Cornelis Heyligert - De dood van Calas

Cornelis Heyligert (lid van Kunst Wordt door Arbeid Verkreegen): De dood van Calas. Treurspel. Leiden 1767.
Uitgegeven door Eveline aan de Wiel.
Red. dr. A.J.E. Harmsen, Universiteit van Leiden.
Ceneton B3351 (met het voorbericht aan de begunstigers van het Kunstgenootschap).
In deze uitgave zijn evidente zetfouten gecorrigeerd en gemarkeerd met een asterisk.
De stof van dit toneelstuk is ontleend aan Mémoire pour Donat, Pierre, et Louis Calas, au sujet du jugement rendu à Toulouse, contre le Sieur Jean Calas leur Pere. Par Monsieur Loyseau de Mauléon, Avocat au Parlement de Paris. Den Haag, Daniel Aillaud, 1763 [UBA 714 F 22]. Dezelfde stof is door Petrus Burmannus in het Latijn bezongen, en deze tekst is door A. Kluit in het Nederlands vertaald.

[fol. *1r]

DE

DOOD

VAN

CALAS;

TREURSPEL.

[Vignet: Kunst Wordt door Arbeid Verkregen].

Te LEYDEN,

Voor het KUNSTGENOOTSCHAP.

1767.

[fol. *1v: blanco]
[fol. *2r]

TOEWYING
AEN
MEVROUWE DE WEDUWE,
EN DE
NAGELAETENE KINDEREN,
VAN WYLE DEN HEERE
JEAN CALAS.

Het is met de uiterste hoogachtinge en eerbied dat wy U WEL ED. ons gering Werk opöfferen. De vryheid, die wy daerin gebruiken, ziet zich krachtig ondersteunen door de byzondere en by ons zoo hoog- [fol. *2v] geschatte blyken van vriendelykheid en edelmoedigheid, welken wy van U WEL ED. hebben mogen onfangen; ja, de eer, welke ons geschied, nu ons Werk met U WEL ED^s. goedkeuring mag in het licht treden, doet ons ook hoopen, dat de waereld dit ons Dichtstuk, ter gedachtenisse van eenen getrouwen en oprechten Man en Vader, en tot roem van deszelfs Geslacht, ontworpen, met eenige achtinge zal ontfangen. Hoe het ook zy, indien wy het geluk hebben dat U WEL ED. het met gunstige oogen aenzien, zoo zullen wy naer geen grooter belooning van arbeid trachten.
Wy wenschen, dat U WEL ED. nog lange in de schaduwe der vaderlyke zorge van U WEL ED^s. dierbaeren Beschermer veilig moogen rusten. Geniet nog lange de uitsteekende Gunst van dien Genadigen, van dien Rechtvaerdigen Koning, wiens lof U WEL ED. ten allerhoogsten verheffen en alöm doen bekent worden. De gunstige Hemel beschermen U WEL ED. Hy spaere U WEL ED. allen tot in eenen hoogen ouderdom, in Zyne Gunst en in het genot der liefde van alle schepselen, en doe U WEL ED^s. uitgang volmaekt gelukkig zyn.
Dit, betuigen wy, zyn de hartelyke wenschen van hun, die het zich een byzondere eer achten, zich te mogen noemen

U WEL EDELHEDENS Ootmoedigste Dienaeren,

Onder de Zinspreuk;

KUNST WORDT DOOR ARBEID VERKREEGEN.

Leyden; uit onze Vergadering
den 4. Maert 1767.

VOORBERICHT
AEN DE
BEGUNSTIGERS
VAN ONS
KUNSTGENOOTSCHAP.

Wy neemen de vryheid Ul. hier onder de oogen te brengen ons Treurspel: DE DOOD VAN CALAS, schoon het Ul. mogelyk vreemd zal dunken dat dit Spel, by zekere gelegenheid van een’ anderen kant Ul. belooft zynde, door ons wordt uitgegeeven, ’t welk uit den weg zal geruimd worden, wanneer wy Ul. doen bekend zyn,dat de Maeker van hetzelve een Medelid van ons Kunstgenootschap geworden zynde, hetzelve onder ons votooid is.

De zaek van den ongelukkigen JEAN CALAS is Ul. en de gansche waereld te zeer bekend om hier een Verhael daervan te doen; de wreedheid van zyn lot en de afgryslyke voorbarigheid zyner Rechters hebben alle menschlievende harten doen sidderen, en zyn rampzalig einde heeft alle zielen met een billyk medelyden vervuld. Het is die zelve hartstocht, welke ons, over dien Ongelukkigen, traenen heeft doen storten; doch het medelyden heeft ons verder doen gaen, en heeft ons aenge- [fol. *3v] spoord om onze geringe vermoogens in te spannen om medetewerken ot zynen roem; in ’t kort, het heeft ons aengezet om deszelfs deerniswaerdig geval Tooneelswyze af te schetzen, en wy hebben, om eenige meerdere zekerheid in ons werk te bekoomen, ons vervoegd by zoodanige Lieden, welke by de Naestbestaenden van den gestorven Grysaert van naby bekend zyn, en die ons ook, met zeer veel vriendschap, onderrichting van verscheidene dingen gedaen hebben, waervoor wy onzen hartelyken dank betuigen.

Wy zullen ter verdediginge van ons Werk niets bybrengen, en ook de zwaerigheden, welke men ons zoude kunnen voorleggen, niet oplossen; het is ons genoeg dit Werk volbragt, en de Geschiedenis van de CALASSEN, dus, als in een levend schildery, vertoond te sien, tot een eeuwige gedachtenis van dien braeven Protestant, en te gelyk zal het ons ook geen geringe eer zyn, aen zyne onsterflykheid te hebben medegewerkt.

Wy verzoeken Ul., als waere Beminnaeren der streelende Toneeldichtkunde, ons Werk met dat hart te ontfangen, waermede het Ul. wordt aengeboden. Wy verzoeken Ulieders wyze lessen te moogen hooren, en betuigen dat niets ons meerder tot voortgang zal, of kan, aenmoedigen.

In ons eerste stukje hebben wy Ul. bericht, dat wy voorneemens waren, om van alle Spellen, by ons uittegeeven, [fol. *4r] niet meêr dan zes en dertig Afdrukken of Exemplaeren te doen drukken; doch eenige Lieden, hebben ons sterk aengezet om het algemeen daervan niet te berooven. Wy hebben dan eindelyk besloten om een’ druk voor het algemeen op te leggen, doch zoo, dat wy zes en dertig Afdrukken hebben doen maeken op schryfpapier, met ons Tytelvignet versierd, om te dienen voor Ul., welke genegenheid hebben om onze (doch mogelyk veel te geringe) Werken byéén te verzamelen.

Wy gebruiken de vrymoedigheid ons in Ulieder gunste en vriendschap aen te beveelen, en verheugen ons in den zegen en welvaert onzer Meceenen.

Uit ons Kunstgenootschap,
den 4. Maert 1767.

[fol. *4v]

VERTOONERS.

DAVID DE BEAUDRIGUE, Gerechtsheer van Toulouze.
MEVROUW DAVID, deszelfs Gemaelin.

PUGET, President.
LAS BORDES.
BOISSY.
COUDOUGNAN.
GAURAN.

}
}

Mede-Rechters van Jean Calas.

JEAN CALAS, Voornaem Koopman te Toulouze.
MEVROUW CALAS, de zelfs Echtgenoote.
JEAN PIERRE CALAS, Zoon van Jean Calas.
LA VAYSSE, Vriend van de Calassen.
ANDRÉ, Vriend van David.
PATER BOURGE.
BIECHTVADER.
CIPIER.

Zwygende.

CASSAN CLAIRAC, Overdrager der
Processen
SENAUX.
CASSAN DE JOTTE.
DARBOU.
DESINNOCENS.
BOJAT.
DE CAMBON.
MIRAMONT.

}
}
}
}

Mede-Rechters
van Jean Ca-
las.

JEANNE, bejaerde Dienstmaegd van Mevr. Calas.
Bediende van ’t Gevangenhuis en Gevolg der Justitie.

[fol. A1r, p. 1]

DE

DOOD

VAN

CALAS;

TREURSPEL.
________________________________

EERSTE BEDRYF.

