Petrus Burmannus - Redenvoering voor de comedie - 1711

Petrus Burmannus: Redenvoering voor de comedie. Utrecht, 1711.
Vertaling van de Oratio pro comoedia.
Uitgegeven door dr. A.J.E. Harmsen, Universiteit Leiden.
UBA
In deze uitgave zijn evidente zetfouten gecorrigeerd en gemarkeerd met een asterisk.

PIETER BURMANS

REDENVOERING

VOOR DE

COMEDIE,

In ’t openbaer opgezegt by den aenvang zijner

ACADEMISCHE LESZEN,

OVER DEN

Toneeldichter Terentius.

Op den 14 September 1711.

[Vignet: Pax artium altrix]

Te UTRECHT,
_________________

By WILLEM vande WATER, Drukker
der Academie. 1711.

[fol. *1v: blanco]
[fol. *2r]

VOORREDEN

Aen den onzijdigen

LEEZER.

Dat ik deze myne Redenvoering niet alleen in de Latynsche Tael uitgegeven, maer zelfs in d’onze overgebragt hebbe, schoon my noit in dezelve geoeffent heb, en wel weet, dat aen vieze zifters der zelve niet behagen zal, is alleen geschied, om dat ik dachte de beste uitlegger te zyn van myn’ eigene woorden, en des te geruster die zo wel als de Latynsche voor de myne t’erkennen. Ik wierde ook genoodzaekt dezelve in ’t Duits te brengen, om onder ongeletterde menschen te stuiten al die logentael en lastering, met welk een zeer klein getal van toehoorderen, daer ik het minst van verwagt en verdiend hadde, my mede bekladde: en, schoon alle, welke ik, zedert dezelve van my in ’t openbaer gedaen is, gesprooken hebben, my betuigden, niets diergelyks uit mynen mond gehoord te hebben, was echter het gezag der gezeide Heeren zo groot, dat zy niet alleen het gemeene volk, maer eene gantsche vergadering konden wys maken, dat ik gebruikt hadde aenstootelyke uitdrukkingen tegen de Godsdienst, en der Leeraren bedieninge. ’T quam my onbegrypelyk voor, dat het onder verligte verstanden en Christenen mogelyk konden zyn, op ’t zeggen van eenige aenklagers tegen iemand, die noit gehoord, of ontrent wiens zeggen geen de minste onderzoekinge was gedaen, op een ongemeene en faemrovende wys, aenstonds zo te woeden: dat men, zelfs tegen het uitdrukkelyk verbod der Overigheid, zoude een besluit konnen krygen, om over een Leeraer in de Academie, welke geen lid van die ge meente is, wiens zorg haer is toevertrouwt, aen de Regeering [fol. *2v] te klagen; en dat men in die klagte zulke generale beschuldiginge zoude gebruiken. Doch dewyl ik die altyd voor lasteringen heb gehouden, deed ik myn best om te vernemen, waer in die aenstotelyke uitdrukkingen bestonden. Te meer, dewyl ik hoorde, dat er waren, die in ’t eerste met uittrekzelen van myn Vertoog de stad rond draefden, en stoften, dat zy die geheel in haer geheugnis hadden. Maer die fijnder en geoeffender waren, maekten ras dat die uittrekzels verdweenen, en achteden veiliger met gemeene praetjes, daer ik noit den eersten Auteur van zoude konnen uitvinden, myn hatelyk te maken. Alleen vernam ik met zekerheid, dat aen voorname Heeren zelfs was wys gemaekt, dat in ’t voorspreken der Comedie, ik onder anderen hadde gezegt, dat men niet meer hoefde te Kerk te gaen, dewyl men beter gestigt konde worden in de Comedie, dat ik gewenscht hadde zelfs in de Comedie te serven, dat ik de Leeraers Comedianten hadde genoemt, en haer in eenen rang met de Toneelspeelders gesteld, dat de Predikanten, en droefgeestige Leeraers wat mogten bidden en huilen, dat wy ons maer moesten vrolyk maken, en met Comedien verlustigen. Daer waren ’er, die verzogten, dat de Regeering zorg zoude dragen, dat Gods name niet gelastert wierd, en meer andere hatelyke uitdrukkingen, van dewelke ik niemand, zelfs onder aenbieding, van zo bewezen wierden, een goede zomme gelds aen den Armen te verbeuren, konde vinden, welke dezelve staende wilden houden. Myn meening is gantsch niet deze bittere lasteringe, daer heel Utrecht mede vervuld is, te wederleggen, verzoeke alleen den onzydigen Leezer, dat hy gelieve met ernst en aendagt deze myne Redenvoering in zyne zamenhang te leezen, en dan geloof ik, zo’er noch onpartydig oordeel in de wereld over is, de logen van zelfs zig zal schamen, en dat ’r niemand zal te vinden zyn, die het gezegt heeft. Ik zal alleen myn bezig houden in deze Voorreden, om iets ontrent de stoffe myns Vertoogs, en het regt van myn perzoon, om zulke stoffe te behandelen, te zeggen.
Niemand zal my ontkennen dat er verscheide stoffen zyn, die op tweederhande manieren konnen behandelt worden, of heel Theologisch, of heel Politisch, en dat men een nette bepalinge tusschen die twee wetenschappen kan stellen. Daer zyn zaken, die men alleen Theologisch hoorden te behandelen, en die men wel afscheidentlyk van de gantsche Policie kan beschouwen, in haer [fol. *3r] ware wezen en eigenschap, en alzo met alle strafheid en rigeur uit de Goddelyke Schriften, en gezonde reden halen, gelyk de verborgentheden des geloofs, en eenige hoofdstukken. Dezelve kan men niet te kragtig aen de Gemeinte voorstellen, tot navolging of myding. Byaldien nu alle menschen konden begrepen worden te leven, zonder betrekking op huishoudinge of burgerstaet, zoude het getal van diergelyke stoffen veel grooter zyn, als nu men in die geschapentheid de Christenmenschen ziet. Want de zamenwoning en borgerstaten konnen geenzints bestaen, of in zommige zaken moet van de strengigheid wat toegegeven worden, om de gemeene rust niet te stooren. En dit is ontwyfelbaar, zelfs by alle Godsgeleerden, in zaken, die na het algemeen gevoelen onverschillig zyn; maer daer zyn’er, over welke men zomtyds, na de mode der tyden, twist, of zy onverschillig zyn of niet. Gelyk het bezit van geestelyke goederen, bank van leening, ’t lot in gevallige speelen, danzen, lang hair, paruiken of fontagnes te dragen, en meer versleten stoffen, en eindelyk de Comedie. Hier ontrent verdeelen zig de Godsgeleerden. Daer zyn’er, die met bescheidentheid in het gebruik dezer zaken bewilligen, als men eenige voorbehoedzels waerneemt, welke het zondige, dat gemeenlyk met dezelve vergezelschapt gaet, wegneemt, of verminderd. Dog die na de naem en eertytel van ernstige Leeraers staen, geven dit niet toe, en veroordelen alles, en donderen tegen zulke dingen schrikkelyke straffen over land en huisgezinnen uit. De Polityken, die meenen het haer vry te staen, alle zaken, die niet in haer eigen aert en wezen, noodzakelyk vereischen alleen uit Gods Woord, en afzonderlyk van het Burgerlyke behandelt te worden, te beschouwen met een ander oog, en bezadigder oordeel, als de Godsgeleerden. Zy laten dezelve onder malkanderen twisten, over de onverschillentheid der zelven, of niet, en zyn wel gewoon dezelve op twee manieren te handelen, en te wegen, of zy staen wel eenigzins toe aen de strenge partye, dat er zomtyds in de zake iets zoude konnen gevonden worden, dat juist in al den omslag niet overeenkomen* zoude, met het volmaektste voorbeeld en pligt van een Christen, zo men die na de uiterste rigeur zoude willen uitpluizen; maer houden staende, dat het een volslagen onmogelykheid is, een Burgerstaet te beheeren, zonder toelating van dingen, welke in eenige opzigt wel konnen berispt worden, maer aen de [fol. *3v] andere kant door haer toelating zwaerder onheilen voorkoomen. Om deze reden laten wyze en voorzigtige Regeerders in volkryken koopsteden, niet alleen Comedien toe, maer zien wel andere zaken, die in zyn eerste beginzel veel zondiger zyn, door de vingeren, dewyl zelfs na het zeggen van den H. Augustinus, zo die alle wierden uitgedelgt, de wellustigheden der menschen alles zoude t’ondersten boven smyten. Ontrent andere zaken beweeren zy volmondig, niet alleen de onverschillentheid, maer der zelver wettelykheid en nutheid voor de gemeene Maetschappye, en houden staende, dat van dezelve veel gepraets by het volk te maken, strekt tot veragtinge van de Regeering, aen wiens oordeel het alleen moet staen, die toe te laten of te verbieden, niet op die grond of zy goed of quaed zyn, maer of het met de tyd en gelegentheid over een komt, die te weeren of te gedogen. En zoude de Regeering geene achting verdienen, als zy geduurig over deze beuzelingen met haer leerende Onderdanen in krakeel moesten zyn, en van haer openbaer bestraft worden over het gehengen van onverschillende zaken, daer dikwils gewichtige redenen zyn, om strafbare in haer zelfs, maer die om de gemeene rust geduld moeten worden, niet al te streng te verbieden. Dit weten de Heeren Leeraren zelfs wel, die in zulke steden met roem haer ampt bedienen, die men nooit zal hooren de palen van eerbied ontrent de Regeering te buiten gegaen, en gelove ik dat zelfs die geene, welke te Utrecht nu zo tegen de Comedie uitvaren, zeer stom zoude wezen, als zy eens bevordert wierden in grooter steden, daer men het heele jaer door de Toneelspeelen en veel andere vermaken toelaet. Want zou men in een welgestelde Regeering moeten dagelyks zien en hooren, dat zo ras maer een gedeelte van Kerkbedienaers haer eigenzinnigheid niet word ingevolgt, de openbare Kerken zouden wedergalmen van smadelyke bestraffingen, en dat de Heeren zouden beloonen die geene, die haer by het volk zoeken gehaet te maken.
Dit nu zoo eens vastgestelt zynde, laat ik den onzydigen Lezer rechter zyn in myn geschil, daer ik buiten myne wil en verwagting, door den drift van eenige Heeren ingewikkelt ben; alleen verzoekende, dat men twee zaken overweegt, in de welke de hoofdpunten myner aenklaging is gelegen, eerst, of het my gepast heeft in ’t openbaer, tegen het gevoelen van ernstige en def- [fol. *4r] tige Godsgeleerden, de Comedie voor te spreeken, en ten anderen, of ik in het uitvoeren van die my hebbe te buiten gegaen in aenstotelyke uitdrukkingen voor de Godsdienst, en Leeraers ampt. Ontrent het eerste wete ik niet anders te zeggen, als dat ik de eere hebbe van in myn vaderlyke stad te bedienen het Professoraet (dat myne bekyvers zelfs, hoewel na myn zin wat styfjes en gemaekt, plegen het Hoogleeraerschap te noemen) niet alleen in de oude en nieuwe geschiedeniszen, en welsprekentheid, maer ook in de Staetkunde. Nu staet het my, uit dien hoofde vry, in ’t openbaer te handelen van Staetszaken, en de Jeugd my toe betrouwt, die mogelyk t’eeniger tyd tot Staetsampten zal gevordert worden, zodanige grondregels en gemeene leszen van burgerlyke wysheid in te boezemen, als ik meene met de beginzels van die wetenschap over een te komen. Voornamentlyk acht ik myn plicht haer aen te wyzen, welke zyn de vaste zuilen van onze vrygevogten en van ’t bygeloof gereddeden Staet. Dit hebben myne voortreffelyke voorgangeren, welkers voetstappen ik eerbiedig van verre opvolge, de Heeren Graevius en Aemilius gedaen, die niet alleen in hare byzondere en openbare Academische oefeningen, maer in plechtige redenvoeringen, de gewigtigste zaken behandelt hebben. Zy namen stoffen, die dienen konden, niet om het gemeene volk, dat haer niet aenbevolen was, te leeren, maer verstandige en geleerde menschen de ware gronden van Regeeringswysheid in te scherpen. Doe in den jare 1665. op het zien van een schoone Staertstar, van meest alle de Predikstoelen de straffen en plagen Gods de menschen wierden aengekondigt, als of die voor de deur stonden, om Neerlands zonden en ondank baerheid (welke de Polityken wel wisten, waer de meeste Predikanten doe in stelden gelegen te zyn) te kastyden, quam de Heer Graevius met een deftige reden voor den dag, en toonde aen, dat al dat praten maer was oudewyven of kinderklap; dat dit alleen maer diende om het onervare volk met een bygelovige vrees by de neus te leiden. Zoude de Regeering daerom hebben moeten lyden, dat dien Heer voor den Kerkelyken Rechterstoel, daer hy in andere dingen onder hoordde, zoude moeten verschenen hebben? Of is er nu in deze dagen zo veel vryheid niet als doe was? In de gedrukte Redenvoeringen van den Heer Aemilius ziet men, dat het grootste deel handeld over Polityke stoffen, die hy na [fol. *4v] gelegentheid van zyne openbare Leszen, even eens als ik nu gedaen hebbe, na zyn welgevallen uitkoos. Wat verbied my nu, als ik van gevoelen ben, dat het recht der Overigheid zig niet alleen uitstrekt om onverschillende zaken, op zulke tyden als zy goed vind, toe te staen, maer zelfs dat het aen haer oordeel alleen staen moet, zaken daer over geschil valt onder de Godsgeleerden, te dulden, daer over volgens myne Professie in ’t openbaer te redeneeren? De Overigheid, gelove ik niet, dat zulks my zoude beletten, dewyl ik hare zaek bepleit, en myn gekent hebbende bequaem om die wetenschap te leeren, gaern zal zien, dat ik by die gronden blyve, die alle eerlyke Regeerders staende houden. Zou de Duitze Kerkenraed zig dan aenmatigen het recht te hebben om myn aen te klagen aen de Regeering, en verzoeken dat ik gestraft zoude worden van de Regeering, wiens partye ik kieze? Zoude die mogen tegens zo veele uitdrukkelyke besluiten zig bemoeyen met Academische zaken, en zant goyen in de oogen van iemand, met te willen styfzinnig vast houden, dat zy volgens last van de Regeering in myn aen te klagen zig gedragen, misbruikende een raedsbesluit tot haer voordeel, daer in, na een volslage geding tusschen de Academie en