Emanuel van Meteren
Historie 1635. Gebruikt exemplaar:
Uitgegeven door Noa Diamant.
Redactie dr. A.J.E. Harmsen,
Universiteit van Leiden.
Onderdeel van de Bontius-pagina
Emanuels van Meteren. Historie der Neder-landscher ende haerder na-buren oorlogen ende geschiedenissen. Tot den jare M.VI.C.XII. Nu de laestemael bij hem voor sijne doot merckelijck verbetert ende in XXXII. boecken voltrocken. Is mede hier by gevoegt des autheurs leven. Verrijckt beneffens de land-caerte met bij na hondert correcte conterfeijtsels van de voortreflijcste personagien in dese historie verhaelt. Alle cierlijck na d’leven ghedaen ende in Coperen platen gesteken. Gedruck int jaer ons Heeren M. DC.XXXVI. In ’s Graven-Haghe, by de Weduwe en erfghenamen van wijlen Hillebrand [...] Ordinaris Druckers vande Hog: Mog: Heeren [...] Anno 1635. Met Privilegie.
[fol. 102v]
Zijnde de Stadt Leyden een vande goede Steden van Hollandt, nu de tweede reyse beleghert, heeft den Prince van Orangien haer gheordineert de 10. Vendelen Enghelsche Knechten, onder den Colonel den Ridder Eduwart Chester, in te nemen, en dat sy terstont souden goede ordere op haer Korn ende Montkost stellen, maer siende datse sijnen raet niet en hadden ghevolght, van haer wel te versien, versocht hij, datse ten minsten drie Maenden souden maken tegen te houden, daer-en-tusschen hoopte hy haer te onstetten, ordonnerende, dat sy voor al haer van Bedelaers ende onnutte Menschen souden ontlasten.
De Engelschen lagen op de Schanssen tot Valkenburgh, op de Goudsche Sluys, ende tot Alphen ontrent twee mijlen vande Stadt, daer den vyandt, van Utrecht komende, voor-by passeren moeste. Dese vande Goudsche Sluys zijnde bespronghen, werden vanden Capiteyn Gainfort vromelijkcken afgeweert. Maer alsoo het Spaensch Peerde-volck het voet-volck voort-drongen, met slagen die tot den storm dringhende, ende gheenen anderen wegh afwijcken en konden hebbense moeten met storm continueren, soo dat de Engelschen ghedwongen werden de Schanssen te verlaten. Die van Alphen quamen dese te hulpe, haer Schanssen aldaer verlatende, maar te spade, ende moesten also vluchten, doch niet [fol. 103r] sonder groot verlies onder de Spaengiaerden.
De ander vijf Vendelen Engelschen van Vlackenburg verlieten oock haer schansse, die niet volmaect en was, sonder den vyandt te verwachten: En soo de Spaengiaerden by haer quamen, sagen die van Leyden, dat vant lange schermutseren niemant doodt en viel, waer door sy quaet vermoeden krege, dat sy met den vyandt verstant hadden. Na de schermutsel quamen de Engelschen naerder de Stadt, ende een Capiteyn met andere quam binnen daer sy onderlinghe besloten, soo den vyandt haer bespronghe en machtich werde, so souden sy haer begeven onder de Haegsche Poorte, daer het meeste Gheschut was, en als sy souden sien, datmen ’t Vendel vande Poorte name, soo souden sy haer aende een zijde begeven, want dan souden sy alle het Gheschut op den vyandt laten afgaen. Maer dit besluyt beviel den Engelschen niet wel, want soo haest sy dat van hare Gesanten vernamen, zijn sy met vliegende Vendels byden vyandt overgetrocken, alwaer sy op sekere conditien met grooten eerbiedingen ontvangen werden. Maar korts daer na werden sy van het Peerde-volck omringelt belast haer veyer ofte lonten uyt te doen, en ’s anderdaegs haer geweer neder te leggen, ende werden van de beste kleederen berooft. Maer eenighe vandie, zijnde 32 in getale, ende nae eere trachtende, waer onder oock eenige Officiers waren, so Engelschen als Nederlanders, quaemen gevlucht inde stadt, waer onder oock was Capiteyn Cromwell, die al tsamen ingelaten werden. Eenige andere, siende dat sy also vanden vyandt werden gehandelt, sprongen inde Grachten, meynende te ontkomen, ende verdroncken. De Spaengiaerden maeckten van eenighe van desen Pioniers, de andere zijn door Vlaenderen bedelende na Engelandt gekeert, also den doodt ontkomende, om dat den Spaenschen Raedt byden Commandantor die al wilden opgehangen hebben, maer hy selve wilde, met die t’Huys te seynden, de Koninginne van Engelandt gelieven.
Hier door en heeft de stadt Leyden geen krijgsvolck konnen binnen krijge, maer heeft uyt haer Borgerije volck in gagie aengenomen, onder dese Capiteynen Joncker Jan van Duyvenvoorde, Jocker Jan vander Does, heer va Noordwijck, Andries Schot, Meeus Havier, Claes Dirckz van Montfoort, ende anderen. De Magistraet ende Edeldom hebben met den Commissaris, Diederick van Bronckhorst, Raedt, een ordinantie gheraemt, soo tot sterck maken der Stadt, als op den lijf-kost. Ende hebben bevonden inde Stadt noch hondert ende thien last Koorns te wesen, daer tegen (boven de onnutte uytghesondene) waren veerthien duysent Menschen.