Het Tooneel verbeeld de Gevangenis van Jean Calas.

EERSTE TOONEEL.

JEAN CALAS, alleen.
De dag verschynt, schoon traeg, aen ’s Hemelsch oosterkimmen,
De zon zal langzaem uit de zoute plassen klimmen;
De tyd, die als een schim onze oogen streeft voorby,
Vertoond my zulks, en wil dat ik oplettend zy.
(5) Dit is de laetste dag dien ik, hier in dit leven,
Aenschouwen zal; de dag, waerop Calas moet sneeven;
De dag, die eeuwig, by het laete nageslacht,
Met siddering en schrik moet worden nagedacht;
De dag, die de Onschuld doemd tot nooit verdiende slagen;
(10) De dag, die dit Toulouze een eeuw’ge schand doet dragen.
Zoo menigmaelen hy verjaerd, hoe schoon hy zy,
[p. 2]
Zal ’t nakroost zeggen: ,, Dit ’s de dag, die Razerny
,, En Moordlust, die natuur en recht en reên versmoorden,
,, Toeliet, de Onnozelheid op ’t gruwelykst te moorden;
(15) ,, Dit is het Jaerfeest van Calas, die, veel te snood,
,, Door bloeddorst en geweld gedoemd wierd tot den dood’’.
Helaes, myn ziel, wil u hier mede zoo niet kwellen!
De Hemel, die ’t all’ weet, zal eens het vonnis vellen;
Hy zelf zal wreeken al den smaed u aengedaen;
(20) Geen misdaed, hoe gering, zal ooit zyn straf ontgaen.
U laet ik, Hemel! u laet ik de wraek bevolen!
ô Doodsche stilte! ’k hoor in deeze wreede holen
Geen leven, als den galm van myn bedroeft geween,
Die my steeds nabaeuwt, als ik smeek, of zucht, of steen,
(25) Door ’t akelige lot van myn geslacht bewoogen,
Wiens droefheid my gestaêg zoo deerlyk komt voor de oogen.
ô Mensch, hoe ydel en hoe los is uw geluk!
Uw edelste eerstaet is vaek d’eerste trap tot druk.
’t Geluk is listig, en zal ons deez’ dag verheffen,
(30) Om ons op morgen des te zekerder te treffen
En neêr te storten in een poel van zielsverdriet.
Waer is dan ’s menschen vreugd? myn ziele kent ze niet.
Waer is myn leven? en wat waren myne dagen
Van myne kindsheid af? wat zorg heb ik gedragen,
(35) En voor myn huisgezin gezwoegd, met alle vlyt?
Thans, grys van ouderdom, zie ik myn’ levenstyd
Gelyk een’ yd’len damp, ja rasser nog, verdweenen.
Gy, Hemel, wil me uw gunst en bystand toch verleenen!
Deeze aerde heeft niets dat myn hart behaegen kan;
(40) Gerechtigheid wordt hier gedoemd, een eerlyk man,
In wiens gemoed nooit schuld, zoo gruuwzaem, is gereezen,
Ten moordschavott’ gesleept en tot den dood verwezen!
[p. 3]
Ten dood verweezen! neen, de Hemel mint het recht;
Door zyn Rechtvaerdigheid wordt myne zaek beslecht;
(45) Hy zal myn moorders, door zyn kracht, terug doen keeren,
En Onschuld heerlyk doen op Laster triumpheeren.
Keert Rechters, keert terug, laet reden, laet natuur
Uw Blindheid, die myn ziel zoo hart valt en zoo zuur,
Verlichten! hoord voor ’t laetst de zuivere Onschuld spreeken!
(50) Maer ach! rechtvaerdigheid is uit uw ziel geweeken;
Ik roep vergeefs om hulp, want uw bloeddorstig hart
Toond afkeer van myn reên en billyk recht. ô Smart!
Toulouze! welk een ramp zie ’k over u beschooren!
Uw Vaders worden beuls, die, in hunn’ woede en tooren,
(55) Onnozelheid, gedrukt, gefolterd, fel bestreên,
Den moorddolk wringen door het lillend harte heên.
Waer is uw vrede, zegt, Toulouze’s Burgerschaeren?
Een enk’le schyn van schuld, hoe ryzen my de hairen,
Wanneer ik aen uw’ ramp, zoo ysselyk, gedenk’!
(60) Een enk’le schyn van schuld jaegt u, op ’s moorders wenk,
Alleen op bloed belust, het zwaerd door hals en schouders.
Hoe beeft gy niet van angst, ô kinderlievende Ouders,
Wen men uw Kroost, geboeid, uw ted’re liefde ontrukt,
En gy van uwe zorg zoo wrange vrugten plukt?
(65) Helaes! wat yslykheên, wat nood hebt gy te vreezen!
Toulouze zal in ’t kort een huilend moordhol wezen,
Dat over aerde en zee gevloekt is by elkéén,
Tenzy de Hemel ’t keere, op myne smeekgebeên.
Het valt my, Grysaert, ligt, dees ketenen te dragen,
(70) (Myn ziel zal toch, in ’t kort, haer heuglyk wit bejagen,)
Indien myn dood uw’ ramp verhoed, en ’t wettig recht,
Dat thans, zoo wel als ik, in ketens is gehecht,
Door zorg van hooger hand, eens vry mag adem haelen,
[p. 4]
En bloeddorst, dolle wraek en nyd zich zien bepaelen.
(75) Ik sterf gerust wyl ik onschuldig sterven moet,
En een geruste ziel staet pal in tegenspoed,
Geen donderend geweld van ’s afgronds razernyën
Is magtig, haer, of schrik, of angsten te doen lyên,
Neen: een verborge kracht versterkt haer in ’t verdriet.
(80) ’k Bid, Hemel, schoon uw hand my slaet, verlaet my niet,
Behoed myn Echtgenoote en Kinders voor dees slagen!
Hoe zullen zy myn lot, myn doodlyk lot beklagen!
Met welke smarte zien dat ik, schoon buiten schuld,
Naer ’t moordschavot ga! ach, myn Egaê, ach, hoe zult
(85) Ge uw waerden man....! maer ’k hoor de zwaere grendels kraeken,
Ligt zal men met myn pyn reeds een begin gaen maeken;
Geef Hemel, geef my kracht en ondersteun myn’ geest!
Tot nog toe is myn hart gerust en onbevreest;
Laet geene pynen my van mynen pligt doen dwaelen!
(90) Laet myne tong altyd uw roem en prys herhaelen!
Geef dat ik niet bezwyk door overmaet van rouw.

TWEEDE TOONEEL.

JEAN CALAS, BIECHTVADER, CIPIER.

CIPIER.
Zie hier, ô Grysaert, dien ’k met medelyde aenschouw,
Zie hier uw’ trooster, dien uw Rechters herwaerts zenden,
Om u te schraegen in uw jammerlyke ellende;
(95) Gebruik uw korten stond tot welzyn van uw ziel,
Die, al te zeer verdwaeld, in ’t net der zonden viel.
Uw levensëind staet vast en komt met rasse schreeden,
Des wil, wyl men ’t u gund, zyn’ raed toch wel besteeden.

[p. 5]

DERDE TOONEEL.

JEAN CALAS, BIECHTVADER.

BIECHTVADER.
ô Ongelukkige, heb deernis met uw’ staet,
(100) Vergeet u-zelve niet, weet dat uw’ tyd vergaet
En u verrassen zal; ’er is geen uitkomst open;
Bedrieg uw hart niet met vergeefs en ydel hoopen.

JEAN CALAS.
Het leven van den mensch staet altyd in gevaer;
Een Koning is, zoo min als de armste bedelaer,
(105) Verzekerd van zyn lyf. De dood kom ras en zeker,
Hoe hoog men is staet en eer, die stuursche wreeker
Van ’t menschlyk misdryf steld nooit vasten stond of tyd.
Die dan verstandig is houdt zich altoos bereid.
Dit hebbe ik steeds gezocht, en, hoe myn dood mag wezen,
(110) Ik ben gerust en heb voor ’t sterven niets te vreezen.