Kerkenraed, de Academie hare volle vryheid word vastgesteld. Doch om dat het waer is dat de Professoren in de Theologie, op welke byzonder gezien word, ook Ledenmaten zyn, over wiens leven en leer na Kerkenorder de Kerkenraed het opzigt is aenbevoolen, zo word, alleen in gevalle de Professoren, Ledenmaten zyn der Kerk, toegestaen aen de Kerkenraed, zo zy meenen eenig bezwaer over de leere der zelve te hebben, dat aen te brengen aen de Regeering, op dat die daer in voorzien zouden. Maer hoe konnen zy uit kragte van zo een toelatinge, die haer gegunt is op de grond van het recht, dat de Kerke over Ledenmaten heeft, misbruiken tegen iemand, die geen Lidmaet van haer Kerke is; zo zoude de Magistraet haer niet alleen goedgunstig hebben bevestigt in het recht, haer by Kerkenordre gegeven, maer ook op nieuw gegeven hebben het opzicht op de geheele Academie, en gemaekt Curatores in haer plaetze, dewyl sy in haer Vergaderinge brengen zaken, welke iemand gedaen heeft, die haer Jurisdictie niet is onderworpen. Maer ik stelde nu eens dat ik hoorde tot haer Vierschaer, zou ik dan zo dikwils ik zag, dat de Overigheid in openbare Predi- [fol. **1r] catien verdacht en gehaet wierd gemaekt, ook op myn beurt en stoel daer de Heeren my op gezet hebben, na de regel van Staetkunde, die stoffen niet mogen behandelen? Of zou ik Hoogleeraer, gelyk zy my noemen, zo ras als ik niet net sprak, of leerde na de zin der Heeren Leeraers van minder rang, moeten voor haer Rechterstoel gedaegt, en aen de Overigheid aengeklaegt worden, als of ik met de rechten der zelve voor te staen, de Godsdienst benadeelde. Wie zou dan lust hebben tot een Professie? Ja wie zou in eenige Academie willen eenige wetenschap of kunst leeren, daer dikwils wat in voorkomt, ’t geen van de ligt aengenoome gronden van zommige Theologanten verschild? Wat zoude ik wel te wagten hebben, als ik eens Collegien en Leszen in de Policie aensteldde, daer ik immers toe bevoegt ben, en ’t welk alleen tot nu toe slegts gelaten heb, om dat ik werk genoeg vinde, maer meene, zoo ras de handen ruim hebbe, aen te vangen. Zoude ik dan telkens, handelende van teedere en betwistelyke stoffe, als by voorbeeld, het recht der Overheden over de Kerk en haer Dienaers, en my schikkende na het goede begrip en ’t oordeel van schrandere en verstandige Schryvers en Regeerders, alle dagen moeten te vuur en te zwaerd staen, en een ongelyke stryd voeren tegen die Heeren, die zig tegen eens anders berisping zo veilig bebolwerkt achten, dat niemand haer derfd aentasten? Ongelukkig lot dan van Hoogleeraers, die gaern in dat deel van vry te spreeken, zouden voor Onderleeraers gerekent willen zyn.
Dog dit zy genoeg, om myn recht, ’t welk ik gebruikt hebbe, te verdadigen; nu blyft over te zien, of ik de palen in de oeffening myns rechts, niet hebbe te buiten gegaen, en in myn ontydig Vertoog gebruikt uitdrukkingen, die aenstootelyk zyn voor de Godsdienst en het Leeraers ampt. Die myn Vertoog zal gelieven in zyn zamenhang en oogmerk te beschouwen, moet zeer quaedaerdig, en gewend zyn alles ten quade te duiden,indien hy daer iets in kan vinden, dat na lasteringe van Gods naem, of Godsdienst schendinge gelykt. Ik wil wel gaern bekennen, dat de stoffe, die ik behandelt hebbe, niet genoeg is uitgehaeld, en dat my wel ligt iets had konnen ontschieten,’t welk niet al te gevoegt zoude konnen geoordeeld zyn, dewyl ik verklare, dat het een van de schielykste vrugten myns geests is geweest, die ik oit voortbragt. Ik moet tot [fol. **1v] myne ontschuldinge, en niet tot roem zeggen, dat de stoffe my is ingevallen eerst zes of zeven dagen, voor ik ze openbaer behandelde, en noch weinig op het papier hadde gebragt, doe ik de Ed. Achtb. Heeren Burgermeesters verzogt den dag te stellen, om dezelve uit te spreken, dewelke genomen zynde, hebbe ik met eenen drift die bedagt, geschreven, geleerd en opgezegt, zonder nazien van eenige boeken of schriften over die stoffe. Ik hadde wel gewenscht,*die Redenvoering noch wat te hebben laten stil leggen, om mogelyk naderhand die wat te beschaven, maer nu de zaken zo zyn, geef ik die getrouwlyk en opregt over, gelyk zy is opgezegt, en hoop niet dat iemand zo quaedaerdig zal zyn, van te denken, dat ik dezelve veranderd hebbe. Ik heb, om meerder zekerheid, dezelve zo in ’t Latyn als Duits eerst noch eenige vrienden, dieze gehoord hadden, voorgelezen, dewelke my betuigt hebben, dat ikze niet anders uitgeve, als gezegt hebbe.
Nu is myn gantsche oogmerk geweest, aen te toonen, dat de oorspronk en gronden van alle feest- en vrolyke dagen, van oudsher zyn geweest Staetkundig, en de toeleg der Regeerders op die tyd, om het volk te verlustigen, en wat plaizierige bezigheden te geven, daer door zy afgetrokken zouden worden, van iets quaeds tegen de rust van ’t gemeen te brouwen. Dat men om die zelve reden op zulke dagen spelen en vertooningen heeft toegelaten, en derhalven de zake in zig zelfs niet alleen onverschillig, maer pryzelyk, ja noodzakelyk is geweest tot welvaren van den Staet.
Dat nu deze vermakelykheden, gelyk veele andere zaken, met ’er tyd zyn geworden buitenspoorig, de Toneelspelen schandig en schadelyk, hebbe ik niet alleen volmondig toegestaen, maer met veel yver en kragt vertoogt en veroordeeld. Ik hebbe beweerd, dat men het Toneel weder moeste brengen tot zuiverheid, gelyk veele Dichters met lof gedaen hebben. Ik hebbe gewenscht, dat men op het Schouwburg niets mogte brengen, als stukken, die van aenzienlyke en deftige mannen onderzogt, en goedgekeurd waren. Maer ik hield staende, dat men juist niet behoorde het Theater zelfs omver te halen. Ik hebbe zelfs in gemeene omgank dikwils afgekeurd Comedien, die ik had zien vertoonen. Heb ik hier in misdaen of miszegt, zo hebben duizende andere voor my gezondigt, die dit staende gehouden hebben. Ik hebbe my gewagt eenige bewysreden hier in te mengen, die zoude dienen om [fol. **2r] aen te toonen, dat in Gods Woord niet te vinden is, dat tegen de Toneelspelen recht aen stryd, of de spelen verbied. Ik hebbe ook niet getracht myn verdadinge van de Comedie met getuigenisze en gezag van deftige Godsgeleerden goed te maken. Want dat liep buiten myn bestek, die de zaek alleen woude ophelderen uit de Polityke gronden, en zo myn Professie betrachten. Ik hadde een groot scherm en schut tegen den aenval der Godsgeleerden konnen vinden, in het Tractaet van dien deftigen en godzaligen Godsgeleerde Johannes Ludovicus Fabricius, met de welke ik de eer gehad hebbe te Heidelberg eenige dagen te verkeeren, en wiens beleeftheden ik noch met een erkennend hart gedenke. Deze was een man, die een afkeer hebbende van alle scheldwoorden en lasteringen, de hervormde Godsdienst meer wezentlyke diensten heeft toegebragt, als mogelyk veele van onze strenge Leermeesters oit zullen doen. Deze heeft zyn werelds voordeel en bevordering verzuimt, om de gedrukte Paltzische Kerke te redden, en duizende van zielen te behouden. Deze heeft evenwel geen zwarigheid gemaekt, zommige Toneelspelen, gelyk ik, te verdadigen, en daerenboven met toe stemminge van Ouden en hedendaegze Godsgeleerden zyn gevoelen te bevestigen. Had ik ook my in dat slag van redeneeren willen inlaten, zoude ik met veel toestel en toerusting tot myn voordeel hebben konnen aenhalen de gedachten van verscheide uitleggers, die iets Dramatik, of Comediachtig hebben gevonden in het Boek Jobs; dog oordelende, dat dit meer ontstigtinge aen zwakke gemoederen, als gewicht aen myn voorstel zoude geven, liet dat varen. Wat zoude ik geen haet op myn hals gehaeld hebben, als ik hadde gezegt, dat een van de grootste Schriftgeleerden,*en wiens verdiensten zullen geroemt worden, zo lang Christus Kerke hier op aerde staen zal, iets diergelyke in ’t Hooglied Salomons gevonden hadde. Zoude ik niet met recht hier uit hebben konnen opmaken, dat men Dramata of Toneelspelen konden maken en schryven, die niet alleen pryzelyk, maer Godlyk zyn, en by gevolg, dat het quaed niet steekt in het opzet van zo een stuk op te maken, maer in het qualyk uit te voeren. Zoude ik niet hebben konnen honderd Comedien, zelfs van Godsgeleerden en andere deftige mannen gemaekt, bygebragt hebben? die van Bybelstoffen zyn opgesteld, zo ik niet van gedachten was, dat men die t’onrecht op het Tonneel bragt, eensdeels, om dat ik niet gaern Gods naem op het Theater hoore, [fol. **2v] noch Heilige Mannen op het Toneel zie verschynen; en andersdeels, om dat het inzigt van de Comedie niet is, om heilige en godzalige menschen, maer om welgemanierde te maken, niet om godloosheden en zonden te bestraffen en te hekelen, maer om gebreken en fouten, die menschen haetelyk en belagchelyk maken, uit te luchten. Wie zou my verbooden hebben, te willen bewyzen dat de Apostel Paulus ook vlytig Menanders Comedie, gelyk veele andere Heidensche Poëten, had gelezen. Daer nochtans volgens het getuigenis van Ovidius, welke dien Schryver wel moet gekent hebben, nadien zyne Comedien te Romen in de Schoolen geleert wierden, geen eene Comedie van dien geneuglyken Dichter is, daer geen minnespel of ligtvaerdige vrouwen worden ingevoerd. Heeft evenwel den Apostel uit zulke Schriften willen geleerd worden, en daer uit gulde spreuken ontleenen, zoude ik dan niet hebben konnen beweeren, dat wy zouden mogen Blyspelen, welke mogelyk beschaefder en zuiverder zyn, als die van Menander, lezen en zien vertoonen.
Maer buiten dat ik stoffe genoeg vond, zelfs om een Redenvoering eens zo groot te maken, hebbe my zorgvuldig gewagt, eenige bewysredenen by te brengen, uit den Bybel of Godsgeleerde Schriften, om de geoorloftheid der Comedien vast te maken. Ik stelde my geduerig myn ampt en de perzoon, welke ik in de Academie bekleed, voor oogen, en zynde Professor in de Staetkunde, was met Staetkundige bewyzen te vreeden. Is nu myn oogmerk om de Godsdienst te benadeelen? Hebbe ik de stoffe Theologisch behandelt, en reden gegeven om te zeggen, dat ik gelegentheid hebbe verschaft, om Gods naem te lasteren?
Hier uit zal nu een bescheiden Lezer, en die met geen vooroordeel tegen my is ingenomen, zien, dat myn gantsche toeleg is geweest, de Kerkelyke en Godsgeleerde redeneeringen van de Polityke te onderscheiden, en dat, gelyk ik geenzints verdoeme of veroordeele, die zo nauw bezet zyn, dat zy geene Comedie derven zien, ik ook niet hebbe mogen lyden, dat men alle die geene voor losze Christenen houden zou, welke dezelve met eenig vermaek beschouwen. ’T is waer dat, schoon ik nergens regt uit Predikanten hebbe genoemt, maer in ’t gemeen de berispers en bekyvers van de Comedien van alle slag van menschen wederlegge, ik ook myn werk gemaekt hebbe, van te toonen dat het niet past, in openbare Redenvoeringen de Regeerders gehaet te maken, en zulke stoffe [fol. **3r] hatelyk te behandelen, en dat ik wel geloven wil, dat zulke menschen, die zig hier aen schuldig kennen, dit my ten quaedsten duiden, en de wereld willen doen geloven, dat al de pylen op haer alleen gedoelt hebben, die ik evenwel op de gantsche bende van tegensprekers uitschoot.
Daer zyn ook verscheide menschen, die my gevraegt hebben, waerom ik juist deze stoffe hebbe uitgekipt, welke ik wel voor zien konde, dat misnoegen aen de Leeraers zoude geven. Hier op weet ik niets te zeggen, als dat men met meerder recht aen alle dagelyksche Leermeesters zeer dikwils zoude konnen vragen, waerom zy geduerig zulke stoffen uitkiezen, die haer aenleidinge geven, om op verscheide zoort van menschen, en zelfs Staetsperzoonen af te gaen? Ik zoude verscheide Leeraren konnen op myn beurt vragen, waerom sy in zulke rykdom van Bybelstoffen meesten tyd Texten uitkippen, om gelegentheid te vinden, of te maken, van de welsprekentheitsoefeningen, onderzoek van oudheid, leezing der Poëten, en diergelyke studien zeer hatelyk voor te stellen, en zo oorzaek zyn dat de Jeugd, die, God betere het, daer zig niet veel mee bemoeid, van die nuttige wetenschappen meer word afgetrokken. Ik zoude andere konnen vragen, wat haer beweegt meesten tyd haer Toepaffing zoo breed te maken, en buiten het inzicht van haer Text, dat al de weereld oordeeld, het hun niet te doen te zyn, om alle de Toehoorders in ’t gemeen aen te zetten tot deugd, maer om hare hertstochten te voldoen, en den een of den anderen, die sy zeer levendig uit schilderen, te bekyven. Nu meen ik, dat ik deze stoffe zeer tydelyk hadde verkooren, eensdeels om dat na myn gewoonte een Redenvoering willende doen tot inleiding van myn Leszen, die over een Latyns Comediedichter hadde aengesteld, het niet ongerymt was van de Comedie zelfs te handelen. Maer voornamelyk om datmen dunkt, dat noit een stoffe tydlyker en met meer vrugt kan behandelt worden, als op zo een tyd, wanneer van dezelve in openbare en in byzondere byeenkomsten, by groot en klein dagelyks word geredenkaveld. Zou het niet verre gezocht geweest zyn, en ik beschuldigt zyn geworden, van oude verschillen op te halen, als ik geredeneert hadde over stoffen die versleten en uit de moode geraekt zyn; Prediken nu de Predikanten wel meer op hoeden, lang hair, fontagnes, en diergelyke beuzelingen, die [fol. **3v] haer beurt gehad hebben? Heeft de Heer Graevius in sijn Redenvoering van de Comeeten, niet meede zyn tyd waergenoomen?