Sy hebben voor den eerste twee maenden elc Mensche gestelt op een half pont broot, ’s daegs. Desgelijcr hebbense ooc geordineert op de vruchten, ende op de melck, datmen die niet en mochten verkopen dan gekaernt. Sy hadden ooc binnen boven de hondert beesten, die sy daghelijcr buyten ter Weyden sonden, noyt meer verliesende dan I. Koeye ende 3. Kalvers: Want de Beeesten ghewoon waren, als sy ’t Geschut ofte alarm hoorden, dat sy terstont na de stadt vluchten. Haer Peerden, tot ontrent 90. hielden sy in de stadt op de stallen. Veel schermutsels werden daer gedaen, ende de Spaengiaerden zijn dickmael uyt haer Schanssen ghejagcht met wonderlijkcke kloekheyt. Maer het voor-nemen van Baldeus was de Stadt uyt te hongeren. Daer werden van hem en vanden Grave van Roche, Don Fernando de Lanop, nieu Gouverneur van Hollandt, vande Heere van Linques, Gouverneur van Haerlem, en vande uytgheweken Borghers, veel Brieven ghesonden, die haer groote Pardoenen en gratien aenboden, sonder garnisoenen, verheffende de macht vanden koningh verkleynende de hare, ende des Princen van Orangien, en hare Bondtgenooten: verhalende oock, dat het haer grooten lof soude wesen, haer over te geven en geen schande, te meer om dat sy geen krijgs-volck hadden ingenomen, ende diergelijcke persuasien, met alle welsprekentheyt en beloften. Diergelijcken brieven beantwoorden sy veel, alleenlijck met wit Pampier te seynden, daer niet anders in stont dan, Fistula dulce canit, volucrem dum decipit auceps: Dat is, Als den Vogelaer ’t Vogelken vry siet vliegen, fluyt hy seer soet, om ’t Vogelken te bedriegen. Op andere gaven sy loose antwoorde, Maer op den 22. September, soo hebben sy over de Mueren haer vyanden voor een generael antwoorde geroepe: Ghy sondeert alle uwe redenen op onsen hongersnoodt, en dat het onmoghelijck is ons t’ ontsetten: Ghy noemt ons Honden ende Katten-eters, ons en ontbreeckt noch geenen kost, so lange ghy noch Honden ende Katten hoort in onse Stadt, ende als immers ten lesten spijse sal komen te ontbreken, so hebben wy noch elck eenen flincken arm, die wy sullen afeten, en den rechten noch behouden, omden Tyran en sijnen bloedorstigen hoop, van onse Mueren te keeren, en so ons de Heere over onse wel-verdiende straffe in u lieden handen laet valle, wiens eenige goetheyt wy dat niet toebetrouwe, so en willen wy daerom van syn woort niet wijcken, noch op-houden onse Vaderlandtsche Vrijheydt te verdedighen, jae liever onse stadt selve in brande steken, dan u tot nutte wesen, en uwe Slaven worden: Want beter ist also te sterve, dan uwe bloetdorstigheyt aan onse lichamen en conscientie te lijden. Tot dese ende diergelijcke Manheyt hebben oock der Borghers Huys-vrouwen haer Mannen verweckt: Want vele seyden, sy wilden liever in haer Huysen van hongher sterven, dan haer in handen vande Tyrannen begeven: de exempelen van Naerden, Zutphen, Mechelen, en Haerlem, gedachten haer te wel.
Ende ten eynde datter binnen geen gelt en soude ontbreken, hebben sy haer selven beholpen met Pampieren gelt, geslagen in her eerste belegh, stucken van 28, ende 14. stuyvers, die sy oock nae het belegh in Silver verkeert hebben, daer stont Haec libertatis ergo, met eenen Leeu, houdende een Hoet op een Lancie: aende ander zijde, God behoede Leyden. Op andere penningen sekere Letteren, betekende, Nummus obsessae urbis Lugduni, sub gubernatione Illustrissimi Principi Auraici cusus, met stadts Wapenen. Op de andere stondt een vechtende Leeuw, met Stats Wapen ende geschrifte, Pugno pro Patria. Hierentusschen, also die van binnen seer sorghvuldigh waren, van dickmael den Prince ende Staten te schrijven, om ontset, daar toe de Boden eenige secrete wegen waren ghebruyckende, soo hebben de Staten besloten (also oock te vooren geboden was) alle Hoy, Stroo ende Kooren in de Steden te voeren, ende niet aen te sien te bederven het gewas ten platten Lande, om Leyden te ontsetten, ende haer vyanden te betoonen, dat sy wille ende macht hadden liever alles te laten ondergaen, ende meer als 600. duysent guldens schade te lijden, dan haar Vaderlijcke Vrijheyt ende Gods woort te verliesen, volgende ’t spreeck-woordt, Liever bedorven dan verlooren Landt, ende bewilligden over-sulcx, dat de Sluysen open gheset, ende die Mase ende Ysel-dijcken door-gesteken soude worden, om al het Lant in Water te setten, ende een Zee van Ebbe ende Vloet over een drooge vast Landt te maken, ende also Leyden te ontsetten: Hier toe hebben sy Commissarisen gekosen, de selve volle macht ende bevel ghevende, om alle Sluysen te openen ende alle Dijcken tot veel plaetsen door te steken. Ende hebben in Zeelandt gesonden den Heeren van Tempel, om te versoecken assistentie, die terstont derwaerts sonden den Capiteyn Joos de Moor, met geschut ende gereetschappen, dien volgden Admirael van Zeelandt, Jonckheer Loys Boysot, Heere van Ruart, ende Adriaen Willemssz van Zierickzee, die quamen met 800. Bootgesellen, ende met meer dan 100. gegoten metalen ende ysere stucken geschuts, hebbende voorts doen maken tot Rotterdam ende elders 200. plat-bodem-scheepkens Galey-wijse, die gheroeyt werden met 10. 12. 14. 16. ende 18. riemen, ende de grootste voerden vooren een ofte twee Metalen stucken Gheschuts, ende ses Bassen aende zijden.