BIECHTVADER.
Een ingebeelde waen begoocheld u het brein;
Verkeerde gronden, die vol van gevaeren zyn;
Inbeelding, ’t snood bedrog des duivels, deez’ verwinnen
Uw hart en blaezen die gerustheid in uw zinnen.
(115) Ach, laet myn’ mond, u-zelfs tot wezenlyker nut,
U melden wat u diend, u wekken uit dien dut,
Waerin gy, zorgeloos, droomd van verkeerde dingen.

JEAN CALAS.
Ik ken te wel het heil ’t welk brosse stervelingen
Tot hun behoud’nis diend, en ben daerin gerust;
(120) Dan, wyl dit veel verschild met uw geloove, lust
Het my niet op dit punt met u te redeneeren.
Wy vreezen beiden Eén, dien men moet vreezen, eeren
En dienen, zonder meêr. Die is myn toeverlaet,
Myn hulp en troost in al myn tegenspoed en smaed.
[p. 6]
(125) Laet vry myn Moorders my dit lyf aen stukken scheuren,
Des Hemelsch zorg zal my behoên, myn hart opbeuren,
Dat vry is van het stuk waermeê men my beticht.

BIECHTVADER.
Helaes, Calas, bedrog weêrhoudt u het gezicht
Van uwe misdaed en gy tracht, met eerloos liegen,
(130) Uw Rechters, ja uw ziel, wat snoodheid! te bedriegen.
Waerom niet, met berouw, uw wreeden moord beleên?

JEAN CALAS.
Dit snyd my, als een dolk, verwoed, door ’t harte heen!
’t Is niet genoeg dat ik, door ’t muitziek volk geschonden,
Door ’s Rechters misdryf ben met ketenen gebonden,
(135) Uw tong, die my tot troost moest strekken in myn leet,
Plaegd my veel feller dan al ’t ander my ooit deedt.
Is dit uw troost? is dit menschlievendheid betrachten?
Is dit uw’ pligt? zie toe, men zal my, Grysaert slagten,
Maer, zoo gerechte straf den moorderen weêrvaert,
(140) Zie ik myn Rechters haest, ten afschrik’ van al de aerd’,
Als Moorders van Calas, in de eigen boeijens knellen.

BIECHTVADER.
Durft gy, vermeet’le, nog u-zelve wraek voorspellen?
Gy, die, ontziende pligt, noch wetten, noch natuur,
Uw eigen Zoon vermoorde? ach, wat rampzalig uur
(145) Heeft zulk een schepsel in het daglicht zien verschynen?

JEAN CALAS.
ô Hemel, zendt uw hand my dan nog meerder pynen!
Neen, Vader, ’k ben die niet dien gy my waend te zyn;
Gy ziet geen moorder voor uw oog; men heeft met schyn
Van recht myne eer bezwalkt en my zulks aengewreeven.
(150) Ik bidde u, laet ik toch, voor ’t einde van mijn leven,
Eén mensch aentreffen die myn’ ramp en onschuld hoord:
Myn Zoon heeft, tot myn smart, helaes! zich zelfs vermoordt;
[p. 7]
Verlies van geld, in ’t stout en eerloos dobbelspelen,
Bragt hem tot wanhoop, deed hem ’t levenslicht verveelen.
(155) Ik heb zyn’ dood verbloemd, die nog ons teder hart,
Die tuig’ de Hemel zelf, vervuld met doodschen smart.
Doch ’t klagen, ’t zuchten, ’t welk ons hart niet in kon toomen,
Wierd echter buiten ’s huis van sommigen vernomen;
Straks raekt het muitend graeuw, dat wetten teld noch reên,
(160) Langs markt en straeten, als ontzinden, op de been,
Het Bygeloof noopt hen tot lasteren en vloeken,
En scheen hun, hand voor hand, nog meerder te verkloeken.
Men roept: ,, Calas, Calas, die Dweeper, heeft, ontzind,
,, Zijn hand geslagen aen het leven van zyn kind’’.
(165) Deez’ tyding wordt het oor der Rechters ingeblaezen,
Die ook, wien moet zulks niet ten hoogsten doen verbaezen?
Geloof slaen aen het feit, door ’s Dweepers hand gewrocht;
Als of my myn geloof tot kindermoorden brogt.
Dit ’s de oorzaek dat ik hier in ketenen moet zuchten,
(170) En, door een’ wreeden dood, van al myn ongenuchten
Het eind zal zien, men hoord noch recht noch reden aen;
De Waerheid wordt verdrukt door ingekroopen waen;
Men duld geen blyken van myne onschuld in getuigen.
Een merk, hoe men het recht verdraeijen durft en buigen.
(175) Waer bleef een misdaed, hoe godloos ook, ondoorzocht?
Hier straft men enkel op vermoeden; wat gedrocht,
Wat razerny heefd toch myn Rechters ingenomen?

BIECHTVADER.
’t Voegt my niet in den Raed met myne stem te koomen,
Ik laet uw Rechters dus zelfs zorgen voor hunn’ pligt,
(180) En ’t staet aen my niet hoe het recht zich schikke of richt’.

[p. 8]
JEAN CALAS.
Ik meende dat uw pligt verëischte aen alle menschen
Te doen, all’ ’t geen gy voor u eigen-zelfs zoudt wenschen,
Maer ach, ik zie met smart, dat geen menschlievendheid
In uwen boezem woond.

BIECHTVADER.
ô! Welk een onbescheid!
(185) Wat pord u, snoode, my en myn gewaed te hoonen?

JEAN CALAS.
Uw woorden, die my klaer uw liefdeloosheid toonen.

BIECHTVADER.
Hardnekkige, gy zult verzwaeren uwe straf,
Uw blindheid zal te laet...

JEAN CALAS.
Laet van dit schelden af.
Ik zie u hart is ook door dwaesheid ingenomen;
(190) Maer wou de Hemel eens die blinde drift betoomen,
En u de waerheid klaer vertoonen voor ’t gezicht,
Calas wierd met geen schuld, zoo wreed, zoo snood, beticht.
Hoe zoude ik toch natuur, en billykheid, de reden
En wetten, t’eener stond, in staet zyn te overtreden?
(195) Myn ouderdom, myn zorg en liefde voor myn Kroost
Weêrspreeken zulks met recht. Maer gy, die tot myn troost,
Door myne Beulen in myn’ kerker zyt gezonden,
Zoo medelyde ooit plaets heeft in uw ziel gevonden,
Hoe is het mogelyk dat gy me aenschouwen kunt
(200) Met strengheid, en my geen verdediging vergunt?
Myn bloed zal zonder wraek niet over ’t aerdryk stroomen:
Wee hun, die ’t stroomen doen! gewis, de dag zal koomen
Dat men zyn misdryf zal met heldere oogen zien,
Dan zal de dolle wraek heur eigen schaduw vliên.

[p. 9]
BIECHTVADER.
(205) ’t Is hoog genoeg; laetäf, en denk eens aen uw sterven.

JEAN CALAS.
Ik denk aen ’t heerlyk lot, dat myne ziel zal erven.
’k Vergeef myn haeteren al ’t geen men my misdeedt,
En ’k wensch hen dat genaê hunn’ groot misdryf vergeet’
En uitwiss’....

BIECHTVADER.
Zoo gy waer berouw toond van uw daeden,
(210) Zoo zal de Hemel u, hoe schuldig, niet versmaeden,
Oprecht berouw vindt steeds gehoor; beleid uw schuld.

JEAN CALAS.
Ons hart is altyd boos en van het kwaed vervuld.
Ik ben een mensch en heb dierhalven myn gebreken;
Gebreken, daer geen mensch my ooit van vry kan spreeken,
(215) En die ik Hem belei die my vergeeving biedt;
Hem, door wiens goede gunst ik hulp en troost geniet;
Hem, die myn’ geest versterkt in de allerwreedste plaegen.
ô Vader, ’k zal getroost al ’t leet en lyden dragen;
Maer ’k bidde u dat gy my een kleene dienst wilt doen.

BIECHTVADER.
(220) Zoo ’t in myn magt is.... spreek.

JEAN CALAS.
Wyl ik myn eind zie spoên,
Ben ik verlangende om myn Vouw, voor ’t laetst, te spreeken.

