zijn boeken kunnen globaal ingedeeld worden naar de volgende genres; humoristische romans, jeugdromans, detectives, historische romans, streekromans, psychologische romans, reisreportages en -verhalen, en romans waarin hij sociale en ethische problemen aan de kaak stelt.

Het werk van Berkhof heeft zich ontwikkeld van lekker lopende verhaaltjes tot geëngageerde boeken.⁸ Hij is niet bang om bijvoorbeeld religieuze zaken aan de orde te stellen. Dit doet hij in een boek als Dagboek van een missionaris, dat in 1962 verscheen. De hoofdpersoon in dit boek blijft gelovig, maar hij is er niet gelukkig bij. In een boek als De woedende Christus dat in 1965 verscheen, laat Berkhof de hoofdpersoon afscheid nemen van zijn geloof, in plaats daarvan wordt de hoofdpersoon iemand die bewust naar welzijn streeft.

Hierin komen de eigen ervaringen van Berkhof naar voren. De worsteling van Berkhof om los te komen van zijn geloof, de ontdekking dat er niet één absolute waarheid is, de ontdekking van de fouten van de westerse maatschappij; hoe zij dingen goedkeuren onder het mom van de godsdienst. Zo heeft Berkhof voor zijn schoolexamen nog moeten leren dat een dictator goed kon zijn, als hij tenminste katholiek was.⁹

Door zijn reizen wordt hij ook geconfronteerd met het onrecht in deze wereld. In 1967 maakt hij een grote rondreis door Afrika. Hij doet ook Zuid-Afrika aan; de wantoestanden die in dit land heersen, grijpen hem sterk aan. In 1971 verschijnt van de hand van Berkhof Het Huis van Mama Pondo. Het is een felle aanklacht tegen de apartheid en daarmee tegen de overheersing van de ene bevolkingsgroep over de andere. Het Huis van Mama Pondo doet zeer veel stof opwaaien temeer daar hij met T. Brulin één van de weinigen is die in Vlaanderen een kritisch geluid laat horen t.a.v. het apartheidsbeleid in Zuid-Afrika.¹⁰

In 1977 verscheen nog een werk met o.a. Zuid-Afrika als decor: Lieve, mooie aarde. Dit boek is een zeer pessimistisch boek. De hoofdpersoon Hans -een jonge dichter- leeft in een paradijselijke droomwereld maar dan wordt hij meegenomen naar verschillende plaatsen in Zuid-Amerika en Afrika waar men hem de afschuwelijkste misdaden tegen de mensheid laat zien.¹¹ De boodschap van het verhaal is dat de mens van nature slecht is en niet moet proberen om goed te zijn.¹²

Een boek met zo’n pessimistische visie heeft Berkhof overigens niet meer geschreven. Hij zegt in een interview wat betreft dit boek dat hij toen nauwelijks nog kon geloven in de goedheid van de mens, maar: Ik geloof nu weer in het vermogen om de andere stakker bij de hand te nemen en samen een leven te maken dat waard is om geleefd te worden. […] En we proberen samen een gemeenschap te maken waarin het leven beter is dan vroeger. Dat sociale geloof heb ik pas in latere boeken gevonden.¹³

Jonckheere noemt Berkhof één van de meest geliefde en populairste schrijvers van Vlaanderen.¹⁴ Zijn reputatie als schrijver van ontspanningslectuur heeft ertoe bijgedragen dat zijn latere boeken die vaak over sociale, religieuze en ethische/politieke problemen handelden ook de brede lagen van het publiek bereikten. ¹⁵ De volgende uitspraak verklaart waarom de toonzetting van veel van Berkhof’s latere werk is veranderd. Optimistisch ben ik heel lang geweest. Maar als je gaat leven in; niet naast, maar in het onrecht van de wereld, dan verdwijnt de jool wel.[…] Misschien heb ik vroeger wel naast een aantal dingen geleefd, waar ik beter in geleefd had, […]¹⁶

Het werk van Berkhof wordt niet tot de literatuur gerekend. In recensies worden zijn boeken vaak geprezen om het verhalende karakter en de vlotte verteltrant.