Doch die dit al mede toestaen, vallen op myn woorden aen, en werpen my eenige scherpe uitdrukkingen tegen. Zy zeggen dat ik noch wel hadde mogen myn gevoelen eenvoudig ter neder stellen, en bevestigen, maer waer toe die redenen, die dagelyks by het volk gebruikt worden, zo onzacht te wederleggen? Om welke hatelykheid my van den hals te schuiven, verzoeke ik alleen dat kenners van de kunst der welsprekentheid myn gelieven te hooren. Het is onwedersprekelyk, dat in eene Redenvoering onder andere gedeeltens, ook de wederlegging moet geplaets worden: want schoon men in zyn bevestinge een zaek noch zo klaer vertoogt, moet men de bewysredenen, die men weet dat tegensprekers inbrengen, oplossen. Nu is het een zotheid, zig altyd tegenwerpingen te verbeelden, die gemakkelyk op te lossen zyn, en die noit of zelden worden voortgebragt. Men moet geen mannetjes op de muer schilderen, om daer tegen te vechten, dat is kinderlyk en lafhertig. Wat zou ik nu voor bewysredenen weder leggen, als die men dagelyks in de gemeene omgank hoord tegen werpen. Ik gelove wel dat die geene, die ik wederlegge, ook op de Predikstoel nu of dan gebruikt zyn geweest, en zoo in de gemeene mans mond gekomen; maer ik kan oprechtelyk, tot myn verontschuldinge verklaren, dat ik by deze tyds gelegentheid dezelve noit uit eens Leeraers mond gehoord, en derhalven niet direct op haer gemunt hebbe, veel minder dat ik eenige van die het meeste tegen my gewoeld hebben, in ’t oog gehad, of geweten hebbe, wat ieder in ’t byzonder tegen de Comedie heeft voortgebragt. Ik heb in ’t algemeen gesproken, en getwistredent met alle, wie zy ook zyn, die zulke slegte redeneering bybrengen.
Dat ik nu in de wederlegginge wel wat harder tael gebruike, zullen: geleerde mannen my qualyk duiden, die weten dat na de regels van de Rhetorykkunst, altyd de wederlegging wat ster ker toon en styl vereist. In de voorige deelen,:men met klaer te leeren, maer in de beantwoordinge moet wat vuur en y ver blyken. Evenwel wilde ik wel eens aengewezen hebben, waer in de benadelinge eigentlyk van de Godsdienst bestaet: is die, om dat ik toone, hoe kinderlyk men redeneert over de Comedien, en [fol. **4r] met wat voor ligt geweer men vegt? Of zou dat wezen de Godsdienst te kort te doen, als men zwakheid van bewysreden, die men gemeenlyk gebruikt, en daer het gemeene volk meede te vreden is, aen den dag brengt? Zoo dat qualyk kan genoomen wor den, bidde ik alle Lezers, dit onderscheid toe te laten tusschen Academische en Kerkelyke redenvoeringen; dat men in de Academie geleerde en geoefende ooren en zinnen voor zig heeft, die men met een praetje niet voldoen kan; en dat men daer wat keur moet maken, en hier en daer zo wat zout en peper over de woorden strooyen; en gelyk een redenaer, in de vaststelling der zaken, moet deftige en wigtige redenen bybrengen, zo moet hy ook in het wederleggen hartelyke tael gebruiken, of zoude onwaerdig zyn de naem van Professor in de welspreekentheid te dragen: behalven dat dage ik myne bestryders nog eens uit, om aen te toonen iets, ’t geen tot veragtinge van de Kerkendienst strekt. ’Tis langer, of er geen onderscheid meer was tusschen de Godsdienst zelve, en die geene die dezelve bedienen. En of iemand in zyn Professie wederleggende gemeene reden, maer die ook wel van Predikanten gebruikt wierden zonder vastigheid of klem, daerom God hoonden. Als men zelfs al eens personele gebreken en misgrepen van den een of ander Leeraer aenwees, zou daer uit volgen, dat men de geheele order onteerde? Zo zou men ook dan geen misdaden van eenige Professoren, Advocaten, Medicyns of Philosophen mogen berispen, of men zoude geheele Collegien, en de wetenschappen die elk oefent, aentasten. Zyn de gebreeken van Leermeesters geheiligt, of krygen zy gezag, om dat zy van haer begaen worden? Zo dat waer is, moesten zekerlyk de Leeraers eerst afstaen van malkander niet alleen te wederleggen, altemet al veel scherper als wy gelooven, dat ons geoorloft is, en noit malkander van quade leer of ketterye zelfs in openbare Predicatien en Schriften verdagt maken. Laet nu myne aenklagers eens toonen, waer in ik de bedieninge zelfs hebbe gehoond. Is het gelegen in zommige schynredenen, die zy qualyk gebruiken, te wederleggen, zo gaen wy met groote stappen na het Pausdom, en zullen wy in het toekoomende in alle zaken, zelfs onverschilligen, moeten afhangen van de uitspraken, niet van het heele lighaem, maer van een gedeelte van Leeraers, die zig meer meesterschap als hare medebroeders aenmatigen, Ja zo doende zoude het ons noit [fol. **4v] geoorloft zyn andere gematigdere by te vallen, die niet houden van dat meesterlyk beslichten van geschillen, over de onverschillige stoffen, maer wysheid en Christelyke voorzigtigheid en liefde aenpryzen; of wy zouden ten eersten daerom voor ongebonde Christenen moeten gaen, en die andere Leeraars, om dat zy zo hard niet kyven, van haer medebroeders voor ruime zedenmeesters en slappe tuchtigers worden uitgekreten.
Zo ik ook ontrent myn persoon noch iets zeggen mag, gelieven de Heeren, die nu zo heftig op myn vergramd zyn, te geloven, dat ik noit een opzet hebbe gehad geleerde en degelyke Leeraers te beledigen, en meene wel getoond te hebben, in myn leven achting voor dezelve te hebben, ja zelfs hebbe ik wel de zake voor zommige opgenomen tegen een ander slag, die haer veel scherper hekelden, en by het gemeen en de Regeering hatig zochten te maken. Het zoude na hovaerdye en eigen loftuitinge gelyken, zo ik wilde zommige te binnen brengen de wezentlyke diensten, die ik aen zommige Godsgeleerden gedaen hebbe, die het my nu weinig dank weten. Ik hebbe ook daerom noit gewaent, dat zy in my groote fouten zouden verschoonen, of voorspreken. Maer ik had reden om te hoopen, dat zo niet de burgerlyke beleeftheid, ten minsten de Christelyke liefde by haer zo veel zoude hebben vermoogt, dat eenige uit haer my ooit hadden aengesprooken, en over die gewaende schendinge van Godsdienst en Leeraers bedieninge broederlyk onderhouden. Men had zig konnen verklaren, en in onderlinge handelinge minzame en Christelyke middelen uit vinden, om dit weg te nemen. En zo zy zo liefdeloos en bitter van myn oordelen, dat ik zelfs bestraffingen, die uit genegentheid voortquamen, zoude qualyk genomen hebben, waren’er nog evenwel zachter middelen overig, als nu gebruikt zyn, om my tot reden te brengen. Maer aenstonds aen te spannen met die geene die zy weten, maer te haken na gelegentheid om my ten gronde te helpen, de zaek ten eersten met hevigheid te brengen in een Kerkenvergadering, die noch over myn persoon, noch ampt in geenen deele rechter is, en die alleenlyk geloof slaende aen een klein getal, die buiten de waerheid my beschuldigden, zonder onderzoek by my, of andere die het mede gehoord hadden, een opereuze bezendinge, aen de Regeering te doen, om was ’t mogelyk my gantsch te bederven, kan ik niet verbergen, my voor te ko- [fol. ***1r] men als een werk van bittere gal, en een zoort van Paepsche ver volgingen. Tegen te gaen een bevel van een Overigheid, die men in mindere gevallen zo veerdig gehoorzaemd heeft, weet ik niet uit wat gronden van Godsdienst of Zedenleer is goed te maken. En woude wel vragen, wat strafbaerder was, zo ik dit al toestond gedaen te hebben, tegen de Predikanten een Oratie te doen, als de Magistraet te vilipendeeren, en haer orders niet te obedieeren. Zoo het Christelyk is een zondaer, als ik al bekende hier in gezondigt te hebben, buiten eenige vermaning, of bestraffinge, op de Predikstoel geduerig aen den haet van de gemeente voor te werpen, in de gebeden aen God van Libertinagie en Ongoddisterye verdacht te maken, zo hebbe ik eerst, uit myn Vaders mond, en naderhand uit zyn schriften, vergeefs den Godsdienst geleerd. Zo het deugdelyk en zedenlyk is, by Heeren van Regeering, die men weet dat in een Professors dienst en arbeid genoegen nemen, dezelve met logenen en lastering, die men naderhand verdraeid of niet staende derfd houden, te bekladden, beklage ik myn arbeid, die ik oit besteed hebbe in het naspeuren der zedenplichten. Zo het ook voorzichtigheid en wysheid is, een ergernis, die in drie a vier weken met stilzwygen zoude weggenomen zyn geweest, dewyl ik niet licht myn Redenvoering, in een vreemde Tael uitgesprooken, zoude uitgegeven hebben, door zo een groote ophef grooter te maken, en die nu zal moeten verdedigt worden tegen de ongegronde beschuldingen, zo weet ik niet wat dat wyze bestierders van gemeentens zyn mogen. Zo het trouwheid en vriendschap is, een gewezen vriend op te offeren aen zyn vyanden, omdat hy in alles juist haer zin niet doed, of haer gevoelen opvolgt, zo sta ik van nu af aen af van alle zulke onvaste vriendschappen. Eindelyk, zo het geschied in navolginge van Christus, iemand die al zoude konnen geloofd worden, gescholden en gehoond te hebben, zo met schelden, en hoonen te betalen, dat ik bekennen moet het duizendste deel in hekelen of bekyven tegen haer niet te konnen ophalen, zo meen ik een anderen weg in te slaen, om myn leven na te rechten, en al het agterklappen en liegen, met doove ooren aen te hooren, en te zorgen dat myn hertstochten my zo verre niet vervoeren, om verhael op Leeraers gebreken te nemen. Zo’er ook al een onder dien hoop, door de jeugds drift vervoerd konde worden, om myn beeld te [fol. ***1v] willen maken, wil ik hem gedienstig verzoeken, de treeken eerst daer van te malen na waerheid, en dan geen valsche verwen daer op te leggen. Hy, en andere konnen eerst eens onderstaen by myn leerlingen, hoe ik gewent ben, niet alleen wereldsche, maer zelfs Godlyke schriften te behandelen. Hoe voorzigtig ik te werk ga met tedere en beschouwige stoffen; hoe ik altyd het gezag der heilige boeken, tegen spotters en ongoddisten verdadig; hoe ik in betwist wordende gevoelens, meest altyd, de zekerste weg kieze; hoe ik altyd den openbaren Godsdienst en Leerampt voorspreek, zo zeer, dat my nu in deze dagen noch is voorgekomen, dit myn loon te wezen. Zy konnen vernemen of ik oit, zelfs in gemeenen omgank, iets my hebbe laten ontvallen, tot nadeel van de Godsdienst; en zo’er zyn die, volgens haer dreigementen, my willen op het lyf vallen, die zal ik rustig afwagten, hoewel ik liever hadde, dat het achter bleef. Doch zo zy dat gezint zyn, bidde ik haer maer alleen, dat zy zig der Christelyke liefde bevlytigen, en niet buiten af praten, oft almagtige en algemeene redeneeringen, op honderd stoffen paszende, bybrengen; maer de gronden van Policie, daer ik op gebouwt hebbe, omver smytende, my aentasten in myn sterkte, en toonen dat de Comedie, zo als ik die verdadigt hebbe, in zyn zelfs, en niet in zyn misbruik en verergering, zo een schennis is, dat noch Magistraet die, zonder Gods straf over het Land te halen, kan toelaten, noch een Christen-mensch die zonder zonde niet zoude mogen aenschouwen. Dan meene ik haer te laten zien, dat met de zaek niet verlegen ben. Doch zo zy het op een andere toon nemen, en vegten willen tegen schimmen, en my met godlooze gevolgen bezwaren, ik beloove haer, dat ik myn harer niet zal bekreunen, en al gaven zy my, door haer geduerig tegen my te prediken, over aen den haet des volks, meen my daer over niet te ontstellen; ja al konden zy de Regeering wys maken, even of het haer geopenbaert was, dat om myn redenvoering en verdading der Comedie, God ons Land den Vreede zekerlyk zal weigeren, zal ik dat voor Dwepersklap achten. Vorders is myn eenige vertroostinge in deze ongemakkelykheid, dat ik, schoon buiten myn opzet, aenleidinge hebbe gegeven, tot het omhelzen en onderling zamenstemmen van Broederen, die tot noch toe, niet alleen met alle kragt gearbeid hebben om malkander voordeelen af te zien, maer tot groote ontstichting in gedrukte boeken en openbare predi- [fol. ***2r] kinge veroordeeld en verkettert hebben, en wensche van harten, dat deze eendragt, in een zaek, tot vaster verbond in alles zal verkeeren; en wil ik dan gaern het verzoenoffer wezen, van die twee zo doodelyke voorheen partyen. Ja zo die geene, die ik voorheenen als vrienden gehandeld en gediend hebbe, meenen dat dit alleen aen haer vrede ontbreekt, dat zy haer wederpartye opentlyk toonen, dat zy met zulke losse en ongebonde menschen, als ik ben, niet alleen geen gemeenschap hebben, maer die sterker en wreder vervolgen, als de andere eertyds gedaen hebben, ik sta af van alle verplichtinge en vriendschaps bewyzen, die ik van eenige uit haer zoude konnen eischen. En zo zy zig noit in de slimme toeleg harer geveinsde vrienden bedroogen zullen vinden, en beklagen, zo haer oude vrienden aen de woede van haer nieuwgemaekten overgegeven te hebben, zo zal ik trachten met alle opregtigheid in myn volgende gedrag ontrent d’een en ander te tonen, dat geen haet of wraekzugt my vervoere, maer God vierig bidden, dat ik myn geest in lydzaemheid mag bezitten.