BIECHTVADER.
’k Zal uw verzoek voldoen, en voorts den Hemel smeeken,
Dat hy u ’t snoode van uw gruweldaed vertoon’,
Opdat des satans list u niet ter helle troon’.

JEAN CALAS.
(225) En ik wensch dat ge u niet, door onverstand bedrogen,
[p. 10]
Te ligt verslaeven zult aen onrecht, wraek en logen,
Opdat gy niet verschrikt, als myn vergooten bloed
’t Heeläl om wraek roept, en myn beulen straffen doet.

BIECHTVADER.
De Hemel weet, dat ik met innig mededogen
(230) U aenzie, ja Calas, ’k ben met uw’ staat bewoogen,
Uw blindheid heeft myn hart met droefheid gansch vervuld;
Vaerwel. De Hemel geef u nog ’t gezicht van schuld.

VIERDE TOONEEL.

JEAN CALAS, alleen.
Helaes, Calas! zult gy uw Gemaelin aenschouwen?
Die, sints veel jaeren, als een voorbeeld voor de vrouwen,
(235) Om haere deugden wierd geroemd van yderéén;
Die uitblinkt in verstand en goê hoedanigheên?
Ach my! hoe zal ik me in dit tydstip toch gedragen!
’k Vrees, de overmaet van druk en al te wrede plaegen
Zal ons bevangen, en beletten zelf één woord
(240) Te spreeken, daer ons hart in droefheid schier versmoord,
En zich niet uitten kan, door ’t zuchten, hygen, hikken!
Zy, die in bitt’ren rouwe en weedom scheen te stikken,
Toen zy heur’ Zoon, helaes, door zelfmoord vondt ontzielt,
En ’t afgestorven lyk in beevende armen hield,
(245) Als wilde zy, met hem, zich in den dood veréénen;
Hoe zal zy my, helaes, aenschouwen! hoe niet weenen
Om my, die haer bemin en van haar word bemind,
Met zulk een ted’re liefde als men ter waereld vindt!
Hoe zal haar angstig hart, op ’t laetst vaerwel, niet sluiten!
[p. 11]
(250) Welk een verpoozing zal den vloed van traenen stuiten!
Wat hoop blyft haer toch by, wanneer zy my verliest!
Wie weet, of zy het lot myns wreeden Zoons niet kiest!
Eén enkel oogenblik is, hiertoe, slechts van nooden;
’t Herdenken van haer’ rouw dreigt my met duizend dooden.
(255) Wat woorden kieze ik uit, tot troost in haere smart?
Wat midd’len wende ik aen, om heur bekommerd hart,
Door droefheid overstelpt, een weinig op te beuren;
Maer zacht... waer is myn moed! ach, Hemel, zie myn treuren
En myne zuchten niet als misvertrouwen aen!
(260) Gy zult my, hierin, ook versterken, hoe ’t mag gaen.
Gelooft zyt gy, wiens gunst ik zoo lang heb genoten.
Ik hoor gerucht.... ’t geraes der ysselyke sloten
Voorspeld my iemands komst.... men nadert... ’t is myn Vrouw!
’t Verdriet heeft haer beroofd van allen glans, de rouw
(265) En doodelyken schrik verspreiden zich in ’t wezen,
Wiens vrolykheid, voorheen, my kon van smart geneezen.

VYFDE TOONEEL.

JEAN CALAS, MEVR. CALAS en JEANNE, welke door twee
bedienden van ’t Gevangenhuis gebragt worden.

MEVR. CALAS.
Ach!... ondersteun mij, Jeanne; ik mis myn levenskracht.
Ik kan myn weêrhelft niet aenschouwen.... ’k heb geen magt
Om d’ysselyken schrik, die my vervuld, te dwingen;
(270) Ik zie my, van rontsom, van doodschen angst omringen.

JEAN CALAS.
Helaes, haer bange ziel is van bekomm’ring vol.
[p. 12]
Myn moed bezwykt door haer geween.

MEVR. CALAS.
ô Doodlyk hol,
Dat dees byéénkomst ziet, gy toond meêr mededogen
Dan ’s menschen hart besluit; gy zyt veel éér bewoogen;
(275) Gy luisterd als men klaegt; gy bootst ons weenen na;
Gy deeld, meêlydende, in het leet, daer ’k in verga;
Maer ’s menschen wreeden haet aenhoord geen bange zuchten!
Wat zeg ik? hy doet zelf het Recht als balling vluchten.

JEAN CALAS.
Ach, waerde lief, laet ons myn overigen tyd
(280) Niet spillen met geklag! ’k word daerdoor niet bevryd,
Myn tyd is kort.

MEVR. CALAS.
Helaes, gy zult dan ’t leven derven....!
Maer ’k overleve u niet; ’k wil naest, ’k wil met u sterven:
De Hemel heeft ons ééns onbreekbaer ’t saem gehecht,
En onzen huwlyksknoop wordt door geen mensch geslecht,
(285) Of ik moet, nevens u, door ’t zelve vonnis sneeven;
Men doet my duizend doôn als men my laet in ’t leven.

JEAN CALAS.
ô Hemel....!

MEVR. CALAS.
Ja, myn lief, als ik u missen moet
Is ’t leven my een’ staet van wreeden tegenspoed,
Een keten van verdriet, van schrik en yslykheden.

JEAN CALAS.
(290) Wat ik u bidden mag, myn lief, staek, staek dees reden!
Leef, om myn’ dood, u-zelve en ons geschonden kroost
Te wreeken van dit stuk. Verschaf myn ziel dien troost,
Dat ik, die om uw’ druk en smarte ben bewoogen,
Dat ik u troosten mag en uwe traenen droogen!
[p. 13]
(295) Dit zal myn grootste vreugd en vergenoeging zyn.

MEVR. CALAS.
Myn ziel, van leet doorknaegd, vind rontsom niet dan pyn.
Ik slyt den ganschen dag in klagten en met zuchten;
De nacht gunt my geen’ rust in all’ myne ongenuchten,
En als de slaep my al, vermoeid van ’t weenen, boeid,
(300) Zoo komt my telkens nog, waerdoor myn droefheid groeid,
Dat doodlyk aengezicht van mynen Zoon te vooren.

JEAN CALAS.
Ach, doe my van dien Zoon en van zyn lot niet hooren!
Droog uwe traenen af, betrouw op ’s Hemelsch magt,
Hy heeft u steeds bewaerd; zyn goedheid geeft ons kracht;
(305) Laet hy u, in dit leet, versterken; want uw klagten
Vermeerd’ren myn verdriet, ik zal den dood verwachten
Met meerder kloekheid dan dat ik uw zuchten hoor.

MEVR. CALAS.
ô Hemel, staet gy dan de onnozelheid niet voor!
Kunt gy gedoogen dat de Boosheid zich zal baeden
(310) In ’t bloed van Onschuld! ach, wat schriklyke euveldaeden
Sleept zulk een gruwelstuk niet na zich!

JEAN CALAS.
Staek die reên.
De Hemel heeft nooit lust in onrechtvaerdigheên.

MEVR. CALAS.
Zal dan de braefste Man, de teêrste Vader sterven
Om ’t misdryf van den Zoon? en zulk een’ loon verwerven
(315) Voor zyn standvaste trouw en zuiv’re deugd? Ik hoop,
De Hemel zal ’t geweld nog stuiten in zyn’ loop;
’k Hoop nog op redding, lief, wy hebben veele vrinden,
Die ons....

[p. 14]
JEAN CALAS.
Wat zullen die toch voor ons onderwinden?
De boosheid zoekt alleen myn haeters en verbiedt
(320) Myn vrienden in myn zaek te treên, men hoord hen niet.
Calas moet slechts van kant, zyn vonnis is geslagen.

MEVR. CALAS.
Hoe wil de waereld van dees gruwelen gewaegen!
Waer bergd zich het gerecht, als het ontwaekt gemoed
De misdaed wordt gewaer? hoe wordt dien slag geboet?

JEAN CALAS.
(325) Het klagen, waerde lief, is hier van geen vermogen.

MEVR. CALAS.
Wat mag toch de oorzaek zyn, dat men, door list en logen,
Ons zoo onmenschlyk drukt?

