HEt nadeel, geleden by het Wees- en oudemannenhuis, door het sluiten van den kostelijcken en kunstigen tooneelhemel, na twee reizen speelens, beweeghde my, nu dry jaeren geleden, Salmoneus treurspel te dichten, om ten minste toen d’onkosten eenighzins te vergoeden, en dien toestel te passen op d’overoude fabel des verwaeten Konings, van wien Virgilius in Eneas hellevaert aldus zingt:
’K zagh’er oock Salmoneus, Eols zoon,
Afgrijslijck pijnigen, die, als een allersnootste,
Godts weêrlicht donderkloot en blixemstrael nabootste.
Dees liet in Grieckenlant, en midden door de stadt
Van Elis, daer hy trots op zijnen wagen zat,
Zich met vier paerden door den drang der Griecken voeren,
En, zwaejende eene torts, braveerde met rumoeren
Den Goden in de lucht, en stackze naer hun kroon.
Dees zinnelooze durf de koopre brugh uit hoon
Oprennen met zijn paert, en weet met razen ruischen
En storm den blixem en den donder na te kuischen,
Dat niemant oit vermoght: maer Godts almogentheit,
Om fackel roockrigh licht noch zulck een onbescheit
Verlegen, schoot met kracht en uit de dicke wolcken,
Dreef met een’ dwarrelwint, ten spiegel aller volcken,
Hem neder, dat hij plofte.
Homeer noemt Salmoneus den degelijcken vader, het welck d’ uitlegger Didymus verstaet schimpswijze gezeght te zijn: want Virgilius en alle andere poëten gedencken hem ter oneere. Ick neeme met Eustathius gaerne aen dat hy een natuurkundige en wiskunstigh toesteller van stormgevaerten was, die (gelijck de bussekruitvinder, zoo men zeght, met verlies van zijn eigen leven) donder en blixem nabootsende, stof beschafte aen dit gedichtzel van het staen naer de vergodinge, by de Griecken ἀποθέωσις genoemt: en hierom moght men dit lasterstuck wel eene dolheit naer de reden en zeden, [fol. *2v] hem den dollen Salmoneus heeten, en het tooneel weigeren: maer d’overoude Griecken en Latijnen stoffeeren oock hunne tooneelen zelfs met natuurlijcke dollen, en komen met den zinneloozen Ajax, Orestes, Pentheus, de Razernyen, de razende Bacchanten, den droncken Polyfemus, een’ menscheeter, en den dollen Herkules opdonderen. De ridder en drost Hooft, loflijcker gedachtenisse, verhaelde my, veele jaeren geleden, hoe een fluitenist in het dolhuis op zijn Duitsche fluit begon te blazen, waerop terstont elck kranckzinnigh hooft eenen byzonderen toon en grimmas zette, naer den ongelijcken temper en inbeeldinge der ontstelde herssenen. d’ een begon te lachen, d’ ander te schrejen, te zitten, te klauteren, te springen, te zingen, de handen te wringen, te kermen, te schermen. men hoorde en zagh den haenekraey, geblaet van schaepen, greepen van aepen, gebas van honden, gehuil van weerwolven, en het loejen van stieren. men hoorde aexters, papegaejen, en kraejen, uilen, zeemeeuwen, en spreeuwen, en wiltzangk, een oubollige muzijck van dolle muzikanten, zonder maet, onder een gemengt, en zoo menigh dolhuis, zoo menigen weêrgalm. Toen nu mijn leerachtigh treurspel van Lucifer zoo veel spels maeckte, docht my het verhael van den Heere Drossaert hier niet qualijck op te sluiten, en dat ick mede onder diergelijck gezelschap vervallen was. Indien wy den tooneeltoon op bybelstof zetten; men schreeuwt dat Godts naem gelastert, het heilighdom des Heiligen Geests ontheilight wort. Speelen wy Heidensche fabelen, en kloecke verzieringen, men beschuldight ons van ydelheit en lichtvaerdigheit: Brengt men zinnespeelen te voorschyn, om goede zeden te planten, dat waenen zommigen hun alleen aenbesteet te zyn: waerom de gemelde Heer Drost wel magh zeggen:
’t Is quaet iet aen te slaen met naugezette liên.
Een rymer van den ouden tyt vraeght:
Wie kan ’t maken, zegh het my,
Dat het alle man te passe zy?