[fol. ***2v: blanco]

Continue

PIETER BURMANS

REDENVOERING

VOOR DE

COMEDIE.

Wyse en verstandige Veldheeren pleegen eertyds, als zy merkten, dat haere benden in ’t eerste van de Lentetyd in ’t veld gebragt, door togten, diensten en arbeid afgemat, veel van haer eersten yver verlooren hadden, dezelve een korte rust te gunnen, ja zelfs als de groote hitte aenquam, haer in verversching quartieren te houden, op dat zy, wanneer de swaerste hitte der hondsdagen eenigzins was afgenomen, te frisser wederom zouden te voorschyn komen, om de overige veldtogt met lof te volbrengen. En op dat zy te geduldiger de moeylykheid en hardigheid des oorlogs zouden uitstaen, gaven zy haer niet alleen stilstand van de krygspligten, maer zelfs, de wetten van de strenge krygstugt wat ontbindende, oorlof om wat verder af te weyen, en te speelen. ’t Is even eens, Voortreffelyke Jongelingen, met de Academische krygstogt gelegen, want op dat gylieden veerdiger en gereeder tot het hervatten van uwe studien zoud wederkeeren, worden in ’t midden van de Zomer onze bezigheden afgebrooken, en aen UL een Vacantie, die lang genoeg duurt, ingewilligt, in de welke Ulieden ledigheid en verlof werd gegeven, om [p. 2] de kragten des lichaems, zo zy misschien door te veel inspanningen wat mogten vervallen zyn, te herstellen, en alle eerlyke geestverlustiging te scheppen. Het is nu juist, of by geval, of met opzet van die geene, die deze winkel van wysheid en gezond verstand opgeregt hebben, toegekomen, dat onse Academische vrydagen even van dien tyd beginnen, in dewelke onze geheele stad, niet alleen om haer jaerlykse markt en kermis, gewent is zig te verledigen, maer ook met eene grote menigte van gasten en vreemdelingen uit de naburige landstreek van allen kanten toevloeyende, vermaek schept, en goed cier maakt. Door welk geraes de Lettergodinnen, die altyd in stilte en eenzaemheid sig vermaken, verjaegt werdende, gaern haer plaets aen spelen en vrolyke tydverdryven overlaten. Nu zyn plegtigen merktdagen, die met eene sonderlinge zamenkomste van menschen gevierd worden, van oudsher gewoon, niet alleen met een pragtige toestel en staetzie verciert, maer voornamentlyk met wonderlyke vertoningen van spelen, en alderhande schouwspelen vervrolykt te werden, dewelke niet alleen het slegste ruigt van ambagtsgezellen, uit haer winkels en kelders, daer zy ’t geheele jaer vast in zitten opgesloten, voor den dag trekken, maer ook de aenzienlykste borgers tot de gemeene blydschap uit lokken. En daer is voortyds niemand van de verstandige lieden bevonden, die darde staende houden, dat dit alle was los en zonder goet inzigt ingesteld, om het volks dartelheid en ongebondentheid aen te queeken; maer wel, dat dit was door eene treffelyke voorzigtigheid van wyze Regeerders der burgerstaten beschikt, op dat niet het gemeene volk door haere aen een geschakelde zorgen en kommer afgemat, en met nydige oogen het geluk der ryken aenschouwende, ligt zoude in klagten en gemor uitbreeken, of ook wel raedplegen, om zig uit dien veragte en slegte staet met nadeel der welgegoeden te redden.
Die wyze heeren zagen wel, dat op zulke feest en vier- [p. 3] dagen veel dingen geschieden, die norsse en stuursse opsigters der zeeden wel aenstonds zoude willen verboden, en door de wetten gestraft hebben, dog zy agteden het met ’t Staets belang niet over een te komen, alles zo naauw te ziften na de volmaekste wetten van matigheid en zedigheid, dat ’er niets in ’t openbaer zoude geschieden of gezien worden, ’t welk niet van straffe zedenmeesters zoude konnen berispt worden. En dewyl het zelfs niet in de hand is van een huisvader (voornamelyk die met een goet getal kinderen gezegend is) met zodanig een evenmatig bestuur zyn huis te regeeren, dat daer in niet veel gebeuren zoude, het welk hy niet liever door de vingers wil zien, als naer het strenge vaders regt straffen, zo dagten ook de Borgervoogden, het een dolligheid te wezen, zo wys te willen zyn, van sig in te beelden, dat in haer burgerstaet konde ingevoerd worden, zulk een’ volmaekte staet van leven, zo voor het gemeen, als het bysonder huishouden, daer niet zoude overschieten,’t geen een gebaerde Wysgeer niet zoude beknibbelen, alsof het oorzaek kon geven tot het bederven der zeden: maer boven alle vermakelykheden, hebben voornamentlyk de schouwspelen de gal gaende gemaekt aen zommige driftige meesters, die op dezelve zo vervaerlyk afgaen en donderen, niet alleen als of zy de Regeerders betrapt en overtuigt hadden van eene openbaere euveldaed, maer of zy van aller zaligheid, die dezelve darden aenschouwen, en zelfs van de zegen en gelukzaligheid van de gantsche staet, in de welke zo een schennis en onteering word toegelaten, wanhoopten. Van welk schreeuwen, dewyl ik altyd zeer vreemd ben geweest, en van gedagten ben, dat de schouwspelen ook konnen toegelaten en gezien worden zonder eenig gevaer, of nadeel voor de gemeene tugt, of gevaer van zaligheid, zo hebbe ik heden voorgenomen, alleen oefeningshalve, derzelver zaek te bepleiten, en aen te tonen, dat alle die smaedheden en scheldwoorden, welke men [p. 4] onder het volk in opgetooide en verniste redenvoeringen smyt, niet moeten op de spelen zelfs, maer op het geene de dartelheid der Digteren, of de ongebondentheid der Toneelspeelders daer heeft bygevoegd, geworpen werden. Welke stof my byzonder zedert eenige weinige dagen is in de zin geschoten, als ik my zelve bereide, tot het hervatten van myn Academische openbare Lessen, in dewelke ik zedert eenigen tyd getragt hebbe de lettergierige jeugd, Terentius den Hoofdpoëet van alle, die Comedie oit gedigt hebben, te verklaren en smaekelyk te maken; en als ik in deze nu geeindigde Vacantie zag, dat na een ballingschap van eenige jaren, de Toneelspeelders weder op ons Schouwburg waren gebragt, welke ik met een groote, en zeker de aenzienlykste meenigte dezer stad, eenige reizen, niet zonder vermaek gezien hadde. Daerenboven, dewyl ik altyd met een ongeloofelyken drift tot de Digtkonst ben ingenomen geweest, en ik weet niet met wat voor yver, van kindsbeen af, niet alleen de Griexe en Roomsche Toneelspelen, maer zelfs de geschaefste der Italiaense, Fransze, en onzer Landlieden vlytig hebbe doorlezen, zo hebbe ik noit kunnen stilstaen, om de jeugt tot het gedurig lezen der Digters van Blyspelen op te wekken. Van welken toeleg, dewyl ik tot nog toe geen berouw hebbe, kan ik my ook niet verbeelden, dat uit het lezen of aenschouwen van Toneelspelen, die geschreven zyn na de wetten, welke de meesters van de kunst haer voorgeschreven hebben, waer in niets van de speelders verbeeld word, dat tegen de zuiverheid des levens stryd, eenige smet aen welgestelde zeeden kan aengewreven worden. Eindelyk dewyl wy het allen eens zijn, dat de gansche wereld is een Schouwtoneel, en yder een Comediant, zo hebbe ik noit konnen denken, dat men die geene, die openbaer, zonder veynzinge, haer ambagt maken, van een anders rol op het Toneel te spelen, meer behoorden uit de stad te zetten, dan dat men dulden moet menschen, welke gewoon zyn altyd, [p. 5] en overal onder een momaengezigt te leven, en de Comedie in haer geheele levensbedryf te spelen.
Dog dewyl ik de Schouwspelen meene, van ’t geen haer t’onregt werd nagegeven, te zuyveren, zal ik evenwel tragten myn Redenvoering, die niet om het domme volk in te nemen, maer om geleerde, en van alle gemeene volks dwalingen en gevoelens ledige ooren te behagen, geschikt is, zodanig te matigen, dat niemand, als die de gunst en toejuiging des volks zoekt met een ander gehaet te maken, my zal konnen betigten, dat ik voor Advocaet van de ongebondentheid en dertelheid der Toneelspelen hebbe gespeeld, maer dat alle onzydigen zullen moeten bekennen, dat ik een voorspraek ben geweest van eerlyke en nuttige vermaken, en uitspanningen des geests.
En hoewel men verscheiden zoort van spelen op het Toneel brengt, zal ik heden alleen van het Blyspel handelen, want het Treurspel, dat alles in zig behelst, ’t geen een deftig gedigt vereist, en daerom minder gehekeld word, schynt geen voorspraek van noden te hebben, en indien ik na de waerdigheid en rykheid van stof, daer van wilde handelen, zoude het alleen my dit gansche uur ontrukken. Ik zal ook met geen groote omslag de oorspronken en voortgan gen der Schouwspelen, uit de eerste oudheid ophalen, het welke eertyds ons een breede en overvloedige stoffe verschaft heeft, tot onze Academische gewoone oefeningen: maer alleen de oorzake en ’t oogmerk, ’t welk zig de Digters hebben voorgesteld, en de wyze beweegredenen, die de Regeerders der Burgerstaten hebben aengezet om te denken, dat het tot gemeen nut kon strekken, Schouwspelen toe te laten, onderzoeken en navorschen, en na dat ik de nuttigheid en vrugt, die de spelen aen de onderdanen konnen toebrengen, hebbe opengelegt, zal ik tragten eenige hooftbewysredenen van de tegensprekers te wederleggen en verydelen.
[p. 6]
My dunkt dat er eertyds een tweederley reden geweest is om Schouwspelen in te stellen, de eerste, als voortgesproten uit de menschlykheid zelfs, en de pligt, die de een den andere als evenmensch schuldig is, was, op dat de landlieden en boeren (want dat moet een zober geleerd man zyn, die niet weet dat het eerste Toneel nog rouw en onbeschaefd, voor haer is opgeregt) ten tyde van haere druyv- en koren oogst, van haeren elendigen arbeid en verdrietige levenswys zoude wat verquikt worden, en op dat zy de moeyelykheden van het geheele en lange jaer, na dat haer koren geschuurd, en haer wyn gekelderd was, met een korte vreugde en blydschap zoude verevenen. De andere rede, welke moet gehaeld worden uit de Staetkundige voorzigtigheid, en die de leiders des volks tot de Toneelspelen heeft geneigd, is geweest, op dat menschen door een ongelyk geboortens lot tot een rampspoedig en door gedurigen arbeid geoefend leven, vernederd, door nyd van een beter geluk der ryken, die op haer gemak levende alleen byna genieten ’t geen door een anders sweet word verkregen, zoude morren en oproer maken, wen zy zig eeuwig gedoemd zagen tot gedurige elende, zonder de minste tusschenpoozing van eenige blydschap of vermaektyd. Hier van daen zyn eerst op het land, en wannneer naderhand de menschen in borgerstaten by een trokken, in de volkrykste steden plegtige vier- en feestdagen ingesteld, op de welke het gemeen volk, van alle zoort van arbeyd ontslagen, haer voorgaende elende zoude vergeten konnen, en sig verheugen, als zy zig eenig zins met de ryke en magtige zagen gelyk gesteld. Deze aenmerkinge van de gemeene rust te bevorderen, heeft de zeer Wyze Stigters van den Roomsche Burgerstaet ook bewogen, dat zy boven andere feestdagen ook eenen ter eeren van Saturnus insteldden; niet alleen om het onbezonne grauw in den toom te houden, maer voornamentlyk om die ontallyke slaven, welke als zy met eene domme zinloosheid hadde wil- [p. 7] len hare magt in ’t werk stellen, ligtelyk op eenen dag al de vrygeboornen hadde konnen uitdelgen, te bedwingen. Op deze dagen, al het onderscheid van inwoonders weggenomen, de wetten een stilswygen opgeleid, en der tugtigers strengigheid gematigd zynde, hield een slaef met zyn heer, als zyns gelyk, op een beddeken leggende, maeltyd, en vry en vrank van alle jok en vrees van straffe, boertte en speelde met hem, om dat hy door deze ingebeelde vryheid van weinig dagen bedrogen en verzagt zynde, de rest van ’t jaer gewillig zoude dienen.