JEAN CALAS.
Zulks is my onbekend.
Ik heb, tot welzyn van myn kroost, steeds aengewend
All’ wat een’ Vader ooit verpligt is; ’k heb myn leven,
(330) Of schoon ze ook, te onbedacht, iets tegen pligt misdreeven,
My nooit gedragen als een wreeker, maer altyd
Gelyk een’ boezemvriend, vol tederhartigheid,
Ik heb hen, naer myn pligt, de deugd steeds aengepreezen,
En echter zie ik my om kindermoord verwezen.

MEVR. CALAS.
(335) Wie is ’er die uw deugd niet hooggelyk waerdeerd?
Gy hebt veel jaeren lang in deeze Stad verkeert,
De oprechtheid van uw hart deed u van yder achten,
En ’t heeft my menigmael verheugd, dat ’k u zag trachten
Door edelmoedigheid een yders hart tot u
(340) Te neigen, maer....

JEAN CALAS.
De hulp des Hemelsch kan ook nu,
Zoo wel als voortyds, my uit deezen druk verheffen.

[p. 15]
MEVR. CALAS.
’t Is my onmogelyk de reden te beseffen
Waerom men zoo godloos ’t onschuldig bloed belaegt,
Of ’t moet door haet zyn, dien men onzen Godsdienst draegt,
(345) En, zoo dit de oorzaek is, wat zal ’er dan van koomen?

JEAN CALAS.
Myn Rechters zyn gewis door wreedheid ingenomen:
Ik ben beschuldigd als den moorder van myn’ Zoon;
Ik stelde, tegen hun, myne onschuld klaer ten toon;
Ik heb de onmoog’lykheid op ’t krachtigst’ hen doen blyken,
(350) En echter durven zy zoo wreed een vonnis stryken.
De Hemel weet waerom, of ’t moest daerom geschiên,
Dat zy, ontaert van deugd, nu zy hunn’ misdaed zien,
Door een veel snooder daed hunn’ schande willen dekken,
Om niet tot spot en schimp van het gemeen te strekken.

MEVR. CALAS.
(355) ô Gruwel, kan het zyn, dat ’s Hemelsch oog dit ziet!

JEAN CALAS.
Wie weet, wat uitkomst nog kan koomen in ’t verdriet!
Stel u gerust, myn lief, en, moet ik ’t leven laeten,
Ik leerde reeds deez’ aerde en haer bezitting haeten.
’k Heb in myn’ levenstyd gesmaekt haer zuur en zoet;
(360) Maer iets verhevener bestierd thans myn gemoed!
Gerustheid sterkt myn ziel in ’t geen my kan weêrvaeren.

ZESDE TOONEEL.

JEAN CALAS, MEVR. CALAS, JEANNE, CIPIER.

CIPIER.
uw Rechters zullen, in de vierschaer, straks vergaêren,
[p. 16]
Voor wie ge, ô Grysaert, moet verschynen, tot myn leet;
Breek dan uw reden af en hou u voorts gereed.
(365) En gy, Mevrouw, zult ligt, zoo gy zulks moogt verlangen,
Voor ’t eind uws Echtgenoots, gelegenheid ontfangen
Om hem te spreeken.

MEVR. CALAS.
Ach, het doodlyk oogenblik,
Waeraen myn ziel niet kan gedenken zonder schrik,
Schynt vast te naderen. Hoe kan ik van u scheiden!
(370) Neen, ’k wil u overäl, waerheen ik u zie leiden,
Standvastig volgen; niets, niets rukk’ my van u af,
Ik ben uw Echtgenoote, en wacht dezelve straf,
Het zelve lot moet my, gelyk met u, gebeuren.

CIPIER.
Vertrek, Mevrouw, ’t moet zyn.

MEVR. CALAS.
Hoe! ons vanéén te scheuren?

CIPIER.
(375) Wat kan ik....

MEVR. CALAS.
Zyt gy ook dan zoo ontmenscht, dat gy
My ’t byzyn van myn’ Man verbied?

CIPIER.
’t Staet my niet vry
Myn’ pligt te schenden.

JEAN CALAS.
Ach, laet my die oogenblikken,
Myn lief, om my geheel naer ’s Hemelsch wil te schikken.
’k Zal u geleiden tot den uitgang deezer plaets.
(380) Draeg u geduldig, want wie weet of ’t hart des Raeds
Niet nog veranderd.

MEVR. CALAS.
Neen, zulks hebbe ik niet te hoopen
Schoon ik dit gaerne met myn bloed zou willen koopen;
[p. 17]
De Razerny staekt haer begonnen werk niet ligt.

JEAN CALAS.
Wie weet wat ’s Hemelsch zorg voor ons niet nog verricht.
(385) Zyt toch geduldig, want hy kan nog uitkomst geeven.

MEVR. CALAS.
Ach, dat my dit geluk gebeurde, ik zag myn leven
Verfrisschen, ’t geen ik derf, zoo ik uw byzyn mis.

JEAN CALAS.
Stel all’ uw hoop op hem die daertoe magtig is.
(Hy geleidt haer tot aen den uitgang van zyn’ Kerker.)

Einde van het eerste Bedryf.

[p. 18]

TWEEDE BEDRYF.

Het Tooneel verbeeld een Vertrek in ’t Gevangenhuis.

EERSTE TOONEEL.

PUGET, LAS BORDES, BOISSY, COUDOUGNAN.

PUGET.
Zoo zal, na zulk een daed, de dolle moordlucht beeven
(390) Voor ’t zwaerd, dat ’s Hemelsch zorg op aerde ons heeft gegeeven
Ter straffing van het kwaed. Het tydstip breekt vast aen,
Dat die rampzalige zyn godlooze euveldaên,
Het moorden van zyn’ Zoon, zyn valsgezwoorene eeden,
Zal boeten met het lyf. Wy, die het ampt bekleeden
(395) Van Rechters, zyn verpligt zulk eene ontmenschte daed
Te straffen, tot behoud van d’algemeenen staet.
Het rukeloos gemeen kan uit dit voorbeeld leeren,
Hoe zy, die wetten, pligt, ja zelf natuur schoffeeren,
Het loon ontfangen voor hunn’ wreedheid en geweld.

BOISSY.
(400) De Hemel heeft het zwaerd in onze magt gesteld
Om ’t kwaed te straffen, het is waer, myn Heer, doch echter
Moet de voorzichtigheid en menschlykheid den Rechter
De misdaed met verstand doen wikken.

LAS BORDES.
Dat is waer;
Maer dit is hier geschied, de misdaed blykt te klaer.

COUDOUGNAN.
(405) Ik kan dien Grysaert niet meêdogeloos aenschouwen;
[p. 19]
Zyn kloekheid maekt my kleen, het wonder groot vertrouwen,
Dat hy, standvastig, op des Hemelsch bystand heeft,
Zyn tederheid, in ’t kort, zyn gansche houding geeft
Geen blyk van zulk een schuld, maer doet mij telkens vreezen,
(410) Dat ge een onschuldigen ter doodstraff’ hebt verwezen.

LAS BORDES.
Hy, die, van jongs af aen, in ’t veinzen is gegroeid,
Heeft zyn gewisse als met een yzer toegeschroeid,
En zoekt, door dweepery, onze oogen te verblinden;
Doch hy zal zich, te laet, daerin bedroogen vinden.
(415) Hoe! heeft zyn huichlary nog vat op uw gemoed?
Kan ’t zyn, myn Heer....!

COUDOUGNAN.
Men lett’voorzichtig wat men doet.
Ik heb myn meening reeds in ’t openbaer doen hooren.

LAS BORDES.
Hoe! een zoo braeven Zoon zoo wreed te doen versmooren
In eenen strop, eischt zulks geen wraek van ’s Rechters hand?
(420) ô Ja, dat Monster moet gewisselyk van kant.
Hoe zou de Hemel ons met zyne wraek belaeden,
Indien men strafloos liet zulke yslyke euveldaeden?

BOISSY.
Ik vrees, myn Heer.... hy heeft nog nimmer dit beleên.

LAS BORDES.
De zaek is klaer....