Op dese Scheepkens werden dese Zeelantsche 800. Bootsgesellen gheleydt, dat een rou, woest en vreeselijck volck was, gekerft en doorhackt van wonden: Sommige hebbende maer een been, andere maer eenen arm, also sy de andere inde menighvuldighe schipstrijden in Zeelant hadden verlooren, en wisten nochtans haer te weeren ende grooten dienst te doen, Een [fol. 103v] volck wien twee dinghen inghebeeldet waren, de Vrijheyt desVaderlants te soecken, ende des Paus ofte Inquisitie Tyrannije te weeren. Sommighe droegen Silvere halve Manen op haer Hoeden, met dese Letteren daer op, Liever Turcks dan Paus, en dat nae haer interpretatie, om dat de Paus boven het Lichaem oock de Conscientie quelde, ende qualicker sijn woort hout dan den Turc, nae haer opinie.
Die van ter Gouwe sonden daer ses Galeykens, daer Overste van was de Heere vau Wijngaerden.
Met dit volck en gereetschappe zijn de Admiralen uyt Delft ghevaren,met den baron de Noyelles, de Heere van Carnesse, en Bochaut, Jonckheer Jacob van Egmont, de la Garde, Capiteyn Dudrant, Cateville, Padriere, Creyt, Grenu, Outran, Citadelle, Herry en andere, met haer Krijghs-volck, meer dan 1200. Musquettiers. Oock Cornelis Claessz Vice-Admirael van Vlissinge, en Joos de Moor: Philips van Asseliers was Commissaris vandeArtillerije. Onder den Commissarisen der Staten waren meester Pieter Wasteel, Raedts-heere van Mechelen, Jonckheer Cornelis vander Bouchorst, Hendrick Duyst, met meer andere. Sy hebben oock mede gevoert groote koren-schuyten, daer sy groot geschut ende Muer-breeckers op stelden, met dicke plancken beschanst, daer oude Netten (die nat gemaeckt waren) tusschen ghestampt waren, om de Busschieters te bevrijden. Sy hadden oock noch een ghebouwe ’t welck de Arcke van Delft genoemt werdt: En dit was een schip gemaect van twee schepen ofte korenschuyten, beyde aen malkanderen ghevoecht, het en wert oock niet met seylen ofte riemen gevoert ofte beweecht, maer met raderen van binnen, die met 12. Mannen gedraeyt werden: Het was rontomme gesloten en bevrijt voor eenen Musquetten-kloot, daer lagh veel grof Gheschuts oppe, en 50. Mannen konden daer uyt weere bieden, en dit diende oock sonderlinge, om over de Schie de passagie te bevrijden.
Met sulcken ghereetschappe zijn sy eerst, den 11. Septembris, uyt het Water, genaemt de Rotte, na eenen Dijck gevaren, genaemt de Landtscheydinge, dien sy door-gesteecken hebben, als sy haer beschanst hadden, ende boeren daer over naer Soetermeer, alwaer sy over beyde zijden de Spaengiaerden met haer Gheschut te rugge dreven, die haer met schermutselen quaemen bespringen: ende hier ghebeurdet dat een Bootgheselle, hebbende eenen Spaengiaert het herte uyt den lijve ghesneden, ’t selve met sijn tanden gebeten heeft, en wegh gheworpen, soo de Heere van Noorwijck beschrijft, ende hier nae volge.
[fol. 104r]
a Lugdunum cingit Batavorum miles Iberus:
A Batavo contra cingitur ille mari.
b Non opus est gladiis ferroque regentibus armis
Solae pro Batavo belligerentur aquae.
c Jacturam pecoris Batavus quam fecit & agri
Humano decies sanguine Ibero lues,
d Mercator sapiens tamen haud mercabitur una
Hispani generis corpora mille bovi.
e Macra caro est, nuper cum cor gustasset Iberi,
Respuit, & canibus nauta a vorare dedit.
f Deseruere agros Batavi & Nassovius heros:
g Nullas enim fixos abstulit hostis agros.