Waerop in rym van outs geantwoort wert:
Hy kan ’t passen, die het koren laet wassen:
Maer de Griecksche poët Theognis zeght hier tegen, dat Iupiter zelf een iegelyck niet behaeght, het zy dat het regene, of de zon schyne. Het is dan geen wonder dat de zonneschyn der tooneelen en spelen een iegelyck niet behaeght. In het berecht voor Lucifers treurspel, waeruit de kunstgenooten veel lichts [fol. *3r] kunnen scheppen, wort breeder aengewezen het stichtelijck gebruick der heilige spelen, en de goede vruchten, hieruit gesprooten: maer d’ ervaerenheit leert ons dat een zelve zaeck naer de luimen des tijts aengenomen of verworpen wort. My gedenckt dat mijn zuster binnen Keulen, by eenen schoolmeester van de Geneefsche gezintheit, Moses geboorte met haere medeschoolieren, als Moses zuster, holp speelen, en toen Iochebeds moederlijck hart van droefheit bezweeck, daer zy het rieten kistje, waerin het kint lagh, den stroom en Godts genade zoude beveelen, ontlaste de dochter haer van dien last, zette het kistje in den nagebootsten Nyl, sloegh het van verre gade, en bestelde dat haer onnozele broeder, in den schoot van Faroos dochter geborgen, by de rechte moeder ter minne besteedt wiert. My heught oock dat ick zelf t’ Uitrecht voor het Stadthuis, door last der Heeren Burgermeesteren, ten dienst der Latijnsche schoolieren, een tooneel gebouwt zagh, met eene opgaende brugge hieraen geslagen, waer langs de reus Goliath met de heirkracht der Filistynen tegens Sauls leger aen quam opdonderen, en, van Davids slinger met eenen kay in het voorhooft getroffen, nederplofte, dat de stellaedje kraeckte. Toen de Wethouders van Haerlem geraden vonden het oudemannenhuis met eene loterye te bouwen, beriepen en noodighden zy de rederijckkamers, uit steden en dorpen door het gansche lant, om, op het cierlijckste en onkostelijckste uitgestreecken, den grooten Intre om prijs te vieren; en men speelde eenighe weecken voor het stadthuis, in het gezicht der kercke, zonder belet van de kercke. De Brabantsche kameristen van Amsterdam traden toen mede ter poorte in, onder den triomfboogh door, met den bermhartigen Samaritaen, die den gewonden en half naeckten mensch geleide, terwijl dees, op zyn paert leggende, vast klippertande, en schier doot van koude was. De Ioodsche tooneeldichter Ezechiël verloste al van outs door zynen Moses de Hebreen uit de duisternisse van Egypten. De Schotse Buchanaen, leermeester van Koning Iacob Stuard, heeft Iephtha en Sint Ian den Dooper ten tooneele gevoert; Schoneus, de Latijnsche schoolvooght te Haerlem, ons zyne bybelsche histori-spelen nagelaeten, en naerdien hy de tedere herssens der jongkheit met het zout der wijsheit en eerlijcke zeden voor bederf zocht te bewaeren, zoo wert hem, met eene gemeine bestemminge der braefste vernuften, de titel van Christenschen Terentius vereert. De groote Cezar Scaliger, die te Leiden, als een orakel van wijsheit, te prijck zat, en door den mont van zijnen dapperen leerling Heinsius uitgeroepen wort voor een kerck van alle kunsten en wee- [fol. *3v] tenschappen, stelde uit Aristoteles en den goddelijcken Plato eene wijze op blyde en droeve spelen, en toestel van schouburgen, tooneelen en personaedjen. De zelve Daniel Heinsius, die welspreeckende Professor, een vermaert poët, oock by de Heeren Staeten tot hunnen geheimschrijver in het Synode van Dordrecht gebruickt, ontvouwt geleerdelijck Aristoteles onderwijs van het treurspel, om den schouburgh met de fackel van zijn oordeel voor te lichten, en opent het treurtooneel van Herodes kindermoort. Hy prijst den tooneelyver en de spelen der Griecken, zoo hoogh by hen geschat, dat d’ onkosten der zelve, naer zyne getuighenis, niet min dan hunne oorlogen bedroegen. De doorluchtige Professor der Historien, Gerardus Vossius, houdt rijckelijck de hant aen dichtkunst en tooneelpoëzy, den Heeren Staeten der vrye Nederlanden opgedraegen, en vereerde my met dat boeck, oock den