BOISSY.
Zeg liefst vol tegenstrydigheên.
(425) Hoe kan het moog’lyk zyn dat een menschlievend Vader,
Wat banden van natuur verbinden t’ menschdom nader
Tot vaste vriendschap, vry van allen valschen schyn,
[p. 20]
Dan eenen Vader met zyn Kroost? Hoe kan het zyn,
Dat hy zyn’ Zoon zoo wreed zou hebben doen verstikken?
(430) En als gy, boven dien, zyn houding eens wilt wikken,
Hoe tegenstrydig is die niet? want, was het waer,
Dat hy het stuk beging, zoo blykt het, zonneklaer,
Dat hy, van inborst, woest, oploopend, wreed moest wezen;
Waer was hy dus? kost gy zulks uit zyne ooge leezen?
(435) Was hy niet vreedzaem in ’t verweeren? heeft hy niet
Met eerbied u ontmoet, zelf, in zyn zwaerst verdriet?
De Hemel weet het, ’k durf hem niet misdaedig noemen,
En echter, ’t Recht gaet voort met hem ter straff’ te doemen!
Ik ken my-zelven vry van ’t Vonnis en zyn dood,
(440) En heb in ’t minst geen deel aen ’t geen men hier besloot.
De Vierschaer is verdeeld; die stemd den dood, die ’t leven,
En, was noch yderéén by zyne stem gebleeven,
Ligt had men, door den tyd, bewyzen opgespeurd.
Waerom wierd onze raed zoo driftig afgekeurd,
(445) Wanneer wy werkten, om geen schuldloos bloed te plengen,
Om nog de zaek, op nieuw, in onderzoek te brengen?

PUGET.
De stemmen wyzen ’t uit. Gy zyt door schyn verblind,
En kwetst uw eigene eer.

COUDOUGNAN.
Als men te laet bevindt
Dat men heeft misgetast, wat zal men dan verzinnen?
(450) Wat zal het woest gemeen dan tegen ons beginnen?

LAS BORDES.
’t Gemeen eischt zelfs zyn’ dood, zyt daer niet voor bevreest;
Het eischte, al vroeg, dat men, op ’t groote jubelfeest,
’t Welk ons den ondergang der Ketters doet herdenken,
[p. 21]
Hem plechtig off’ren zou.

COOUDOUGNAN.
Mag men het Recht dus krenken,
(455) Omdat het blind gemeen zulks eischt? wat onbescheid!
Men zegt zelf dat die Zoon, om wien die Vader lydt
Staêg mymerende was, verwilderd van gedachten,
Dat hy het dobbelspel beminde en....

PUGET.
Hier door trachten
Des Dweepers vrienden hem te redden, als was hy
(460) Van zulk een schandelyke en gruuwzaeme ondaed vry.
Neen, ’s Jongelings verstand en achtingwaerde zeden
Deên hem van yderéén beminnen; welke reden
Bewoogen anders ’t hart der Geestlykheid, dien Zoon
Het hoofd te sieren met dien schoonen Martelkroon?
(465) Men heeft zyn lichaem in gewyden grond begraven;
Met welk een plechtigheid ging dat verzeld! wat gaeven
Heeft men niet geofferd, tot gedacht’nis van dien dag,
Dat onze Kerk den Zoon eens Ketters Mart’laer zag!

BOISSY.
’k Zie geen bewys van schuld in al die plechtigheden,
(470) Die ’t Opperhoofd der Kerke ook nimmer had geleeden,
Indien hem hooger magt dit niet bevolen had.

LAS BORDES.
Dit is geschied, en ook geroemd door all’ de Stad,
Uit overtuiging van des Jongelings bekeering.
Des diend ons dat geval wel krachtig ter verweering
(475) Van ’t billyk Vonnis, dat, was mynen raed betracht,
Aen dien onzaligen voor lang zou zyn volbragt.
Maer laet u door zyn list zoo schand’lyk niet misleiden;
Want, dat hy schuldig is, blykt my, van alle zyden.
Ook heeft de waekzaemheid des Opper-Rechters, die
(480) Nooit wankelde in zyn’ pligt, steeds onderzocht al wie
Calas beschuldigen, en is zoo verr’ gekomen
Dat hy het Vonnis voor zyn reek’ning heeft genomen.
Daer is hy zelf, voor wien de boosheid heeft ontzach!

[p. 22]

TWEEDE TOONEEL.

DAVID, CASSAN CLAIRAC, PUGET, SENAUX, LAS
BORDES, CASSAN DE JOTTE, DARBOU, DESIN-
NOCENS, BOJAT, BOISSY, COUDOUGNAN,
GAURAN, DE CAMBON, MIRAMONT.
CIPIER, ter zyde.

DAVID.
Myn Heeren, die op deez’ gedacht’niswaerden dag
(485) Byeengekoomen zyt, om, volgens pligt en wetten,
Gerechtigheid ten troon, voor yders oog, te zetten;
Die ’t billykst Vonnis ziet volbrengen over één,
Die gansch onwaerdig is het aerdryk te betreên.
Draegt thans getuigen van het geen gy zaegt geschieden,
(490) En laet dit nimmermeer uit uw geheugen vlieden:
Een Vader heeft zyn’ Zoon tot Martelaer gemaekt
Van ons Geloof; natuur en billykheid verzaekt;
Hy heeft met eigen hand zyn Kind gebragt om ’t leven,
Wie moet om zulk een daed niet van verbaesdheid beeven!
(495) En evenwel, ik schrik, wanneer ik hem aenschouw!
Roept hy den Hemel aen, tot tuige zyner trouw
En onschuld, daer zyn schuld klaer blykt voor ’s Rechters oogen.
Ik denk, myn Heeren, ik behoef niet te betoogen
Van welk een nut het zy voor ’t algemeen belang,
(500) Dat zulk een Monster ’t loon zyns euveldaeds ontfang’.

PUGET.
Gy hebt altyd, myn Heer, door uw roemruchte daeden,
Alöm getoond, dat gy een geessel zyt der kwaeden;
Uwe onvermoeidheid, in den post, u opgelegt,
Schenkt u die achting en erkent’nis, die met recht
(505) Zulk een als gy verdiend.

[p. 23]
DAVID.
’t Voegt ons hem ’t loon te schaffen,
De Hemel blaest ons in dat wy hem moeten straffen;
’t Gemeen heeft op ons doen ’t aendachtig oog gevest,
En wil dat men ’t verloss’ van zulk een wreede pest.

LAS BORDES.
Het bloed des Jongelings eischt wraek van ’s Rechters handen.

GAURAN.
(510) Indien hy schuldig is, men maek’ zyn’ naem te schanden,
Geen straf is groot genoeg voor zulk een’ Moordenaer;
Maer overweegt dit nog.

LAS BORDES.
Wy hebben, met elkaêr,
Eer ’t nog zoo verre kwam, al ’t noodige overwoogen.

BOISSY.
Zyn schuld blykt my nog niet.

PUGET.
Hy heeft uw oog bedrogen
(515) Door list en veinzery, doch blyft by ons verdacht.

COUDOUGNAN.
Zoo word die Grysaert op vermoeden dan geslagt!

DAVID.
Die snoode is voor het oog in al zyn houding zedig,
Doch, hoe voorzichtig hy zyn zaeken ook verdedig’,
Ik zie, door ’t veinzen heen, de waerheid zyner schuld.
(520) Hoe schoon hy dan zyn reên met schyn van deugd verguld,
Laet u niet langer door dien onverlaet bedriegen.
Gy zult zyn moed en groot geduld wel zien vervliegen,
Als hy ’t gezicht krygt van zyn’ naderenden dood.
(tegen de Cipier.)
Hoe draegt de Dweeper zich?

CIPIER.
Als iemand, die noch nood
(525) Noch tegenspoeden acht, ontzachlyk in zyn reden.

[p. 24]
DAVID.
Hy blyft dan nog, verhard, berouw met voeten treeden?
Weläen, men breng’ hem hier, ligt zal hy, op deez’ stond,
Wyl hy geen uitkomst ziet, voor aller oor, den grond
Van zyne misdaed, in den dood zyns Zoons, beleiden.
(530) Men brenge midlerwyl zyn vrienden hier ter zyden,
Als hy halsterrig blyft stel ik ze hem voor ’t oog.
Hunn’ boeijens, hunn’ geween, hunn’ zuchten hemel hoog,
Zyn klippen, daer zyn moed op zal te barsten zeilen,
En die ons, in dit uur, zyn hartsgeheim doen peilen.
Cipier binnen.