Invenit ratio sine sanguine pellere longe,
Hostilesque manus, Hesperiumque jugum.
h Tolle metus, Hispane fuge, & ne respice terras,
Pro quibus Oceanus pugnat, & ipse Deus.
Dat is te seggen:
a De Spanjaert omringt Leyden met Wapen en Schilt,
De Hollander, die Bondt-ghenoot helpen wilt,
Omringt hem weder met de stormende Zee-baren,
b Men behoeft Paert, Sweert, Schildt, Roer noch Speer,
’t Water is den Hollanders ghenoeghsaem gheweer,
Gheregeert voor haer door den Heer der Heyrscharen,
c Lijdt ’s Hollanders Vee last, moet hy sijn Landt beswaren,
’t Wordt thien-mael betaeldt met ’t Spaensch Vleesch en Bloedt:
Doch, om u de Waerheyt recht te verklaren,
d De Hollander acht een van sijn Ossen soo goedt,
Als ’t maghere swarte Vleesch seer ontsoet,
Van duysent Lichamen der Spaensche Soldaten,
e Want als een Bootghesel ’s Vleesch smaeck werdt vroet,
Spoogh hy ’t uyt, wierp den Honden voor op de straten.
f De Prince van Orangien heeft wel verlaten,
Als oock de Hollanders, Landt ende Erf-gronden:
Dan wat mach u vreemde Spaengiaerts dit baten?
g Sy blijven, den grondt is u te vast ghebonden:
Want heur kloeck verstandt heeft een middel ghevonden
Om u Spaensch Jock af te slaen emet schand en spot,
h Vliedt dan uyt Hollandt ghy Spaensche Honden,
Siet niet meer nae ’t Landt om door Tyrannigh ghebodt,
Daer de Noordt-Zee voor vecht, ende de Heer haer Godt.
Als sy nu desen wegh gepasseert waren, moesten sy de Soetermeersche brugghe deur, daer wel 30. Vendelen Spaensche beschanst lagen, die sy meynden met grof geschut te doen verhuysen, maer het was te vergheefs, mits dat een groote Korenschuyte van ’t grof geschut berstede. Sy deden wel grooten moort onder haer vyanden, maer verlooren ooc den Capiteyn Catteville ende Guileresse, met seven Soldaten, die door een schuyte, die om sloech, verdroncken. Als nu den Noordt-westen Wint waeyde, den 18. 19. en 20. September, die den Wateren seer dede wassen, en dat de Raets-heer Wasteel door zijn kloeckheydt vernomen hadde, datmen niet en behoefde door de Brugge te varen, maer dat men tusschen Soetermeer ende Benthuysen wel door moghen soude, en dat over den Seghwaertschen wegh, soo zijn sy secretelijcken met 50. Galeyen en 70. Soldaten derwaerts ghetogen, latende de Vice-Admirael met de reste voor de brugge liggen: aldaer gekomen zijnde, hebben de Hooghduytsche Knechten, tot Benthuysen en tot Soetermeer ligende de vlucht ghenomen, verlatende haer Schanssen die Capiteyn Ladriere met 50. Soldaten innam. Capiteyn Creyt quam daer lang oock in ’t Soetermeersche Meer, met de Arcke van Delft, en dry Vendelen Knechten. De Admiraelen boeren voeren een mijle voorby Benthuysen, met haer Vyanden (die veel Huysen ende Schanssen verlieten) by de weghen schermutserende, ende begaven haer in een breede Wateringhe, nae Swieten streckende, gheheeten de Roorta, haer breedt uytspreydende met haer schepen ende Galeyen, om vande Stadt Leyden ghesien te worden, schietende al haer grof Geschut af, ’t welckk die van Leyden wederomme deden: Ende hoe wel sy in seven daghen niet vernomen ofte van haer verhoort hadden, soo betoonden sy noch goeden moedt: Niet tegenstaende haer spijse niet anders en was dan Koeyen ende Peerden-vleesch sonder broodt, en hadden, vande Maent September, elc Mensche een half pont van dien vleesch uyt-gedeylt, dat niet van slijm door de magerheyt en was. Het broot was al op, soo datter ten lesten vele in seven weken gheen broot geproeft en hadden. Den honger was soo groot, dat Honden, Katten, ende Ratten, werden voor leckernije gegeten. Wonderlijcke kokerijen werden daer voorghestelt, te lange te schrijven. Sommighe aten Wyngaerts-bladeren, met sout ende stijfsel. Veelderly onderscheydt ende leckernijen werden in versscheyden bladeren gebonden: van Pere-booms bladeren werden veelderhande gherechten ghemaeckt. Wortelen, Koolstocken, in Melck gerockt, ende gekapte Huyden, was gemeynen kost. De Jonckvrouwen aten haer speel-Hondekens op. De vellen van drooghe Schollen ofte Visch werden op de straten uyt de Misthoopen ghesocht ende ghegeten, met de [fol. 104v] beenderen van Koeyen, Peerden, Honden, daer sy voetsel uyt vonden. De siecke en suygende Kraemvrouwen moesten haer lijden met een vierendeel pondt Beschuyt Broodt ’s daeghs. Sommighe was de vrucht in haer Lichaem bykans verteert. Een pont boters mochte vijfthien stuyvers gelden, een wortel eenen stuyver, eenen koolstock een halve stuyver, een Peer oft Appel twee stuyvers. Voor een sack Terwe werdt hondert gulden geboden. Met den dranck was het lijdelijcker, want sy hadden Bier op Haver-doppen ghebrouwen, van eenen penningh den pot. Sommighe brouwde selve op Draf, gebruykende Alsem ende Wijnruyte in stede van Hoppe, andere droncken water met azijn gemengt.