schouburgh en mijn treurspel met zijne tegenwoordigheit. Hy getuight dat Godt zelf een groot gedeelte der Heilige Schrift in poëzye vervatte, en de Doctoren der oude Kercke uit hunne poëzye een groote eer bereickten, en de Kercke vruchten toebroghten. De wijze Hugo de Groot, de fenix van zyne eeuwe, vertoonde ons, gelijck voorheene de heilige outvader Gregoor Nazianzeener, JESUS CHRISTUS, die, op het kruisaltaer, tot eene zoenofferhande voor alle menschen, zijnen geest in de handen van zijnen hemelschen Vader beveelende, den bitteren doot storf: en de godtvruchtige rol van zijnen Iosef, voor Koning Iacob Stuards dochter hier in den schouburgh gespeelt, leerde het ongelijck door de Broeders hem aengedaen, vergeven en vergeten. De grootachtbaere Raetsheer van den Honert, verheerlijckt zijnen tooneelstijl met Moses den tafelbreecker, en de schennis van Thamar. Maer wat most ick niet vergeeten? De poët Theodorus Beza, wiens yver den Staet en de kerck van Geneve zoo zuiver bewaerde, als die door Kalvyn hervormt was, heeft zyn treurspel van Abrahams offerhande nagelaeten: En Blondel, namaels Professor der historien, quam met allen den vaderen van dat groote Synode, te Castres in Languedocq, in het schouperck het spel der Latynsche scholieren zien en hooren. Het oordeel en beleit van zoo veele grootachtbaere Heeren en hooghgeleerde mannen behoorde dan billijck deze onweetende menschen t’ overtuigen: want wat reden is wettigh genoegh om eerlijcke en staetnutte kunsten en oefeningen dus haetelijck en onbeschaemt door te strijcken? De tooneelkunst den menschelijcken handel, gelijck de schilderkunst en beelthouwery de natuur, nabootsende, mengt het eerlijck en het nut onder een, gelijck Horatius zeght:
[fol. *4r]
Omne tulit punctum, qui miscuit utile dulci.
Hy heeft op ’t rechte wit gemickt,
Die stichtende oock den geest verquickt.
De tooneelkunst wyst aen wat eerlyck wat schandelyck luit. De treurstyl, die allerhooghst op geluck en ongeluck der Grooten draeft, arbeit om de menschen weeck in den boezem te maecken, schildert de hartstoghten naer het leven af, leert naer voorvallende gelegenheit den toom des Staets vieren of aenhaelen, en elck zich zacht aen een anders ongeluck spiegelen. Zy beelt levendigh de wysheit uit, die in deftige voorbeelden, uit de historien getrocken, bestaet: want in de historien ziet men geduurigh het radt van avontuure draejen, en hoe de menschen hier met elckanderen omspringen, waerom Plutarchus, die befaemde zedevormer, uit den mont van Gorgias zeght: Het treurspel is eenerhande slagh van bedrogh, waer door hy, die een ander bedrogen hadde rechtvaerdiger,* en de geen, die bedrogen was, wijzer kon worden dan een die onbedrogen is: want het treurspel bedrieght of verkloeckt, naerdien het een verziersel verhandelt: maer het bedrieght zoo geestigh, dat het verzierde geheel waerachtigh schijnt: doch hy schijnt rechtvaerdiger te handelen, die de menschen bedriegende of verkloeckende, hun eenigh nut aenbrengt: en hy is wijzer, die door gedichte fabelen leert kennen wat schandelijck of eerlijck luit. Het vaers, in het voorhooft des schouburghs uitgehouwen, magh wel zeggen:
De weerelt is een speeltooneel.
Elck speelt zijn rol, en krijght zijn deel.
Hoewel het tooneelspel zulck eene ry van eeuwen in eere gehouden, gehanthaeft, en oock gehanteert van Keizeren, Koningen, Vorsten, Veltoversten, Staeten en letterwyzen, voor geen gewelt van eenen hoop dringeren en dommekrachten zwicht, nochtans past het den voorstanderen der tooneelen niet altijt stomme honden te zyn, maer hunne loflijcke kunst tegens dwersdryvers en tooneelvlegels te verdaedigen, op dat het stichtelijck gebruick des Schouburghs in aenzien en eere blyve, terwyl Salmoneus allen aenschouweren, gelyck de verdoemde Fleggas uit den jammerpoel, toeschreeuwt:
Discite justitiam moniti, & non temnere Divos.
Dat is:
Leert rechtvaerdigheit betrachten,
En geen Godtheit te verachten. |