DERDE TOONEEL.

De voorige Rechters.

DAVID.
(535) En gy, myn Heeren, die verbonden zyt aen ’t Recht,
Vergeet niet welk een pligt men u heeft opgelegt.
Laet geen verkeerde liefde uw zielen overheeren,
Gy zoudt te laet, met schimp, van ’t dwaelspoor wederkeeren.
Verbeeld u niet dat hy, wiens Vonnis is geveld,
(540) Onschuldig zyn zou, neen, ik heb u wel voorspeld,
Wat moeilykheid hy ons in deeze zaek zou brouwen.
En, wilt gy uwen grond op zyne ontkenning bouwen,
Treedt ruim eene eeuw terug in ’s Lands historieblaên,
Daer zult ge een’ Vader zien op de eigen strafplaets staen,
(545) Die, op ’t gezicht zyns Zoons, by ’t nad’ren van zyn sterven,
En, om het leven van dien Jong’ling te verwerven,
[p. 25]
Zyn schuld bekend, schoon hy door pyn nooit iets beleedt. (*)
[(*) In ’t Jaer 1609. Zie Beschryving van Vrankryk.
IV. deel. bladz. 341.]
Daer ziet ge een voorbeeld van hardnekkigheid. Wie weet,
Hoe menig Rechter zich, door een verkeerd vertrouwen,
(550) Bedrogen zag! hoe ’t zy, wy zyn op ’t hoogst gehouên
Om zulk een monster te verdelgen.

BOISSY.
Ja, myn Heer,
Zoo hy het stuk beging.... maer ’k vrees....!

GAURAN.
Het is meer eer
Voor onzen Rechtbank, dat wy ’t schuldig bloed bewaeren,
Dan een’ onschuldigen ten onrecht’ te bezwaeren.

DAVID.
(555) Men denke wat men wil, hy heeft het stuk bestaen.
En zyn hardnekkigheid ziet gy voor onschuld aen;
Schoon hy ons met zyn tael, staeg vleijend, wil bedriegen,
De ontsteltenis der ziel spreekt klaer en kan niet liegen.
Wat angst, wat schrik zag men nog korts in zyn gelaet?
(560) Herdenkt dit zelfs, was hy wel eenigzins in staet,
Om openlyk zyn zaek met reden voor te spreeken?
Zyn schuldig hart scheen al zyn woorden aftebreeken.
De schrik voor straf deed hem, al sidd’rend, zyne moord
Ontkennen. Gy hebt dit zoo wel als ik gehoord.
(565) Kost gy, myn Heeren, toen niet duidelyk ontdekken
Hoe verr’ hy schuldig was? Gy wilt gevolgen trekken
Uit zyn kloekmoedigheid, die hy ons thans vertoond,
En hebt hem daerom in uw harten reeds verschoond;
Gy zoekt, wat flaeuwheid! zelfs zyn doodstraf voor te koomen,
[p. 26]
(570) ’t Geen moog’lyk de oorzaek is, dat hy is toegenomen
In zyn hardnekkigheid. Hoe langer dat men drael’,
Hoe meêr hy winnen zal; laet zyn vergifte tael,
Vol argelistigheid, u niet van ’t spoor doen dwaelen,
’t Welk gy betreeden moet, om steeds te zegepraelen,
(575) Ten spyt der Monsters die natuur en afschrik zyn.
En, vonnist gy hem nog naer d’uiterlyken schyn,
Ik neem de zaek voor my, ik voel myn ziel ontsteeken
Door ’s Hemels invloed, om ’t vergooten bloed te wreeken.
Daer is hy.... hy verheft stoutmoedig het gezicht.

VIERDE TOONEEL.

De voorige Rechters.

JEAN CALAS, PATER BOURGE, CIPIER,
Gevolg der Justitie.

DAVID.
(580) Tree nader, schrik der aerde, onwaerdig dat gy ’t licht
Aenschouwd, zie, sidd’rend, hier, uw Rechters voor uwe oogen.
Gy hebt uw Vonnis reeds gehoord, des is uw poogen,
Om door geveinsdheid ons te leiden naer uw zin,
Geheel onnut; maer denk, uw straf neemt haer begin:
(585) Gy zult, ontaerte, haest een’ and’ren Rechter vinden,
Wiens oogen gy, door list, onmoog’lyk kunt verblinden.
Ontmenschte Moorder van een deugdzaem Jongeling.
Van uwen eigen Zoon, die ’t licht van u ontfing!
Geen uur staet u meêr vry, gy zult in schande sterven,
(590) Een beul zal, op ’t schavot, u ’t levenslicht doen derven.
Uw overschot, dat slechts uit assche zal bestaen,
Zal vluchten met den wind. Laet u, in ’t eind, nog raên,
[p. 27]
Besef de snoodheid van het stuk door u bedreeven,
En laet u dat gezicht doen sidderen en beeven.

JEAN CALAS.
(595) ô Myne Rechters....! ach! wat wilt, wat zult gy doen?
Kunt gy besluiten, my, uw dolle wraek ten zoen,
Op te off’ren aen ’t gemeen? volvoerd gy dus hunn’ wenschen!
Hoe! zyt gy Vaders? zyt gy Rechters? zyt gy menschen?
En schaft ge een’ Vader, voor zyn ted’re zorg, dat loon?
(600) Hy, van wien gy de moord naspeurd, die was myn Zoon!
Steld die betrekking my niet in uw hart rechtvaerdig?
Of is het muitend graeuw u meêr dan de onschuld waerdig?
Zal dan het dol getier van ’t raezende gemeen;
ô Rechters! zullen dan hunn’ buitenspoorigheên,
(605) In zulk een schriklyk stuk, u tot orakels strekken?
Zult gy, als slaeven van het graeuw, hunn’ wil voltrekken?
Zult gy de uitvoerders zyn van hunne woede en spyt?
Gy? die beslisschers van des menschen noodlot zyt?
’k Heb onder uw gezicht gesleeten veele jaeren,
(610) Wat misdaed heeft my ooit bezoedeld? welke maeren
Bragt men, van de ondeugd van Calas, u immer aen?
Begint een mensch den loop van zyne gruweldaên
Met Kindermoorden? ach....! rampzalig achterdenken!
Wie heeft my dus myne eer, wie mynen pligt zien krenken?
(615) Wie zag my dus natuur vertreden met den voet?
Weet ge iemand die het zag, die dit getuige? goed,
Men vatte hem, gy moogt my wreeder nog doen lyden
Zoo ’k hem niet overtuig. Maer neen, zy treên ter zyden,
Bevreest voor ’t loon dat hun meineedigheid voorspeld,
(620) En, onder al dien stroom, die tegen my zich steld,
Is niemand, die oprecht getuigenis durft geeven,
Dat hy het zag, dat ik myn’ Zoon bragt om het leven.
[p. 28]
Of, is ’t myn Godsdienst ook die my hier schuldig maekt?
Of ben ik in dit leed door ’s Rechters drift geraekt,
(625) Die zelfs de traenen, die myne onschuld moesten melden,
Tot tuigen van myn schuld, my in het aenzicht telden?
Of maekt myn wanhoop u myn misdaed openbaer?
Of ’t Vorst’lyk Eergraf van den jongen Martelaer,
En Palmtak, dien de rei der Geestlykheid ter eeren
(630) Gewydt heeft, van dien Zoon, die moog’lyk....ach, myn Heeren!
Ach, dat de Hemel hem zyn misdryf ook vergaf
Gelyk uw Geestlykheid! Maer gy, die my een straf
Bereid hebt, voor een daed’, die ’k eeuwig zal verfoeijen,
ô Raed, die my thans hoord... schrik zoo verwoed te gloeijen
(635) Van wraekzucht! Rechters..! ach, schrikt zoo ontmenscht te zyn!
Maer, vaert gy echter voort? moet ik nog meerder pyn
Gevoelen? zult gy....? beeft myn lyden te beveelen!
Ik vrees om uwent-wil, niets kan op aerd’ my streelen,
’k Sta op den rand myns grafs, een korte pyn zal my
(640) Verlossen van ’t verdriet, dat ’k in de waereld ly’
En altoos lyden zou, op ’t schrikkelyk herdenken
Der misdaed mynes Zoons. Ach, Hemel! wil my schenken
Al ’t geen ik nog behoef, om my gerust en stil,
In deeze omstandigheên, te dragen naer uw’ wil!
(645) Maer, hoort my, Rechters! ja laet vry al de aerd’ my hooren!
En laet myn veege tael door uwe zielen booren.
Gy zult, maer veel te laet, myn zuivere onschuld zien.
Waer zult gy ’t Vonnis van uw eigen hart ontvliên?
Het zwaerd van wroeging zal uwe ingewanden kerven;
(650) Ontroering zal met angst en schrik, rontsom u zwerven;
Uw kinders zullen steeds verdubb’len uw verdriet,
En u herdenken doen het geen gy heden ziet,
[p. 29]
Ja, in de grootste vreugd, die ’t menschdom kan behaegen,
Zal een te laet berouw gestaêg uw zielen knaegen.