Boven dit ghebreck wasser inde Stadt soo grooten Pestilentie ende sterfte uyt den honger ghesproten, datter gheduerende ’t Belegh wel ses duysent Menschen ghestorven zijn. Oock waren de Mannen soo machteloos, datse qualijck konden te Machte gaen, t’ Huys komende, vonden sy dickmael Wijf en kindt doodt. Weeldighe Jonckvrouwen zijn van honger versmacht, ende veel jongh volcr. Ende soo een Dooode op de strate ghevonden werdt, was hy (stijf zijnde) op-gerecht gestelt voor een Borghemeester deure, als te segghen, Soeckt middel om slucr te voorkomen. Dan haer menigherhande armoede ende ellende gaven haer maghere kaken, lelijkcke aensichten, ende hinkende beenen nae het ontset ghenoegh ghetuygenisse.
Boven dese ellenden, soo isser oock groote ongherustheyt, murmuratie ende tweedracht inde Stadt gheweest, maer werd redelijcken wel voorkomen voor een tijdt, door den Commissaris Bronckhorst, die soo strenghelijkck regeerde, dat hy de quaet-spreeckers Tonghe in dem Toom hieldt. Maer die ghestorven zijnde hebben de quaet-willighe, ende meest die Paudslijcke Religie toe-ghedaen waren, stouter ghesproken. Doch sulcr werd door de wijsheyt van Jonckheeren, Jacob ende Jan vander Does, heer van Noordwijck, dien het Gouvernement vanden Prince belast was, ene hy de andere stantastighe Borghemeesteren ende Raedt wijselijcken voorkomen. Onder andere ghebeurdet, datter eens vijfthien Borgheren op ’t Stadthuys quamen, uyt den naem van noch drie hondert, soo sy seyden, die spijse begheerden, die oock hy een vande Borghemeesters (soo ’t scheen) ghestijft werden, protesterende den selven Borghemeester, dat hij gheen oorsaecke begeerde te wesen van Menschen doodt. Maer dese ende dierghelijcke werden met eenighe reden ghepayt. Maer onlanghs daer nae ontdeckten hen eenighe secrete aenslaghen, om met ghewelt door Wapenen de Overheydt te dwinghen, tot eenighe Spaensche handelinghen gehoor te gheven, de welcke niet te min ghewaerschout zijnde, altijdt (onder eenige pretext) voor haer in Wapenen was. Op ’t leste quamen sommige oock tot den Borghemeester, den hongers noodt ende perijckel hem klaghelijcken vertoonende , om hem te beweghen tot tracteren met de Spaengiaerden. Maer hij antwoorde haer kort ende goedt, seggende, hij hadde eenen Eedt ghedaen, dien wilde hij nae-komen met Godts hulpe, soo sy met syn dood beholpen waren, het ware hem ghelijcke vese, of sy hem die aendeden oft den vyandt, Hij moeste eens sterven, Om dat sijn sake goet ware, was hy des ghetroost, Sy mochten zijn, lichaem in stucken snijden, ende onder haer uyt- deylen, soo het haer mochte helpen: Met welcke antwoorde sy beschaemt wech gingen.
In desen staet was die Stadt eer sy ontset werdt. Ende het vleesch was oock tot de leste uyt-deylinghe ghekomen. Als dit den Prince van Orangien gheadderteert werdt, (zijnde uyt een sieckte opghestaen) is hy nae het Leger getogen met vier Kooren-schuyten, elck voor op hebbende een half Kartouwe Gheschut, dien de ordinantie wel behaechde. Maer daer ghebrack noch Water, want het seve stondt op het Landt maer negen duymen hooge, ende de Galeyen ginghen vijfthien ende achtien duymen diepe. Den Windt Noordt-Oost zijnde, dreef het Water uyt den lande tot den acht- en twintichsten September. Also stelde de Prince van Orangien ordere hoemen soude doorsteecken eene hoogen wegh, genoemt den Kerck-wegh, daermen niet over en konde varen, en soo den naesten Sprinck-vloet niet Waters ghenoech gave, soude men sien hoe dat men met eenige dertich ofte veertich Schuyten steelsche-wijse over soude gerake, om Leyden met Broodt wat te versien, daer toe hem Capiteyn Grenu vrijwilligh aenboot. Want so den noodt des hongers die van Leyden niet dwonge, soo achten sy ghewis dat den aenstaenden Winter Water ghenoech met der tijdt geven soude. Dese aenslaghen werden die vander Stadt met een Duyve, die de leste Boden uyt-ghebrocht hadden, verwittigt, oock waerschouwende, dat sy souden toe-sien, dat den Vyandt in heuren Name met Dictatie geenen loosen aenslaghen maeckte. Dese tijdingen verheughden de Borgers seer, maer noch meer, als den Windt op den Sprinck-vloet begonst Noordt-west te waeyen ende te stormen, het Water in ’t Landt dringhende den welcken sy, als een Bode Gods, achteden van hare verlossinghe, principalijck, als die daer na Suytwast was waeyende, ende daer door het Water (’t welck midts den Noordt-westen Windt in ’t Landt ghekomen was) recht nae Leyden toe dreef niet teghenstaende dat de Spaengiaerden tot veel plaetsen den loop van dien gestopt hadden.