Het Huis van Mama Pondo neemt een bijzondere plaats in tussen al het andere werk van Berkhof. Het wordt de bekendste en meest herdrukte Nederlandse anti-apartheidsroman genoemd.¹⁷ Het boek wordt gewaardeerd vanwege het feit dat het een goed geconstrueerd verhaal is wat heel waarheidsgetrouw en op een geloofwaardige manier verslag doet van de apartheid in Zuid-Afrika (een controversieel onderwerp in die tijd.) Aan de andere kant wordt ook dit boek (evenals het meeste van zijn andere werk) nergens geroemd om zijn eventuele literaire kwaliteiten. Dit zou kunnen samenhangen met het feit dat Berkhof niet genuanceerd genoeg is en dat de personages niet genoeg psychologisch uitgediept zijn. Mama Pondo is een heldin en de Boeren zijn allemaal laf en bang. Veel personages in het boek zijn types, hierin spant Mama Pondo de kroon.

Berkhof is in Nederland niet zo bekend als in zijn vaderland. Dit zou te maken kunnen hebben met het feit dat de Nederlandse critici bijna geen aandacht hebben voor de Vlaamse literatuur.¹⁸

Ook in Het Huis van Mama Pondo speelt Sophiatown een belangrijke rol. In het verhaal komt de geschiedenis van de ontruiming en verwoesting van Sophiatown voor. Niet voor niks zal de schrijver het verhaal juist hebben gesitueerd in Sophiatown. De gebeurtenissen rondom Sophiatown laten goed het ware gezicht zien van apartheid.

De verteller David Tugela vertelt als één van de weinige overlevenden het verhaal van zijn familie en volk die een strijd streden tegen het onrecht dat hen werd aangedaan. Moeder Sara is de spil van de familie. Zij wordt Mama Pondo genoemd, omdat zij een afstammeling is van koninklijke Pondo-stamhoofden. De familie Pondo is een intellectuele familie die met blanken omgaat. Ze houden zich met politiek bezig (de een wat meer dan de ander). Hun liefste wens is dat de zwarte bevolking en de blanke eens in vrede naast elkaar zullen leven. Wanneer het verzet tegen de blanke overheersing opkomt, wordt benadrukt dat het om een vreedzaam verzet moet gaan. Zowel de historische figuren als de spreekbuis van de familie Tugela, dominee David Tugela, dragen dit idee uit.

In dit verhaal begint het verzet met de Vrijwillige Ongehoorzaamheidscampagne. Overal in het land wordt de zwarte bevolking in vergaderingen toegesproken en opgeroepen om niet langer naar de wetten die hen onderdrukken, te luisteren. Men waarschuwt ook geen geweld te gebruiken. Mama Pondo doet ook mee aan de actie en zij belandt voor een tijdje in de gevangenis. In de rest van het verhaal krijgt het verloop van de vrijheidsstrijd in zijn verschillende aspecten gestalte in de verhalen van de familieleden. Ze worden allen op de één of andere manier het slachtoffer van het apartheidsbeleid. Alleen David, degene die het verhaal vertelt, overleeft het.

De droom van de familie Pondo is dat blanken en zwarten in vrede naast elkaar zouden kunnen leven. Dit is de droom van heel veel zwarte mensen. De blanken denken er blijkbaar heel anders over. Zij willen de zwarten overheersen. Dit proberen ze door allerlei wetten uit te vaardigen die ervoor zorgen dat huwelijken tussen zwart en blank worden ontbonden, die de zwarten en blanken niet bij elkaar laat wonen, die hun hun stem ontneemt en hun vrijheid. Dit roept agressie op van de kant van de zwarten. De vrijheidsstrijd wordt grimmiger. Er ontstaat een tweedeling binnen de zwarten; de ene groep blijft pleiten voor vreedzaam verzet zonder geweld, de andere groep organiseert zich en roept hun leden op tot geweld.

Ook in de familie Tugela zien we die tweedeling terug. Voorbeelden van mensen die vreedzaam verzet willen zijn David Tugela, James Nlolo en Dr. Illovo. Zij blijven tot het einde van de strijd vreedzaam. (Zie p. 388) Vader en moeder Pondo blijven tot op het laatst van hun leven geloven in het recht van ieder mens om in vrijheid te leven en zij weigeren zich te onderwerpen aan welke vorm van gezag dan ook. Ook wanneer zij in het bijzijn van hun volk met geweld gedwongen worden te buigen voor het gezag weigeren zij. David ziet hoe zijn beide ouders worden doodgemarteld.