Gylieden ziet wel, Toehoorders, dat in den eersten oorspronk der feestdagen niets voorkomt, als het geen verdient zo wegens de onderlinge menschelyke vrindelykheid, als het Staetkundig beleid, dat men daer in bespeurt, yder aengeprezen te worden; maer dewyl het met alle menschelyke zaken zo is gelegen, dat zelfs de wettige vermakelykheden zo net niet konnen werden bepaeld, dat niet op deze vrolyke dagen veel dingen van dien hoop des volks, welk dan eens uit den band sprong, wierden bedreven, dewelke die vryheid in ongebondentheid, die uitspanning van arbeid in dartelheid verkeerden, zo oordeelden de Regeerders voorzigtiger te zyn, veel door de vingers te zien, als door een ontydige strengigheid te verbrodden, ’t geen zy om het volk te dwingen hadde toegelaten, dewyl daer uit geen gevaer voor den gemeenen staet konde voortkomen, om dat deze feesten, binnen weinig dagen geeindigt zynde, de armen en van ander afhangende menschen, weder tot haer ouden staet vervielen. En hoewel men eertyds voorwendde, dat de eenigste oorzaek van alle feestdagen was, om de Goden te bidden of te danken, zo wierd egter het grootste gedeelte met Schouwspelen, en andere vertoningen doorgebragt, dewelke het zo verre van daen was, dat de Regeerders verboden, en uit haere steeden banden, dat zy zelfs de Digters en Comedianten met voordelen en beloningen tot haer nodigden. [p. 8] En waerlyk niet t’onregt’; want schoon om de burgery te bedwingen, straffe en ontschendbare wetten waren gemaekt, en dat van wyze Mannen, oefeningen waren ingesteld, om de manieren van de jeugt te rigten, en ook dikwils deftige redenvoeringen van zeer welsprekende Mannen tot het volk wierden gedaen, zagen zy evenwel by ervarentheid, dat niettemin veele misbedryven wierden begaen, die nog door de wetten gestraft, nog door wysheids lessen of welsprekende vertogen uit de gemoederen der menschen konden uitgerukt en uitgestoten werden; gelyk als geweld, doodslagen, diefstallen, rovingen, overspelen, en diergelyke misdaden, wierden wel beteugelt door ysselyke en straffe wetten, maer de hovaerdy, fierheid, onbeschoftheid, norzigheid, barsheid, zotheid, en indien eenige andere fouten van geest of manieren, de menschen lastig en onverdragelyk voor andere maken, zagen zy als verborgen en besmettelyke ziektens voortkruipen, en de overhand krygen, ja zelfs meer beroerte en onrust in de Burgerstaat verwekken, als de grouwelykste schelmstukken.
Hierom heeft men een aardiger en looser geneesmiddel tot deze ziekte en qualen, van den gemeene staat moeten uitvinden, en om dat het vast en waar is, dat alle menschen, zo veel als’er zyn, wonder veel van haar eigen zelfs houden, en meer worden beroert, als zy aan de spot en belagching van het gemeen worden ten toon gesteld, dan als zy met deftige redenen worden bekeven, heeft men de Toneelspeelders vryheid gegeven, zodanige menschen op het Toneel over den hekel te halen. Dus zyn dan de Schouwspelen gekomen tot hulp van de wetten, en de Digters der Spelen zyn aan de Leeraars en Zedenmeesters geweest als een hulpbende, om haar te ondersteunen; Deze drukten met zo levendige koleuren de gelykenis van menschen, daar iets aan ontbrak, uit, dat zy zig ziende in ’t openbaar bespot en uitgelagchen, beschaemd wierden, en zo zy niet wilden deug- [p. 9] zamer en deegelyker worden, sy ten minsten met alle kragten poogden voor beleefder en beter gemaniert te gaen. Door deze Toneelkastyding zag men de alderwildste geesten gedwee worden, en, die hartnekkig tegen alle onderwyzing van wysheid hadden gespartelt, toonden zig van zelfs, als sy van de Toneelspeelders scherp gehekeld waren, gemakkelyk en handzaem aen hare medeburgers. Maer voornamentlyk de Jeugt, dewelke wel bewust was, dat al haer hoop om t’eeniger tyd tot Staet en Eerampten te komen, afhing van een goede naem by de Burgery, wagtede zich zeer zorgvuldig, om door onbeschofte en lompe manieren, geen inhoud tot eene Comedie aen de Dichters, of stoffe tot openbare uitlachinge aen de Comedianten te verschaffen. Maer ik blyf mogelyk langer staen in deze oirspronk en redenen der Toneelspelen op te halen, als wel de klaerblykelykheid der zake vereischt; evenwel siet Gyl. Toehoorders, dat, indien hare opkomst hier uit word gehaelt, in hare geboorte en aen was niets voorkomt, ’t geen iemants geest door quade voortekens zoude konnen ontrusten, en ik geloove niet dat er iemand, zelfs niet onder de strengste berispers van deze nuttige uitspanninge des geests, gevonden kan worden, die zo onbeschaemt zoude zyn, om het geen van de eerste oirspronk der Speelen gezegt is, van leugentael te willen verdenken. Maer sy zullen wel schreeuwen, dat ik met deze myne redeneeringe moet verzonden worden na den ouden tyd, en na de schendige verfoeizelen der bedurve Heidensche volkeren, en dat ik een quade zaek bewimpele met deze duistere oudheids omwindzels. Sy zullen uit al hare magt roepen, dat het heel anders met de hedendaegsche Comedie is gelegen, en dezelve een ander wezen heeft, dat die alleen is aengestelt om de zeden te bederven, en voornamentlyk om de Jeugd in alle ongebondentheid en wulpsheid plotzelyk neder te werpen. Ik wil juist niet in ’t begin van myne redenvoering [p. 10] al te schielyk tegen dat geschreeuw invallen, op dat die ongemakkelyke tegensprekers my geen aendacht zoude weigeren, voor ’t geen er noch te zeggen is. Maer laten zy my slegts vergunnen te komen, tot ’t geene ik voorgenomen hebbe, op dat ik mag afdalen tot het ordentlyk verhandelen van de gesteltheid eener zake, welke in zig zelfs en in zyne oirspronk zeer eerlyk was, en van de Grieken en Romeinen tot andere volkeren, ja ook tot ons is overgegaan. Op dat ik evenwel niet verveele met eene talmachtige opreekinge van oudheid, en de Comedie door eene lange reeks van eeuwen sleepe, al eer ik haer tot onze tyd brenge, zo zal ik nu, de Italiaensche en Fransche van daeg latende stil staen, (hoewel daer zeer vele voortreffelyke opmerkingen over zoude konnen gemaekt worden) my spoedigen tot myne Batavieren, en kortelyk openleggen, wat onze Voorouders van de Comedie gevoelt hebben. Schoon echter de oude Toneelspelen, welke onze Voorvaders met groote lust en vermaek plegen te zien, zodanig zyn uit de manier, en in ’t vergeetboek geraekt, dat zeer weinige menschen hedendaegs gevonden worden, die ’er zelfs een eenige van gelezen heeft, is het evenwel klaerblykelyk uit de gedenkschriften, en gemeene Staets aentekeningen, dat de Toneelspelen voortyds niet alleen zonder berispinge, maer met lof en toejuiginge zyn vertoont en beschouwt: want onzer Voorouderen imborst moet men niet denken, dat anders was, als die van alle andere vrye volkeren, welke greetig de Comedie omhelsden en aenvatteden, niet alleen als eene Leermeesteres der zeden en verbandster der gebreken, maer voornamentlyk, om in de hand te hebben een geessel, die sy konden opheffen, om der dwingelanden en geweldenaers wreedheid met dezelve te kastyden, en haer daer door te binnen brengen, dat ’s Lands Wetten niet moeten geschonden, het recht der Burgeren, en de Vryheid in ’t minste niet ver- [p. 11] mindert worden. Hier toe was in de eerste tyden, doe onze Republ. en Vryheid geboren wierd, een groot getal van Dichters, die Blyspelen uitgaven, om die op Jaermarkten van steden en dorpen te vertoonen. De kamers der Rederykers (zo sy zig noemden) traden met malkanderen in het strydperk, en aen de ongevormde en ruuwe Hollandsche tael een nieuwen luister en fraaiheid aenzettende, streden sy met verscheide zoort van dichten, en voornamentlyk met toneelspelen, om de prys van wysheid en dichtkunst haer by de Wetgeveren voorgestelt, weg te dragen. Hieronder begaven zig geene geringe mannen, en het slegtste zoort van menschen, maer voorname en van de fatzoenelykste rang der borgeren, dewelken niet zo zeer de drift om haer Moedertael te beschaven, als wel den yver om de Wetten te handhaven, en de zuiverheid des Godsdiensts te bevorderen, aennoopte. Sy voeren zo dapper en met zo groote vryheid onder gemaekte Perzonaedjes uit, tegen de wellusten en schelmstukken der Munnikken en Papen, tegen de verfoeielykheid en bedervinge des Godsdiensts, tegen de geweldenarye der dwingelanden en verbrekers der aeloude Wetten, dat zy niet t’onrecht gehouden zyn, de eerste geweest te zyn, die de gemoederen der Neerlanders hebben gaenden gemaekt, en zulke prikkels gegeven, die naderhand haer hebben aengezet, om met grooten moed het jok van de vrye halzen te schudden.
En hoewel de dichters der speelen voornamentlyk hier op toeleiden, dat sy de zinnen van de menschen zouden afleiden van de slavernye en bygeloof, daerom mengden sy niet te min hier onder eenige boerteryen, en jonge dogters en vryers minnenhandelingen, en andere snakeryen, die de blyspelen eenige aerdigheid en cierzel plegen by te zetten. Echter vond men doe ter tyd gene menschen, zelfs niet uit de straffe en batsze hervormers des Godsdiensts, die of de Magistraet aenzetteden, om dit schennis [p. 12] weg te doen, of de dichters of toneelspeelders by het volk in hare redenvoeringen zogten zwart te maken. Maer dit mede, zullen sy schreeuwen, word vergeefs bygebragt en aengepreezen: want die gelukkige tyden zyn lang verloopen, gelyk ook die Hollandsche eenvoudigheid lang is verdweenen, welke eertyds niet alleen in de zeden, maer zelfs in de Schouwspelen uitblonk. Ik zal dit al mede slegs toegeven aen onze Zedenmeesters, maer evenwel daer uit opmaken, dat dan t’onregt en onverdient de Toneelspelen zelfs worden gehekelt, en ’t Schouwburg gelastert, als ware het eene Schole des Duivels, uit het welke evenwel zo vele wapenen en pylen tot het bestormen en kneuzen van het geweld en vastigheid des bozen Geests, en zyn trauwanten zyn geschoten. Hier uit zal ik ook de hartnekkigen overtuigen, dat deze ligtgewapende zoldaten, een voorgevegt aengevangen, en met vele wonden het bygeloof reets verzwakt hadden,’t welk daer na de andere Helden en zwaergewapende Krygsknegten hebben verdelgt en uitgeroeid. Ik zal hier uit ook bewyzen, dat’er tyden konnen komen, in de welke een Burgerstaet en de Vryheid eene treffelyke hulp en onderstand hebben in de Schouwspelen. Maer op dat niemand vitten mag, en my verwyten, dat ik onnozele menschen om den tuin leide, en met eene looze redeneeringe bedriege, kom aen, laet ons komen tot de tyden, die wat nader zyn. Edoch, eerst en voor al eisch ik met regt en reden, my toegestaen werde, dat gy gelooft, dat die Dichters, en die zig beschikken tot Tonneelspelen te schryven, niet alleen moeten arbeiden om de spelen eerlyk en nuttig te doen zyn, maer ook dat sy het volk mogen behagen. Behagen nu konnen geen spelen, welkers inhoud met den tyd, in dewelke zy gespeelt worden, niet over een stemt, of niet past op de gebreken, die dan meest in swang gaen. Want daer moeten aen de oogen en zinnen der toekykers vertoont worden [p. 13] gelykeniszen en voorbeelden, niet van onze Voorouders, maer van menschen, die nu leven. Laet ons derhalven die degelyke en onbedorve eeuwe gelukkig noemen, in welke de wellusten zo zeldzaem waren, en de voorbeelden van quade gewoontens zo ongemeen, dat de Dichters niet dachten de pyne waerd te zyn, het toneel te vermoeijen met die gebreken ten toon te stellen. Daer lag het gemeen maer aen gelegen, de geesten der menschen te bevryden van de verkeerde en oudewyfachtige bygelovigheid, en de gemoederen des volks aen te spooren, tot het herstellen der vryheid. Het welk, dewyl de Dichters van die eeuw hebben uitgewrocht, zo moeten sy gehouden worden volkomen voldaen te hebben aen het geen haer werk was, en met de speelen te schikken na harer tyds gelegentheid, een voortreffelyken lof verdient te hebben. Want wat zoud gylieden wel eischen? Dat nu de ydele Godsdienst afgeschaft zynde, en de Vryheid haer gezag gekregen hebbende, de Dichters noch al op den zelfde leest zoude schoeijen, en daer de gebreken dagelyks aengroeien, ja zelfs nieuwen en ongehoorden uit verscheiden gewesten der aerde tot ons overkomen, dat hedendaegs de Toneelspelen gans en gaer zouden stilstaen, en dat men midden in het aenwaszen der misdaden, de Toneelspeelders het regt van dezelve te berispen zoude ontnemen? Wie is’er niet van Ulieden die niet dagelyks zugt en grynig word, dat zo vele schandigen, zo vele onbetamelyken en aen de gemeene zamenlevinge schadelyke misgrepen worden gedaen; en men zou ook noch willen hebben, dat de kragten van de Toneeldichteren, die de smetten van de voorgaende tyden hebben uitgewist en weggenomen, nu zoude flauw en zenuwloos leggen. Ja veel meer meen ik, dat de yver behoorde ingespannen te worden, en, dewyl