Op desen Spinck-vloet, de Admiraelen siende het Water van neghen duymen diepte op acht-en-twintich duymen ghewassen, resolveerden sy eenen wegh, genaemt den Kerck wegh, (hoogh liggende) over te varen, ende soo haer wat meer Waters ontbrake, dat thien ofte twaelf Mannen uyt elck Schip ofte Galeye souden springhen, om die te lichten, ende soo voorts over te heffen. Met dese resolutie voeren de Admiralen, den tweeden Octobris, derwaerts, elck met vijf-en-twintigh Galeyen, Boysot den Admirael van Zeelandt, houdende de slincker-handt nae Soeterwoude, met den Colonel la Garde. Den Admirael van Zierickzee de rechte handt, met Titadella, Outran, ende Capiteyn Pauwels Durant. Den Vice-Admirael, met den Heere van Noyelles, Heere van Carnes, Bouchaut, de Capiteyn Harry ende Grenu, waren nae de zijde van Swieten. De Commissaris vande Artillerie, Philips van Asseliers, was ghelaten op de Rorta, om de victalie ende amonitie te bewaren, met acht ofte thien Galeyen. De Admirael komende ontrent midder-nacht, met thien ofte twintich Schuyten Pioniers, met haer ghereetschappe, aenden Kerck wegh, dreven met schermutselen den Vyandt vanden Kerck-wegh, die daer op de twee zijden beschanst lagh, ende haer selven daer op beschanssende, stroyde alomme op den wegh minck-ijseren,ofte voet-angelen, om niet weder bespronghen te worden. Als sy dese Kerck-wegh in hdden, hebben sy die op twe oft drie plaetsen door-ghesteecken, om door te vaeren, daer sy alle haer Dictalie-schepen, die wel over de hondert in ghetale waren, over brochten, behalve twee die verdwaelden, ende inde Vyanden handen quaemen. Dit werdt seer Mannelijck gedaen, onder der Vyanden oogen, met verlies alleenlijck van vijf ofte ses Mannen, ende zijn alsoo nae de Meer-brugghe gheroeyt, nochtans tusschen weghen noch ondiepten vindende, moeste het Schips-volck uyt springhen, ende Galeyen bykans doen op haer schouderen draghen: Daer-en tusschen hebben de Schepen dapperlijcken Soeterwoude beschouten, ende sommighe Huysen in brande ghesteecken.
De Spaengiaerden, daer in haer Schanssen ligghende, siende ’s morghens de Galeyen nae haer komen, ende vreesende van beset te werden in Soeterwoude, ende oock verschrickt zijnde, om dat het Water eenen voet hoogher ghewassen was, soo hebben sy den moet verlooren ghegheven: ende Baldeus den Oversten met syn Volck vluchtende, heeft alle de Schanssen van Soeterwoude verlaten, ende door haeste eenigh Gheschut laten staen: Dien Alonso Lopez Gallo met seven Vendelen oock volghden, haeren wegh nemende nae Voorschoten, den wegh derwaerts al te vooren ghehoocht hebbende: ende soo eenige Galeyen daer quaemen, om haer den wegh te [fol. 105r] ondergaen, soo zijnder vele van hem weder te rugghe ghedreven, die de Zeeuwse Schips-ghesellen, in ’t Water springhende, met haar langhe ende verroeste Daggen besprongen, doot-staken, versmoorden, ende alsoo ontrent twee hondert ombrachten. Sy verkreghen noch Baldeus Baggagie, Dictalie, Wijn ende andere provisie. De Admiralen deden voor Soeterwoude haer grof Gheschut op de Papen-meer komen, om de groote Schansse van Lammen te beschieten, beset met den Capiteyn Borgia, de welcke haer te vreesen stont, om dat sy op de Vliet, nae Delft streckende, gelegen, ende seer groot ende sterck was, met Schanskorven, strijck-geweer, gheschut ende volck wel versien, ende over-sulcr periculeus om te veroveren, ofte oock te passeren, dan met verlies van veel volcr, al ’t welck sy den Prince adverteerden, doch dat sy niet te min die voorsz Schansse ’s ander-daeghs souden doen beschieten met twee Cartouwen ofte stucken Gheschuts, die sy gheordineert hadden te stellen aen d’een zijde va ’t Canael ofte Water, niet sonder groot perijckel, door dien dat de Spaengiaerden uyt Lammen, ende een ander schansse, vreeselijck schoten, haer hebbende alreede seven Mannen met eene scheute afgeschoten. Sy adverteerden den Prince oock vorder, dat dat sy vreesden, als sy schoon een groote Bresse met haer Gheschut souden gemaeckt hebben, dat sy qualijck nochtans daer souden ingheraken met haer weynigh Krijghs-volck, het welcke sy nochtans souden versoecken, maer soo haer den storm niet en geluckte, soude men moeten patientie hebben.