Dan is alleen nog Jesse over. Jesse is een voorbeeld van iemand die met geweld strijdt voor de vrijheid. Hij is de leider van een verzetsleger. Zij hebben hun schuilplaats in de bergen. Helaas wordt Jesse verklikt en gevangengenomen. David die juist zijn broer wilde opzoeken, ziet Jesse nooit meer en wordt zelf opgepakt en verbannen wegens ongehoorzaamheid.

Het Huis van Mama Pondo wordt door de critici tot verschillende genres gerekend. De Visser noemt het een historische roman omdat Nagenoeg de volledige evolutie en historie van de grote en kleine apartheidspolitiek […] harmonisch in het verhaal van de noodlottige geschiedenis van de Pondo-familie Tugela verweven [wordt].²² Van Campenhout noemt het werk een mengeling van reportage en fictie omdat Berkhof in zijn inleiding bepaald bronnenmateriaal noemt wat hij heeft gebruikt. Hij drukt de lezer op het hart dat de feiten echt zijn maar dat de personages fictief zijn.²³ Ik vind beide benamingen wel bij het boek passen. Wanneer we het werk vergelijken met historische bronnen dan zien we dat Berkhof inderdaad zich aan de geschiedenis heeft gehouden.

Qua werkwijze heeft het wel wat weg van een reportage. Er komt ook een Vlaamse journalist; Pierre Van Bergen in voor. Door zijn ogen zien we verschillende episodes in de strijd om vrijheid. Het verhaal zelf is niet in reportagevorm, daarvoor is het niet objectief genoeg. Immers de hele geschiedenis van de familie Tugela en de zwarte bevolking wordt weergegeven door iemand die er midden in staat: David Tugela.

De compositie van het boek is als volgt: het boek begint met een stuk uit het dagboek van David. Het is 10 augustus 1992 — zo staat boven aan de pagina vermeld — en de banneling Paulus Mkombe vertelt hoe er einde is gekomen aan zijn leven als banneling en hoe hij zijn echte naam David Tugela weer terugkrijgt. Vanaf dat moment gaan zijn gedachten terug naar wat er achter hem ligt. Dan begint het eigenlijke verhaal met hoofdstukindeling. David Tugela reist in tijd en ruimte zijn geschiedenis achterna en vertelt zijn verhaal aan de lezer. Hij begint zijn verhaal met het ontstaan van het verzet van zijn volk tegen de (blanke) overheersers. Het verhaal is opgebouwd uit verhalen rondom de verschillende familieleden. Deze verhalen geven elk weer een eigen aspect van de vrijheidsstrijd. Zo ontstaat er een vrij volledig beeld van de geschiedenis van de apartheid. Het boek eindigt met een hoofdstuk dat qua tijdsverloop aansluit op de inleiding. Aan het einde van David’s verhaal komt zijn broer Jesse nog aan de beurt. Zijn broer werkt in het verzet. David die dolgraag zijn broer wil zien gaat naar hem toe en wordt opgepakt. Als straf voor zijn overtreding wordt hij verbannen naar de woestijn. Het hele verhaal is chronologisch geordend. De inleiding is gesitueerd in het heden en gaat dan terug naar het verleden. Na het einde van het verhaal word je als het ware weer naar het begin verwezen. Er is sprake van een cirkelstructuur. Het is een verhaal zonder begin- en eindpunt. De laatste regel luidt: We holden de poort uit als liepen we onze vrijheid tegemoet. Deze regel is naar de vorm een flashback naar het begin van het boek waar we lezen dat David inderdaad zijn vrijheid terugkrijgt. Wanneer we letten op de chronologische volgorde van het verhaal gaat het hier om een vooruitwijzing naar de tijd waarin David inderdaad zijn vrijheid zal herkrijgen.

Wat betreft de stijl van het boek zijn er overeenkomsten te noemen met de rest van het oeuvre van Berkhof. Het Huis van Mama Pondo heeft een vlotte verteltrant met veel dialogen, het verhaal wordt niet altijd zonder sentiment verteld, zeker daar waar sprake is van emotionele gebeurtenissen (zoals bijv. de scène waar Tom onschuldig wordt opgehangen) wordt de verteltrant heftiger en heel beeldend zodat de lezer in het verhaal wordt getrokken. Berkhof gebruikt geen ingewikkelde zinsconstructies of moeilijke woorden. Berkhof’s stijl is vrij ingetogen, in die zin van weinig versieringen of mooie woorden. Hierdoor blijft de meeste aandacht uitgaan naar de inhoud van het verhaal.