gedurig nieuwe misdaden onder het volk voor den dag komen, de verstanden scherper moesten aengespoort worden, om den Comedianten pylen en wa- [p. 14] penen in de hand te geven, om die gedrogten te temmen. Maer gylieden zult zeggen, dat dit een onnodig hulpmiddel in deze tyd is, en dat men geen nut ter wereld kan trekken van deze lichtgewapende Bende, want dat nu de Godsdienst in zyn vorige zuiverheid herstelt zynde, dagelyks zo vele treffelyke Mannen door kragt en gewicht van aenmaninge en bestraffinge op de bedorventheid van dese eeuw donderen. Dat berispen of beletten wy geenzins, o goede lieden, noch iemand denke ons van zo verkeerd een begrip te zyn, dat wy oit die blixemen uit hare handen zoude willen geslagen hebben, of beweeren, dat men oit moest ophouden van zo nootzakelyke kastydingen. Maer dewyl de manieren en gemoederen der menschen zeer verscheiden zyn, zouden wy gevoelen, dat op dit werelsch Schouwburg de Dichters en Speelders mede haer rolle moet gelaten worden. Wy weten dat het grootste deel der menschen zo gestelt is, dat sy liever willen gaen voor boze en ondeugende, als voor bespottelyke, derhalven zullen wy geene gaerne en van zelfs overgeven aen de Magistraten en Leeraren om bestraft en getuchtigt te worden, als men deze aen het Schouwburg slegts niet onttrekke, om haer voor de Gemeente bespottelyk voor te stellen, en te doen schaemrood worden. Laet de Wetten en Richters zo straf als sy konnen tuchtigen en straffen die geene, welke sy of betrapt of overtuigt hebben van euveldaden; laet de redenaers met zo veel kragt van woorden en stemverheffing afgaen tegen de gebreken, sy zullen evenwel werk vinden, al hekelen sy noch zo scherp, om te maken, dat een gierige Vrek zich schame op syn opgehoopte geldzakken te zitten, als een hen op haer eyeren, of dat een ongebonde Jonkman tot schaemte kome, ten zy sy beide in de Comedie als in een spiegel het beeld en smaetheid van haren onedelen aert, en schendig leven aen- [p. 15] schouwen. Een Jongeling inde netten van onkuische min verstrikt, en door de streken van Hoeren en Hoerewaerden uitgeschud, zal niet eer gevoelen, dat hy elendig is, en de vrouwlui godloos, voor dat hare manieren en aerd uit de spelen zal hebben leeren kennen, en met een haten. Het is ’t werk van Toneelspeelders harde en on menschelyke Vaders, die met haer stuersheid en wreedheid de geesten van kinderen, die tot wat groots zoude opwasschen, verdoven en onderdrukken, tot gemakkelykheid en zagtigheid over te brengen. De speelen zullen een goeden zul en gemakkelyk man leeren zyn hals van het jok eener booze Griet, en onverdraeglyke Xantippe te bevryden, en het vrouwe kapercon van zyn neus af te smyten; de Comedien zullen de huismoeders van dat razend en schadelyk beschouwen der hoogverhevene wetenschappen, en het ontydig handelen van boeken, dewelke doch voor haer niet in de wereld zyn gebragt, na het spinnewiel en de keuken zenden; de maegden en dochters van al dat langs straet draven en vizitens geven, van spelen en baletten na het naaikuszen wyzen. De Comedien zullen al die Breekebeens van Dichteren, welkers overgroot getal ons meenigmael verveeld, aen jongens en leerlingen overgeven, om uitgejouwt, en met de vingers nagewezen te worden. De aerdigheid van het Schouwburg zal de rovige klauwen van de Advocaten en Hofgieren ontwapenen, de onwetentheid en slagtinge der onervarene Geneesmeesters, dewelke alleen een naem met streken hebben gekregen, zo levend’ en net vertoonen, dat men in toekomende minder bevreest zal wezen voor de ziektens, als voor die geenen die zig vermeten die te konnen genezen. Het Toneel zal de huichelaers, en die met een effe en statig wezen de heiligheid en godzaligheid veinzen, het momaenzigt ten aenschouw en onder het geklap van het volk afrukken, de Dweepers en Voorzeggers tot gezond oordeel, en eenen bestendige [p. 16] geest wederbrengen. Eindelyk, (op dat ik met verscheide zoorten van spelen op te halen thans niet verdrietig val,) zal de Comedie aen menschen van allerlei rang, geboorte, waerdigheid en kunst leeren, wat haer betaemt, wat zwier en levensgestalte, welk dat wel, welk dat qualyk staat, welk dat schandig, welk dat oirbaer is, veel rykelyker en vermakelyker ons zeggen, als een Stoisch of Academisch Wysgeer. Daer nu de Comedie zo groote en zo veele voordeelen, gelyk ieder een toestemt, aen de burgerschap kan toebrengen, souden’er des niet tegenstaende noch wel menschen van gevoelen blyven, om haer de stad uit te zetten, en door openbare Placaten te verbieden? Ja liever zoude ik meinen, dat dezelve, daer zy onder een vals voorwendzel, als ware zy gansch zondig, t’onrecht verstooten is, behoord’ ingeroepen; en daer zy ingevoerd is, meer opgeschikt en beschaefd te worden. Op dat gy evenwel, Toehoorders, niet zoud denken, dat ik zodanig de Comedie verdeedigende, wilde staende houden, als of men, zonder onderscheid, alle speelen behoorden te vertoonen, en aen het volk te zien geven. Het zy ver, ja het zy zeer verre, dat ik zo stout van voorhoofd en kaken, de Comedie met zo een onbeschaemde verdediging, welk naer het pleiten van een oud, en in streken afgerechten kakelaer geleek, zou voorspreken. Ik weet wel, dat er veele Comedien worden geschreven en uitgegeven, welke ik meen, dat niet alleen van het Toneel moesten afgebonst, maer met Beuls handen behoorden verscheurd, en met wraekvuur verbrand te worden. Ik word grynig, als ik zo vele zotte en onnutte spelen, van plompers en slegte verstanden uitgestoten, zie in ’t ligt komen. Ja ik wil niet ontkennen, dat er veele onreine, dewelke regt bequaem zyn, om de ondeugden, die zy quanzuis willen bespottelyk maken, te leeren en te voeden; ja dat meer is, veele godloozen, en die de ware Godsdienst schade toebrengen, [p. 17] in de handen zyn. Maer ik oordeele het niet regtvaerdig te zyn, om de misdaden van schandige en slegte Digteren, ook de zuivere en goede met eene uitspraek te verdoemen. En wat belet ons, dat men hier te Lande niet, gelyk oud tyds te Romen, de wagt en zorg aen agtbare en degelyke Mannen beveelde, die toesagen dat het Toneel niet onteerd, en’er geen Speelen opgebragt wierden, die een deftig oud Man, of Matroon, of Maagd, met krenking en gevaer van de schaemte, en eerbaerheid zouden zien. De Comedie vereist wel jok en boerterye, maar geen vuile en onbeschofte woorden; zy moet de oogen vermaken, maer geen verdriet aendoen; zy moet de de ooren streelen en doordringen, maer niet quetsen of wonden; de geest vervrolyken, maer niet besmetten. De gemene Spelen en canalieuse Klugten moestmen, indien niet na de Boerenhutten en Kermissen, ten minsten na der Soldaten Pasbanen, of Matrosen Kroegen verbannen, maer deftige Sinnespelen moestmen in de volkrykste Steden vertonen. Gelukkig mogen wy in dit opsigt onze eeuw noemen, dat het grootste gedeelte der Digteren van die dwalinge is wederom gekomen, en die straetloopjes en schertzen, welke uit de kroegen en hoerhuizen eertyds geleend wierden, nu lang zyn verbannen, en dat de Comedie nu een nieuw cieraad en luister heeft gekregen door de zedige boerterye, en het sout, waer mede onder de wellevende werreld, de redenen besprengt worden. Dat maer die genen, die so dodelyken oorlog en haet tegen alle de Spelen hebben opgevat, so veel tyd en moeiten wilden aanwenden, ik zeg niet om de Toneelspelen te aenschouwen (want dat zou ik van haer deftigheid niet verkrygen) maer om die te lezen, welke zedert eenigen tyd herwaerds van voortreflyke Verstanden zyn in ’t ligt gegeven, als zy wel verslyten om die te berispen, zy zoude vernemen, dat men tegenwoordig met so veel omsigtigheid en sorge Comedien toestelden, dat alle oneer- [p. 18] lyke spreekwyzen en daden van het Toneel geweerd worden, zy zouden van zelfs bekennen, dat binnen eenige jaren zo veel opsigt op de eerbaerheid en ingetogentheid is genomen, dat dezelve niet alleen ene kuische Maegd voorgelezen, maer zelfs voor de oogen van eene straffe Matroon, zonder eenig nadeel der schaemte, konnen vertoond worden. Zy zouden deze beschaefdere eeuwe gelukkig roemen, en indien zy van de Duitsche Comedie (onder welke ik gaern beken dat er vele gevonden worden, die men qualyk van dertelheid kan vryspreken) een afkeer hadden, zy zouden de Fransse, of uit die tael in de onze overgebragte, zonder enige gramstorigheid aanschouwen konnen. Want laet ons billyke schatters zyn van den lof, die vreemden toekomt, en niet te na spreken aen den roem van deze zedige en beschaemde manier van schryven, welke een Natie, schoon ons vyandig, heeft ingevoerd. Dit beschaefde en welgemanierde Volk heeft onlangs voortgebragt zulke voortreflyke Geesten, die Treur- en Blyspelen hebben in ’t ligt gegeven, dewelke zo zy niet de Ouden evenaren, ten minsten niet veel voor dezelve behoeven te wyken, en dewelke vry van alle opspraek en onzuiverheid, met toejuichinge van de gantsche geleerde werreld zyn ontfangen. Laten wy ook vrywillig belyden en bekennen, dat men geen klein deel van de aerdigheid der Blyspellen verschuldigt is aen den groten meester Moliére, wiens roem niet als te gelyk met het Toneel zal vallen, dewelke heeft te weeg gebragt, dat heden van wellevende en beschaefde oordeelers van aerdigheden, uitgestampt en uitgejouwt worden zulke Speelders, die met slordigheid van woorden en straetloopjes eertyds het volk tot lagchen verwekten. Dezen Digter wierd niet toegeklapt van de Schellings-staenplaets, en van het morssige Kanailje, maer van voorname Heeren die in den Bak zaten, ja zelfs heeft de groote Koning van Vrankryk, op zyn verheven zetel zig niet verontwaerdigt [p. 19] hem eerbewysing te doen. De meeste zyner Comedien, welke met de grootste aerdigheid en bevalligheid zyn geschreven, hebben niet alleen den hoogmoed en sotte waen van belachelyke Marquisen, of dolle poëten, of vrouwlui die sottelyk geleert zynde, zig veel inbeelden, en zig in een gemaekte tael behaegden, of ook van Schoolmeesters en Pedanten, vernedert en verydelt, maer daer gy U over verwonderen zult, mannen, die in geleertheid de eerste rang bekleedden, de regte weg aengewesen, om te konnen digten met gesond oordeel, en werken van welsprekentheid voort brengen. Wat groot begrip en verstand van de goede kunsten, hoe scherp en geveilt oordeel dese, die te gelyk een Digter en Toneelspeelder was, heeft gehad, zo gy uit myn niet wilt verstaen, leerd het, bidde ik U, van een man, die in alle Letterkunst zeer geoeffent was, en de voortreffelykste Poëet van zyn tyd, Menage, want dese, als hy uit eene Comedie van Moliere quam, waer in hy door verwonderinge opgetogen, en verstelt geseten had, kon zig niet bedwingen van uit te roepen; Laet ons nu verbranden onze vorige schriften, daer wy zo veel eerbied voor gehad hebben, en laeten wy eerbiediglyk ons dragen tegen die schriften, welke wy voorheen oordeelde, dat men moest in ’t vuur werpen. O ongelofelyke kragt van de toneel leeringe! ô bysonder bewys van het gesag des Schouwburgs! dat zulk een groot man, die als geboren was onder de oefeninge der Letterkunst, en al zyn tyd van Kindsbeen af in de betragtinge der geleerdheid had doorgebragt, op een uur, van een Toneelspeelder de regte smaek van gesond en aerdig schryven heeft konnen krygen.