Terwijle was nochtans den Capiteyn Joos ded Moor vande Admiralen uyt-ghesonden, om alle de Colonellen ende Capiteynen te vergaderen tot Soeterwoude, om voor te draghen, ende in deliberatie te leggen, nademale datter geenen middel ware om die schanssen te veroveren, of men de Prince schrijven soude, hun te versien met duysent Pioniers, om daer mede met de haeste, by Oosten vande Schansse van Lammen, buyten Musket-scheut der selvighe, van het Meulen-water af, te grave een Canael nae de Stadt toe, het welcke seer een derde-paert van een mijle weeghs was, ende ’t Landt tot sommige plaetse effen met Water bedeckt was, dat welcke doenlijck scheen: maer eer dese resolutie wel overleydt was, quam tijdinghe dat de schansse verlaten was, en haer Cartouwen in ’t Water gheworpen. D’ oorsake dat Baldeus dese groote Schansse van Lammen, op de Vaert, dede den Capiteyn Borgia verlaten, was om dat hy, so die van Lammen besprongen werden, die niet konde bystant doen ofte helpen, sijn vyandts Galeyen tusschen hem ende de schansse zijnde. Desgelijckr om dat sy een Duyve ghekregen hadden, vlieghende nae de Stadt met briefkens, waer hy sy verstonde, die van Leyden gelast werde, dat sy met eenen uytval de schansse van Lammen souden komen bespringen: maer ’t selfde advijs oft bevel van uytval te doen, kreghen die van Leyden eerst den tweeden dagh, waer door de Admiralen meynden, dat de Stadt over-gegeven ware. Maer ’s ander-daeghs sagen sy haer Vendelen hoog uyt ghestecken, tot een teecken van wel-ghemoetheydt, die oock te meer toenam, als die van Leyden sagen den brandt van Soeterwoude: Doende over-sulckr met vreuchde uytroepen, dat Vrouwen en Kinderen haer moesten vande Mueren make, al dat Wapen droegh moeste in Wapenen op sijn Wachten komen, alle Schepen ende Schuyten moesten uyt den Canael ghedaen worden. De Overicheydt gaven de Borghers goeden moedt seggende: Borgers, achter die Schansse ist broodt wat dunckter u lieden van, sullen wy ’t daer laten, oft van hongher sterven? Sy riepen alle, sy wilden liever de Schansse met handen, nagelen ende tanden onstucken krabben, dan van honger sterven.
Den derden Octobris ’s morgens, werden sy eerste gewaer, dat de schanse van Lammen verlaten was, door eenen Jongen, die sagh brandende lonten al eenen wegh gaende, en geen wederkeerende, waer door hy ’s morgens oorlof begeerde, dat te mogen besien: Derwaerts gaende, werdt hem eenen Man met eene Derren-jager oft Bloet-stock nagesonden. Den Jonghen aende wal verlaten Schanse komende, dede teecken met sijnen hoet: Maer de Borghers en dorsten niet gelooven, voor dat sy sagen den Man met sijnen stock voorby de Schansse gaen, die dat de Admiralen eerst boodschapte. Waer op de Capiteyn van Leyden, Geeraert vander Laen met sijn Vrijbuyters uyt-trock nae Lammen, alwaer hij de twee Galeyen (die om de wegh te bespieden uytgesonden ware) eerst ontfingh.
Aldus hebben sy terstont de palen geopent, daer sy alle ghereetschappe toe hadden. Ende den Admirael Loys Boysot is met den voortocht, met vreuchden Gode lovende, nae de Poorte van Leyden, gevaren, den 3.October, ’s morgens ten 8. Uren: Hem volgde den Admirael va Zierikzee, met de Hindertocht.
Het was wonderlijck en deerlijck om sien, hoe dat het verhongert volck, soo de Admiraelen varende, aen alle zijde haer Broot en Haringen uyt haer Galeyen worpen, dat in slockten, ende de Haringen al rouw in haer lijf staken, als of sy nimmermeer souden konnen versadight worden, dat velen namaels quaelijck bequaem, die quelende daer van storven, de dermen bykans toe-ghekrompen zijnde, soo dat het gierigh eten, dede vele dermen bersten.
De Admiralen inde Stadt gekomen wesende, zijn sy terstondt met haer volck, ende de Borgherij wat ghegheten hebbende, inde Kerke ghegaen, daer sy Godt de Heere, die haer een Zee over het platte Landt ghemaeckt hadde, uyt gantscher herten ende zielen vyerighlijken hebben gedanckt.