Paul Hardy heeft het over een roman waarin de feiten niet werden vervalst, de politieke achtergronden scherp worden belicht en het verhaal van de ondergang van de familie Pondo op een bedwongen wijze wordt verteld.²⁵

Demedts twijfelt sterk aan het waarheidgehalte van het verhaal. Hij vindt (evenals Roskam) dat Berkhof zwaar overdrijft en dat hij het beter op kan nemen voor een volk, dat ons in de natuurlijke orde der dingen nader ligt dan andere en ons bovendien nooit iets gedaan

heeft. ²⁶

Je hoeft maar rapporten, boeken e.d. met feiten over de apartheid op te slaan om te zien dat Berkhof gelijk had. Bovendien heeft de tijd Berkhof in het gelijk gesteld.

Het verhaal heeft vooral een koloniale tint omdat het gaat over twee ongelijke groepen. De blanke is na zoveel eeuwen nog steeds de machthebber en de zwarte staat aan de verkeerde kant. In dit verhaal zien we hoe de Tugela’s en met hen zoveel andere zwarten (en ook enkele blanken) eindelijk in opstand komen tegen deze koloniale situatie. Zij beseffen dat ze recht hebben op vrijheid en autonomie en besluiten er koste wat het kost voor te vechten.

Ik heb voor een fragment uit Het Huis van Mama Pondo gekozen omdat zowel de inhoud als de receptie van dit boek een interessant beeld scheppen van een stuk Zuid-Afrikaanse geschiedenis; de apartheid. Het geeft ons een beeld over hoe er vanbinnen uit is gereageerd op de apartheid maar ook hoe men van buitenaf aankeek tegen de apartheid.

Het boek is geschreven vanuit een bepaalde visie (je kunt duidelijk merken dat hij voor de zwarte bevolking is) maar Berkhof heeft wel geprobeerd de werkelijkheid zo volledig mogelijk weer te geven. Wanneer men bijv. een publicatie van Unesco of de geschriften van Desmond Tutu vergelijkt met Het Huis van Mama Pondo dan zal men zien dat deze overeenkomen w.b. wetten die ingesteld werden, gebeurtenissen en mentaliteit van de zwarten. De hoofdpersoon van Het Huis van Mama Pondo: dominee David Tugela, is een zachtaardige man die bidt om de overheerser niet te haten. In het hele boek komt naar voren dat de zwarten in vrede willen samenwonen met de blanken. Wanneer we bijv. kijken naar The rainbow people of God, een werk geschreven door Desmond Tutu, een bisschop die een belangrijke rol heeft gespeeld tijdens de vrijheidsstrijd, dan spreekt uit dit boek dezelfde mentaliteit.

In het door mij gekozen fragment zien we hoe een stuk geschiedenis wordt ingekleurd tot een goed leesbaar verhaal. Hierbij wil ik benadrukken dat Berkhof zich aan de chronologie der gebeurtenissen wil houden, uitgaat van de feiten en de historische figuren zo waarheidsgetrouw mogelijk wil neerzetten. Juist doordat de schrijver de geschiedenis van de apartheid verweeft met mensen van vlees en bloed, wordt deze geschiedenis heel dicht bij lezers (die ver van de apartheid vandaan staan) gebracht. Ik acht dit boek van belang als historisch document dat bovendien voor een breed publiek toegankelijk is.

Wanneer we echter uitgaan van deze definitie dan zouden heel wat auteurs die totnogtoe uitgekozen zijn, geschrapt moeten worden. Dit zou ook de ondergang betekenen voor het fragment uit Het Huis van Mama Pondo van Aster Berkhof, omdat hij immers niet in Zuid-Afrika heeft gewoon. Hij is er alleen maar voor een korte tijd geweest.

Hier staat tegenover dat Berkhof zich jarenlang heeft verdiept in Zuid-Afrika en dat hij al belangstelling had voor Zuid-Afrika in 1948. Het Huis van Mama Pondo is een goed gedocumenteerd verhaal. De historische gebeurtenissen en personen die in het boek voorkomen zijn controleerbaar en komen ongeveer overeen met historische en (auto)biografische bronnen. Ook het engagement wat eruit spreekt is waar en noodzakelijk gebleken.

Uit het feit dat Het Huis van Mama Pondo zovele malen is herdrukt, blijkt dat het boek enorm werd gewaardeerd. Het boek heeft een breed publiek kunnen bereiken en zo meer mensen bekend gemaakt met Zuid-Afrika en de situatie zoals die daar heerste.