En gy, Jongelingen, die een gesont oordeel bemint, zoud nu nog zwarigheid maken van dese meester van aerdigheid te leeren, datter niet afschuwelyker en verfoeijelyker is, als een verwaende en gemaekte tael, en dat de eenvoudige en natuurlyke schoonheid met geen blanketsel, of [p. 20] vreemd Vernis moet leelyk gemaekt worden. En ook Gy lieden, die de Comedien uitkryt als pesten en besmettingen van de gemeene tugt, zult gy nog aerselen om te erkennen, dat door deses Meesters Toneel-kastydinge meer gevordert is in het beschaven der manieren van Vrankryk, en mogelyk ook van de onse, als door al het kyven der Pedanten. Zo moet men dan nasporen de voetstappen van dezen Kunstenaer, en der gene, die hem het naeste zyn by gekomen, zo moeten alle de gene, die haer setten tot toneelspelen te digten, lopen langs den weg, die zy ons gebaent en gestraet hebben, van dewelke zo wie door een verkeert oordeel en zot begrip afdwaelt, mogen wy graeg lyden, dat men op die alle de scheldwoorden uitbraekt, die op een schandige poetsemaker, en dartele Hansop en onbeschaemde toneelgek konnen gesmeten worden. Maer het is onregtvaerdig, en niet vry te spreken van lasteringe, dat men de goede en edele Poëten, om de misdaed en dolligheid van slegte en vuile digteren wil overboord smyten. ’t Is een werk vol van hovaerdige en eigensinnige viesheid, deftige en nuttige Comedien te verdoemen, om schandige en vuile klugten. Zo ’er evenwel zodanig’ een dove en onverbiddelyke Regter gevonden word, die zelfs zodanige Comedie zoude oordelen niet te konnen gelezen worden sonder nadeel van de eeuwige zaligheid, om dat eenige vrygeestige boerterye en dubbelsinnige jokken, ten quaetste zoude konnen geduid worden, zo moet dan volgens de uitspraek van dese straffe Rhadamantus, die gouden mont, Johannes Chrysostomus, welkers meesterlyke drift in ’t hekelen van de gemene zeden men zo gaern naaept, on der de zielen tot de eeuwige duisternis gedoemt, verstoten worden, om dat hy dag en nagt in zyne handen hadde de Comedie van Aristophanes, een digter die nog kuis, nog ernstig is. Zo moet Erasmus en Scaliger, en wat zyn dat groote geesten geweest! en een oneindig getal andere [p. 21] voortreffelyke mannen, die dol zyn geweest na de aerdigheid van Terentius, onder de godlozen en verfoeijelyken gerekent worden, zo moest na de grondregel van dese Platoos, niet alleen Homerus uit de Burgerstaten geweert, maar alle redenwisselingen, behalven die alleen over de geheiligde Schriften gehouden worden, alle oefeningen, redenvoeringen afgeschaft worden, onder voorwendzel, dat iemant die ten ergst denkt, uit dezelve wat quaads trekken kan, ’t welk de zeden tot misdoen zoude aanlyden. Zo zoud men de jeugt moeten wederhouden van alle geschiedenissen des ouden en nieuwen tyds na te speuren, om dat zy daar uit zoude konnen wellusten, moorden en alle dolligheden leeren, Zo moesten alle de Schriften der Poëten met wraakvuur verteert worden, om dat uit geen slag van Boeken bedekter en behendiger venyn over de zeden kan verspreit worden. Men zoude moeten verbieden in de Regten te studeren, om dat een schalke rabbelaar, en verdrayer van de wetten daar uit de kunst van elendige plyters te plunderen en beroven, kan halen. Niemant zoude eenige moeite meer moeten aanwenden, om de Geneeskunst te leeren, want die aan Quaksalvers en breekebeens leert vergiften te bereiden, geneesmiddelen, die tot welvaren uitgevonden zyn, tot het verderf van het menschelyke geslagt verkeeren; alle de betragtingen van de wysgeerte zouden moeten weggesmeten worden, om dat de bedriegelyken en verkeerd-scherpsinigen menschen daer door tot ydele twistredenen en Chrysippische strikken en knopen zoude verleid worden; en eindelyk hoorde niemant meer de Goddelyke Schrift in te zien, om dat dartele verstanden daar door zoude konnen vervallen tot dolle dwalingen, en godlooze gevoelens omtrent den Godsdienst.
’t Welk alles indien yder een siet seer ongerymt te zyn, zo laat dan de Comedie, maar op haar regte waerde geschat, staande blyven, en laten daarom niet alle Toneelspeelders [p. 23] uit de Burgerstaat uitgeschopt worden, omdat zy juist niet behagen aen die gene, welke noit goede gesien hebben. Nog laat door een onsagt vonnis de Comedie werden uitgesmeten, om dat zodanigen deselve berispen, die om bezetter van leven te schynen als andere, alle wettige en onnosele vermakelykheden gewoon zyn uit te bannen.
Maar, zal men hier inbrengen, wy mogen wel lyden dat de Comedie voor U overblyft, wy zullen het U niet beletten, ziet vry spelen op zo een manier, als gy zegt, gesuivert van alle slordigheid en vuyligheid van tael en zaken: maar wie kan met een goed gemoed verdragen, dat zo vele gulde spreuken, zo vele deftige spreekwysen, zo edele boerteryen, welgemanierde aardigheden voortgebragt worden uit eene onsuivere mond van Toneelspeelders? wie word niet gramstoorig, dat de braefste Rollen worden gespeelt van een veragten hoop, wiens geringheid en levensgruwelen een groote smet aan eene zaek, die gy beweert in zig zelve zonder zonden en wettig te zyn, aenwryven. Kond gy geen Comedie missen, laat de Rektors van de Schoolen, gelyk eertyds pleeg te geschieden, welgeborenen Kinderen op het Toneel oefenen, en Gylieden ook, Leeraars der welsprekentheid, beschaaft de jeugt met Comedie speelen tot het gebruik van wel te spreken. Laat door haer de blyspelen van Terentius, of van alle die zonder smet of ondeugd konnen gespeelt worden, aen geleerde toekykers vertoont worden, maar doet verre van onse kuische oogen weg, die troep van canalieuse en godlose Comedianten. Och of, Toehoorders, de gewoonte van dese tyden het mede bragte, och of tegenwoordig de oefeningen der welsprekentheid in zo veel eer en agting waren, dat ik uw’ wensch voldoen, en uwe billyke begeerten vervullen mogte. Gy zoud haast wel opgebragte Jongelingen, en die van de beste imborst waren, op zo een betamentlyk Toneel, onder myn gelyd en geselschap de eerlykste Comedie zien speelen. Gylieden [p. 23] sou met meer getal en grooter yver na dit geleerde Schouwburg, als tot deze Academische zale, toevloeijen. Maer wat hoop in deze tyde, daer alle betragtinge van brave kunsten te rug lopen? wat vertrouwen om dit uittevoeren? wat verwagting van iets goeds en nuttigs te doen in zulk eene quaedaerdige en verdenkende eeuwe, daer nu alle oefeningen van uiterlyke welsprekentheid gelastert worden, als of het een Toneelspeelders ligtvaerdigheid was. Wie zou zig lof beloven van deze Tooneel oefening, die nu al deze haet en quaedspreken moet ondervinden, om datmen enkelyk de jonge lieden haar wezen en leden leert in een goed postuur zetten? Wie zouw niet vrezen grooter blaem, als zelfs de Comedianten, op den hals te halen, van wegen het fatzoeneren der jeugt, welke nu alrede ongeleerde schreuwers, en die in ruwheid van tael uitsteken, zig moet zien uitmaken voor stem- swets- of Dans-meesters. Maer als nu deze tyden reets zo gelukkig waren, dat onze Tuchtmeesters toestonden, dat men jongen lieden mogt op een Latyns-toneel vormen, en tot deftiger gebruiken van welsprekentheid bereiden, zo zou ik evenwel daerom nog niet toestemmen, dat alle Duitsche en gemene Comedie wierden afgeschaft, onder dat voorwendzel, om dat zy van een oneerlyke en slechte troep van Comedianten gespeelt worden. Ik zoude liever zelfs met myne hand, myne leerlingen brengen om haer te zien, op dat zy van die gene, welke haer rol wel speelden, een deftige en keurige gesteltheid en trekken van mond en wezen, een betamelyke en bequame beweginge van lyf en leden, en een zoete en heldere uitspraek van stem, door dikwils te zien en hooren, zoude leeren. Want wy weten, hoe veel arbeids Cicero, die Vader van de Romeinsche welsprekentheid, heeft besteed om Roscius, den volmaeksten Toneelspeelder, die oit geleeft heeft, de kunst af te zien. Wy weten ook, hoe veel Francius, die onlangs zo groten meester der uiterlyke welsprekentheid [p. 24] is geweest, aen een Amsterdams Comediant was verschuldigt, en dat zulke groote Mannen, zonder eenige vrees van laster of achterklap niet geschaemt hebben, onder de onderwysinge, van een Comediant zig te begeven. Ik zoude, dat meer is slegte Speelders en Poetsemakers haer tot een voorbeeld voor stellen, op dat zy zig van alle ongemanierde en overtollige bewegingen, en onaengenaem stems geluit zoude leeren wachten, maer van den omgank en hantering van dien slegten hoop zou ik haer niet minder afmanen, als van de gemeensaemheid van alle slag van booze en godlose menschen, en om kort te zyn, indien daarom noit een Comedie zoude mogen gezien worden, om datze meest door Boeven en Hoeren gespeelt word, zouden met de zelve schyn de kindere en jongelingen moeten geweert worden van alle Meesters en Leeraren, in wat voor wetenschappen het ook wezen mag, ten zy men te voren ten vollen zig kon verzekeren, dat zy met een los leven en zeden hare wetenschappen, die zy openbaer leren, niet onteerden. Zo zou men de gansche jeugd altyd t’huis moeten houden, en aen niemants onderwys betrouwen, als van welkers degelykheid men ontwyfelbaer versekert was. Men zoude gene redenaers, van wat voor slag het mogte wesen, moeten hooren, voor dat ons eerst ten vollen bleek, dat het leven van die gene, welke in ’t openbaer spreken, zo deugdelyk was, als hare woorden. Gelooft my, Toehoorders, de zulke zoeken een knoop in een effen bies, en indien die besetheid zwakke zielen, welke ligter geraekt worden als Kinderen, kan verlegen maken, zo moet men de Jongelingen aen geene Kunstenaers betrouwen, om van haer geleert te worden. Wie zouw zyn Zoon of Dogter aen een Teiken-of Schilder meester overgeven, om te leeren de eerste gronden van de Teekenkunst of Taferelen met verven te maken, die maer denken zou, hoe dat de gansche bende van Schilders voor lichte vogels by de weereld te boek staet? Wie zoude zyn kroos leeren [p. 25] Clavecimbael, Fiool of Luit spelen, zo hy bang was, dat het selve mede te leven der Musikanten zoude navolgen. Zouden wy dan liever onze kinderen overgeven aen botte en onwetende Leeraers van deze kunsten, maer die door eene zedigheid, en matig leven haer onkunde ons aengenaem zouden maken. Dit is een ydele verw, en daer men een goede zaek, alleen door lust van tegenspreken, meê wil besmeeren. Ja maer, zeggen zy, het verlies van tyd en geld behoorde zuinige menschen, en goede huishouders af te schrikken van de Comedien, men ziet gehele avonden menschen met groot geduld, ja zelfs vermaek, ledig zitten op de banken, en met verwonderinge de ligtvaerdige Comedianten aenschouwen, die ik weet niet wat voor vloeken aen een deftig en eerwaerdig Leermeester, die door een lang gesprek haer geduld vermoeit, toewenschen; zy verspillen gretig geen kleine somme gelds aan de Comedianten, die bedelaers en arme luiden geen duit willen toereiken. Ik moet bekennen, dat deze rede veel schyn en glimp heeft. Daer is niemant van een goed begrip, die zo dwaas zal zyn, om staende te houden, dat men ligtvaerdig zyn tyd, een zaek zo kostelyk en onwederroepelyk, moet t’zoek maken: maer, zo men eenige uitspanninge aen zynen geest moet geven, op dat die beter tot bedenkinge van ernstige zaken mag wederkeren; zo voor iemant die zyn tyd wel verdeeld, den dag lang genoeg is; en men zorg draegt, dat uit deze avondvermakelykheid geen schade aen zyn besigheden, betragtinge of ampt, welk men bedient, word toegebragt, zal het dan schandelyker geagt worden, het laetste deel van den dag, die ten einde loopt, te besteden aen het vermakelyk en te gelyk nuttig zien der Comedien, als zyn goede uren door te brengen met onnutte praet, met spelen, of drinken van warm water, of wyn, daer mede onze berispers mogelyk dikwils zig meer meê bezig houden, als anderen. Zullen zy liever sonder tegenspreken verdragen, dat welopgebrag- [p. 26] te Jongelingen, die op haer studeerkameren niet als in een tuchthuis konnen opgesloten worden, geheele avonden, ja dagen doorbrengen in Herbergen en Koffihuizen. Of zullen zy die ook gebieden altezamen uit de Steden weg te doen, om dat menschen, die haer ledigen tyd qualyk besteden, dezelve misbruiken. Deze bekyvinge past beter Schoolmeesters, om jongens, die onder de plak zidderen, vervaerd te maken, als een deftig Leeraer, die mannen voorheeft, welke een wys op haer leven stellen. En het soude seker beter zyn, den tyd, wiens prys zy zo hoog op vyselen, niet onnut met zamenrapinge en tot walgens toe herhalingen van zulke kreupele bewysredenen te verspillen, maer tot ernstiger overdenkinge en betragtinge van vaster leerstukken te besteden. ’t Zyn ook geen grote kosten, en die iemant, welke middelmatig met goederen gezegend is, kunnen beswaren, die men doet in ’t zien van Comedien. Deze kleine uitgift kan ook den armen niet te kort doen, of een welgeboren hert van mildheid en goeddadigheid te rug houden. Want