Sy hebben oock terstont van dat wonderlijcke werc Gods, den Prince tot Delft geschreven, ’t welck hij nae de noene, ten twee ure, (inde predicatie sittende) ontvingh, zijnde een tijdinge geheel contrarie van die hij te voor Noene ontfangen hadde, die hem quade troost gaf. Als de Predicatie gedaen was, dede hij den Brief den Predicant vanden Stoel lesen, en den Heere met vyerigher herten dancken van alle den volcke: Het welcke oock in alle Steden ende Kerken daer rondt-omme belast ende ghedaen werde. Oock werden daer na alomme alle vreuchde- teeckenen gedaen van vyeren, groote Klocken luyden, ende ’t Geschut af-schieten. De Admiraelen (soo haest als sy de Stadt ghespijst ende met victalie verquict hadden) hebben haer Victorie gevolgt en de vluchtende nae-gejaeght daer sy konden.
Baldeus vertrock dien dagh met sijn volck uyt allede Schanssen, latende haer Hutten staen, ende geraeckten, met verlies van veel volcr ende gheschut, oock by den wegh, met groote moeyte inden Haghe. Dry Amsterdamse Galeyen, die aen d’ander zijde onder de Stadt lagen, vluchten oock, verlatende die Tage ende oude Wateringhe, desgelijcr de Goudsche Sluys, en in als 62. Schanssen. In dit belegh heeft hy verlooren ontrent duystent Mannen, ende de Admiralen boven veertich niet int ontsette. De Spaensche waren over elf duysent sterc, ende de Ontsetters niet boven 2500. Man, Soldaten en Schippers, behalven de Soetelaers. Daer was een geschildert Tafereel van alle de schanssen, en belegeringe deser stadt gheconterfeyt, daer onder op ’t vertreck gheschreven stondt: Vale Civitas, valete Castelli parvi, qui relicti estis propter aquam, & non propter vim inimicorum. Dat is: Daert wel Leyden, vaert wel ghy Schanssen, die verlaten zijt geweest door kracht des Waters, ende niet door macht der Vyanden.
Hier dient noch een wonder werck Gods verhaelt te worden, in dese wonderbaerlijcke miraculeuse ontsettinghe, Dat den selven nacht, als den Vyandt de groote Schansse te Lammen verliet, een stuck Muers der Stadt, met de Borst-weeringhen, tusschen de Koey-poorte ende Thoren van Bourgongien, om-ghevallen ende inghestort is tot de lengde van sessentwintich roeden, ende heeft alsoo van selfs een Bresse ofte openinghe ghemaeckt: het welcke, soo ’t selve twee nachten te vooren gheschiedt ware, als den Vyandt de Stadt secretelijk proefde te beklimmen(soo een Bagijne boodtschapte) sy souden sonder twijfel die inghenomen hebben. Maer ghewisselijck den grooten Godt, die ’t al regeert, toonde de Stadt doe sijne ghenade, want ’t ghene dat tot [fol. 105v] des Stadts verlies scheen te strecken, maeckte haer vyanden meer verschrickt: wantsy meynden (hoorende ’t ghedruys vanden valle) dat het die van der Stadt waren, die haer quamen bespringen.
Oock is meer te verwonderen, dat s’ anderdaeghs, den vierden October, den Wint Suydt-Oost werdt waeyende, ende daer nae uyt den Noordt-Oosten stormende, ’t welck het Water weder al uyt het Landt dreef, als nu sijn Officie ende dienst ghedaen hebbende.
Den Prince van Orangien, noch maer half ghenesen zijnde vande Peste, die hij ghehadt hadde, is s’anderdaeghs oock tot Leyden ghekomen, ende heeft de Borghers hooghlijcken bedanckt, van haer vrome stantastichheydt, in sulcken belegh te wederstaen sonder krijghs-volck, ende in alles ordere ghesteldt. Oock heeft hy gheordineert, dat de omliggende Steden een Hant-reyckeninge ofte Aelmoesse souden doen, aen den schamele Lieden van Leyden, die in langhe niet ghewonnen, maer het hare al verteert hadden: deputerende daer toe seeckere Persoonen, die niet waghens ende schuyten alomme inde Steden trocken. Dese hebben tot Delft alleene in vleesch, boter, keesen, speck, ende aen gheldt, in twee daghen, over duysent gulden weert zijnde, ghekreghen, ’t welck in liefde de Steden vaster vereeninght heeft. De Stadt Leyden, ende oock de Staten van Hollandt, hebben de Admiralen ende Capiteynen met goude ketenen ende goude Medalien (inhoudende de ghedachtenisse van soodanighen loffelijcken ontset) beschoncken, met meer andere, als eenen Hedrick Meyster, ende andere.
Die van Leyden hebben de Duiven ofte vliegende Boden, die met de Brieven vloghen, nae haer doot doen drooghen, ende met haer uytghstrecke vleughelen, met de schachten aen haer beenkens ghebonden, daer sy de Brieven inghesteken hadden, op haer Stadthuys doen stellen ter eeuwiger memorie, om Gode te loven.
De Prince van Orangien mette Staten van Holland ende Zeelandt, etc. hebben de Stadt van Leyden een Academia, Universiteyt ofte Hooghe Schole ghemaeckt, die daer toe begavende met twee duysent vijf hondert Croonen Jaerlijcx, ende privilegerende, ende met liberale Pencioenen veel gheleerde Mannen daer lockende, den 8. Februarij, Anno 1575.
Ceneton / Bontius
Voorkeurenpagina Opleiding Nederlands