op dat ik nu niet spreke van het voordeel, dat de armen, door de treflyke voorzorg der Regenten, trekken van de Spelen zelfs, so gelooft my, Toehoorders, dat Toneelkykers t’onregt voor karigen en vasthoudende worden uitgemaekt, dewelke met dezelve hand, die zig niet ontziet eenige onkosten te doen om haer oogen en harten te vervrolyken, ook vaerdig en rykelyk voor de armoede van andere onderhoud verschaffen. Ja ik soude derven seggen, dat ’er meenig gevonden word, die de Comedianten met vermaek en goedkeuring aenschouwt, en dikwils, wanneer de gelegentheid het vereischt, meer aan de behoeftige geeft, als de gehele hoop van de beknibbelaers der Comedie gewoon is zamen te brengen. En indien onder dit voorwendsel, ook de Comedie moet gehaet gemaekt worden, zo moesten alle onnodige onkosten, welke niemant, die eenigsins welgesteld is, sodanig kan matigen, dat geen stof tot [p. 27] vitten overblyve, afgesneden worden. Dan moesten zelfs de berispers der Comedien, en die de Toneelspelen daer om niet gezien willen hebben, een erf huis aenstellen van hare overvloedige huiscieraed, op dat de schamele lieden haer hutjes en kamertjes met het nootzakelyke en weinige voorzien konnen. Dan moesten de zagte veere Bedden, Chitze Dekens en Zyde Spreijen van de kostelyke Ledekanten afgenomen werden, om daer voor stroo te kopen, daer der armen lieden kooijen meê gevuld wierden. Dan moesten allerhande soort van menschen, sulk’ eene razernye en dolle liefhebberye van Porcelein versaken, om aen den elendigen potten en aerde pannen te beschikken. Dan moesten Paerlen, edele Gesteenten, kostelyke en weidse Klederen, ten eersten by den opslag verkoft worden, op dat de kouden en naakten zouden gekleed kunnen worden. Dan moesten Koetzen, Paerden, Honden, en ik weet niet wat al voor onnutte beesten, op de markt gebragt worden, op dat de hongerige en uitteerende kinderen van slegte lieden konnen voedzel hebben. Dan moestmen van dat onmatig drinken van Thee, Koffy, ja zelfs Wyn eeuwig zig onthouden, op dat de gemeene man wat dikker drank als Scherrebier zoude hebben. Eyndelyk alle ryke en vermogende moesten met water en droog brood te vreden zyn, op dat het Agterstraetsvolkje braef zou schranssen.
Ik zoude meinen, dat nu alle die lode pylen, die eenige gémelyke onderzoekers van eens anders leven gewent zyn uit te schieten op het eerlyk Toneelvermaak, nu genoeg zyn stomp gemaakt, en ik zoude my kunnen spoeden tot het slot van myne Redenvoering, ten zy’er nog eene bewysreden, in dewelke zy groot gewigt stellen, en waer mede zy godsdienstige, en niet al te scherpzinnige geesten mede plagten te bedriegen, overschoot, om haer te ontwringen. Want daer zyn’er, die voorgeven, dat zy niets smadelyks of hart tegen de Comedie willen zeggen, dat [p. 28] die op zekere tyden, zonder misdaed, kan vertoont worden, maer dat deze droevige tyden, die wy beleven, en die bloedigen oorlog en Wapenkreeten, die rontom onze Landpalen zo veel gewelt maken, een ander levens-wyze en andere manieren vereyschen, dat nu alle spelen en vermakelykheden, zelfs onschadelyke en wettige, hoorden afgesneden te worden; dat men nu zig alleen behoorden te verledigen tot de betrachtinge van de Godzaligheid en zedig heid. Ik zoude konnen tot myn voordeel nemen, ’t geen zy schynen toe te staen, dat men dan by gevolg, in blyden en voorspoedigen tyden des Vaderlands, de Toneelspeelders zoude mogen te voorschyn brengen, die de wolk van droefheid, waar mede voorhenen onze harten benevelt waren, zoude afvegen, en onze aengesichten, die te voren strak gestaen hadden, nu ophelderen. Doch deze droevige en statige Meesters zyn zelve oorzaek, dat hare woorden geen klem hebben; want laet eens die gelukkige en lang gehoopte tyden herleven, laet de overvloet van eene gewenste vrede onze uitgeputten en ledig gemaekte Huizen en Kisten wederom eens vervullen, laet onze harten door eene lange droefheid gesloten, weder eenigzints opening krygen, zy zullen alweder den ouden zang zingen; en latende deze redeneringe varen, zullen zy met nieuwe hatelykheden en beschuldigingen het Schouwburg op ’t lyf vallen, en noit toestaen, dat onder de algemeene blyken en tekenen van vreugde oit het vermaek der Comedie vermengt werde. Zo derhalve toezienders van speelen een zonde over het Land halen, zo moet men altyd van de Toneelspeelen zig onthouden, op dat niet de misdaden van byzondere menschen tot ’t bederf van het gemeen strekken. Maar indien men oit zonder zonden, zulke Comedien gelyk wy hier verdedigen, mag zien, zo zien wy geen reden ter werreld, waerom men die ook zo wel nu niet, als op andere tyden mag vertoonen: Want schoon wy bedroefdere tyden, en [p. 29] zeer verschillende van onze oude voorspoet, beleven, ik zoude evenwel niet denken, dat onse zaken nu zo qualyk gestelt zyn, dat wy van alle vermakelykheden behooren onthouden te worden, en eene algemeene rouw tien jaren lang en mogelyk langer, zoude moeten dragen. Ik bekenne gaarn, dat wy voeren een zwaren en moeijelyken Oorlog tegen een hardnekkige vyand, dat wy worden door schattingen en imposten opgegeten, endat onse kragten allenxkens en ongevoelig uit teeren, maer het heeft evenwel de Goddelyke goetheid belieft, de duisternissen van dezen tyd, nu en dan eens met een helder licht op te klaren. Onze vryheid van binnen vastgesteld, en onze Landpalen van buiten verzekert hebbende, hebben wy zo vele overwinningen weg gedragen, en zo vele zegenpralingen binnen tien jaren gevoert, als naulyx de Gedenkschriften zedert den aenvang van onse Republ. optellen. Wy hebben in Feestgewaden zo veel vier-en dankdagen geviert, op de welken wy in alle vrolykheden zyn opgesprongen, dat wy met recht de ondankbaerste menschen moeten geacht worden, zo wy door onbeschaemde wenschingen noch groter voordeelen ons zelve zoude willen voorstellen. Zal men dan moeten*rouw bedryven, en in zak en asse gaen, als wy regtveerdige stof tot treuren hebben, om dat ons, door het sware lot gedrukt zynde, onse Vestingen en ’s Vaderlands Bolwerken worden afgenomen; als wy gedwongen zyn te schryen, om dat onse Heirkragten door ongelukkige Veldslagen worden nedergevelt, als wy met de tranen in de oogen van onse walle de vyandlyke benden zien gins en weer swieren? en zal het wederom niet geoorloft zyn onze besloten herten eenige adem te geven, of onse voorgaende zorgen met eenige vermaekelykheid te verligten, als wy, de kans des oorlogs verkeert zynde, oneindige sterke Steden innemen, als wy des vyands Legers, die talryker zyn dan de onse, jaerlyks geheel vernielen, en [p. 30] onse grensen tot zelfs aen de landpalen van Vrankryk uitbreiden? Zullen wy dan na de harde en wrede uitspraek van dese Catoos verwezen moeten worden tot eeuwig gekerm en gehuil; zullen onse wangen met een altyd vloeyende Rivier van tranen nat gehouden moeten worden; zullen wy noit mogen lachen zonder verwyt, noit vrolyke stemmen, zonder zonden te doen, tot den Hemel verheffen, of noit onze geesten mogen vervrolyken zonder vrees van Tuchtmeesters? moeten wy dan ons zo verknysen van droefheid, dat wy noit uit playsier ryden, noit met wandelingen, vermaakrysen, of lusthoven, onse door druk afgematte geesten verfrissen, ja zelfs dat wy noit eens met Wyn, die de zorge doet vergeten, en die zommige noch wel gaern beletten wilden dat niet in ons Land ingebragt wierd, onze oogen en harten aftrokken van de gemene elende. Zouden zy ook wel gebieden, dat wy dit lichaem, ’t welk wy rondom dragen, door een gedurige zorg dus lieten opeten, dat het door altyd vasten wierd verteert. Ik heb liever, dat die gene welke met uiterlyke deftigheid en zoberheid de geschikte veinzen, aen haer quelgeest overgelaten worden, die ik evenwel gelove, dat zy zelfs in deze bedroefde tyden nog wel altemet eens te vreden stellen; en indien zy van harte geloven, datmen met dit apenspel en zodanige Comedie de goede God in dier voegen kan verzoenen, dat hy de oorlogen van ons lieve Vaderland afwende, zo wil haer niet benyden of inde weeg zyn, dat zy niet blyven zitten in de naerheid van zo een beschryelyk leven, ’t welk noit door eenig licht of zelfs schemering word opgeheldert; laten zy ons maer niet beletten, dat de eerlyken en wettige vermaeklykheden ons de lasten der schatten wat verlichten; de uitspannigen van arbeid en zorgen de elenden draeghelyk maken. Laet ons, Toehoorders, zomtyds eens de fronzelen en kreukelen van onze voorhoofden ontployen, en terwyl vyanden en bedil- [p. 31] ders der menschelyke natuur en zwakheid schryen, of ten minsten zig bedroeft houden, zo laet ons binnen de maet, en minder zelfs als wy wel zoude mogen, vrolyk zyn. Laten wy maer alleen ons niet zo onmatig tot plaisieren overgeven, dat wy daerom onze ledige tyd qualyk bestedende, oit zouden te kort doen aen de zorgen en bekommernissen, die wy aen ons zelfs, onse huishoudingen, en den gemenen staet schuldig zyn. Dat ook onse uitspanningen, te menigvuldig zynde, ons niet beletten, dat wy minder daerom met gebeden en smekingen, die wy in dezen tyd niet alleen oordelen billyk te zyn, dat voor het gemeene en byzondere welvaren ingestelt, maer zelfs vermeerdert worden, zouden tragten God te verzoenen. En om kort te zyn, laten wy zorg dragen, dat noit onze vermaken, al zyn zy schoon nodig en wettig, schade toebrengen aen ernstige betrachtingen van Godzaligheid en zedigheid. Zo doende, zullen wy niet alleen de plicht van goede Borgeren en Onderdanen betrachten, maer in allen deelen ons als Christenen en Godsdienstige gedragen, en ons herten bevryd hebbende van het gemeene volks gevoelen en dwalingen, zullen wy de grootste ruste genieten.
En gy, myne waerde en lieve Jongelingen en Leerlingen, die U op deze Academie, als in een Tempel, aen goed begrip en verstand toegewyt, hebt begeven, niet alleen op dat gy na de Academische loopbaen uitgelopen te hebben, zoud geleerder, maer ook beter en beschaefder van manieren t’huis komen, ik bidde U, neemt deze myne redenvoeringe dus niet op, als of daer in een voorspraek en bescherminge voor dartelheid en loszigheid was gelegen. Want myne meening is alleen, dat Gylieden, na tyds en zaeks gelegentheid U lieden zo tot uitspanningen van den geest, en zelfs tot de Toneels vermakelykheden begeeft, dat daer uit, noch uwe manieren met geene de minste kladden werden bespat, nog eenige schade aen Uwe tyd, die [p. 32] de kostelykste aller zaeken is, werde toegebragt, nog dat verderfelyke onkosten uwe beurzen ledig maken, maer voor al valt met hart en ziel op de betragtinge van de goede kunsten, tot welkers oefeninge voornamentlyk uw’ ouders Ulieden aen ons hebben bevolen. Wilt niet, ik zeg geen avonden, maer gansche dagen ledig zitten in Drinkplaetsen of Koffihuisen, die om dat sy de naem hebben, dat zo schadelyk niet zyn, de nadeligste plaetsen voor de studien zyn. Vloeit liever tot deze zalen der Lettergodinnen, talryker toe, in welke ledige vertrekken zo menigmael uwe Leeraers zonder vrugt en vermaek haer stemmen en kragten verspillen. Sit zo vast, waekt, en nagtbraekt op uw Studeerkamers, dat ten zy de geest door gedurig blokken verstomt is, gy geen voeten daer uit zet, en zo gy uwe kragten wilt ververschen, besteet met oordel en voorzigtigheid Uwe ledige uren in wandelingen, welke rondom onze Stad vermakelyker dan in gansch Neêrland zyn, of in zoete en geleerde zamenspraken met uwe tydgenoten, en zelfs, indien er gelegentheid gegeven word, in Toneels vrolykheden. Zo zult gy thuis komende, geen geest, die door al te veel inspanningen is dof geworden, geen lompe en onbeschaefde manieren, uwe Ouders vertoonen, maer een ziel die door voortreffelyke geleertheid beschaefd is, en eene fraye welgemaniertheid, en gylieden zult t’eeniger tyd niet alleen nuttige Borgers en Leden van onzen Staet, Academie of Kerk worden, maer voortreffelyke en prysweerdige Regenten, en Oversten des Volks.

Continue

Tekstkritiek:

fol. *3r overeenkomen er staat: overkomen
fol. **2r Schriftgeleerden, er staat: Scriftgeleerden,
p. 29 moeten er staat: moe- moeten

Oratio pro comoedia.