DAVID.
(655) Onmenschlyk Vader, die natuur verschrikken doet,
Beef om uw misdaed en verzaek dien yd’len moed,
En, is ’t gezicht der straf niet magtig uw godloosheid
Te stutten, laet de vrees voor ’s Hemelsch wraek uw boosheid
Doen sidderen. Wie was u medepligtig?

JEAN CALAS.
Hoe!
(660) Zyt gy tot nog dan niet van my te plaegen moê?
Wie kan meêpligtig zyn, daer nooit iets is misdreeven?
Of deed een Eedgespan myn’ Zoon, uws oordeels, sneeven?

(David geeft een teken, waerop de andere Gevan-
genen gebragt worden.)

VYFDE TOONEEL.

De voorige Rechters.

JEAN CALAS, MEVR. CALAS, JEAN PIERRE
CALAS, LA VAYSSE, PATER BOURGE,
JEANNE, CIPIER, Gevolg.

DAVID.
Rampzalig waereldling, die wars zyt van berouw!
Aenschouw de ketenen van uw bedrukte Vrouw;
(665) Zie welke traenen deeze om uwent-wille plengen;
Laet dat gezicht u nog, in tyds, tot inkeer brengen.

JEAN CALAS.
Myn Lief! myn Zoon! myn Vriend!.... wat vreugd dat ik u vind’!
Aenschoud in my, uw Man, uw Vader en uw Vrind!
’k Geniet thans groote vreugde en groote droefheid teevens,
[p. 30]
(670) Nu ’k u voor ’t laetste aenschouwe, in ’t laetste mynes levens.
Ach, dat myn dood u kon verlossen van ’t verdriet!
Stierf ik tot zulk een eind, ik achtte ’t sterven niet.
Men wil me, op uw gezicht, een misdaed doen beleiên
Waervan ik schrik en gruuw’, men tracht my, door uw schreijen,
(675) Te brengen tot berouw....! of, tot nog meerder pyn!

MEVR. CALAS.
Verblinde Rechters, die al willens blind wilt zyn,
Is ’t moog’lyk! zult gy dan voortvaeren in uw woeden?
En is ’er niemand, die dien Grysaert wil behoeden?
Heeft hy den dood verdiend zoo toond zyn misdaed aen,
(680) En gy ziet, nevens hem, zyn Vrouw ook schuldig staen;
Zyn misdaed is de myne, ik ben hem by gebleeven,
Wy hebben onze Zoon gevonden, zonder leven!
Gestorven in een’ strop...! ô Hemel! ja, ’t is waer!
Wy hebben, om onze eer te hoeden voor gevaer,
(685) Zyn’ dood getracht voor ’t oog der waereld te verduist’ren.
Dit is de misdaed, daer gy ons om hebt doen kluist’ren!
Is dit een doodschuld? komt, straft ons dan, nevens hem!
Of hangt ons onzen dood aen een of anders stem?

JEAN PIERRE CALAS.
Zal dan het zwaerd, dat u de Hemel gaf in handen,
(690) Zoo wel om de onschuld te beschermen, als den Landen
Te zuiv’ren van ’t venyn dat ondeugd staêg verspreidt;
Zal dan het zwaerd, helaes! door onrechtvaerdigheid,
Met schuldloos bloed bemorst, zyne eer, en luister derven?
Gedoogt, myn Heeren, dat ik ’t allereerst mag sterven!
(695) Maer staet my, schoon ik ook by u verdacht ben, toe,
Dat ik, een Jongeling, uw ongeluk verhoê!
Gy staet in groot gevaer, ik zie een’ afgrond open
Indien gy voortgaet, ach! gy kunt dien niet ontloopen!
Uw eenen voet schynd reeds te glippen, keerd nog weer!

[p. 31]
DAVID.
(700) Staek die bezeeten tael, men zal u, ligt veel eer
Dan gy wel denken zult, voor uwe stoutheid straffen.

JEAN PIERRE CALAS.
Ik eisch zulks! sla vry toe, zoo kunt ge u wraek verschaffen.

DAVID, tegen Jean Calas.
Een korte stond zy u, rampzael’ge, nog vergund,
Denk, dat gy ’s Hemelsch wraek onmoog’lyk vlieden kunt,
(705) Sterf niet hardnekkig, maer wil in deeze oogenblikken
U-zelf nog tot berouw en tot beleid’nis schikken,
Opdat gy niet te laet by de yslyke uitkomst vindt,
Hoe deerlyk gy u-zelv’, al willens hebt verblind.
Alle de Rechters binnen.

ZESDE TOONEEL.

JEAN CALAS, MEVR. CALAS, JEAN PIERRE CA-
LAS, LA VAYSSE, PATER BOURGE, JEANNE,
CIPIER, Gevolg.

JEAN CALAS.
Myn liefste vrienden, ’t is te spaê, ’k heb niet te hoopen
(710) Op eenige uitkomst, neen, het is te verr’ verloopen,
’t Behaegt den Hemel niet, my uit dit ongeluk
Te redden; doch ik draeg geduldig deezen druk.
Ik ben bereid den dood kloekmoedig toe te treeden.

PATER BOURGE, Calas omhelzende.
Myn lieve Broeder, ach, hy komt met rasse schreeden.
(715) G’hebt maer één oogenblik, uw levenstyd verloopt;
’k Bezweere u, by dat goed, waerop uw ziele hoopt,
Ik bidde... ik smeeke u, ach! doe toch de waerheid hooren!

JEAN CALAS.
Men heeft voor waerheid hier, helaes! gestopt zyn ooren.
[p. 32]
Ik heb die steeds gezegt.

PATER BOURGE, Calas teder aanziende.
ô Hemel...

JEAN CALAS.
Ach, myn vrind,
(720) Kunt gy gelooven dat een’ Vader aen zyn Kind
Zulke een ontmenschte daed, een moord! zou kunnen pleegen?
Waer zaegt gy myne schuld of onschuld overweegen?
Myn Rechters zyn ’t alleen, die, door ontzinden haet,
My dus bekladden; ja, ik merk op hun gelaet,
(725) Dat zy niet zonder schrik myn bitter leed aenschouwen.
Ik ga gerust ter straffe, in dat gewis vertrouwen.
Dat hunne blinde wraek zal blyken door den tyd,
En men beklagen zal het geen Calas thans lydt.

MEVR. CALAS.
Waer berg ik my....? myn Lief....! ach! zal men ons dan scheuren!
(730) Help, Hemel! zyt niet doof! toon dat ge ons op kunt beuren.

JEAN PIERRE CALAS.
Ach Vader, mogt myn lyf u redden, ’k zou, vol moed,
Den dood in ’t aenzicht treên, en, met myn schuldloos bloed,
Het bloed myns Vaders, dat onschuldig is, bewaeren.
Maer neen, men dult dit niet, ik moet die gryze hairen
(735) Bespot zien en gemoed...! duldt gy dit, Hemel...! ach!
En spild de onnozelheid dan vruchteloos geklag!

LA VAYSSE.
Waer zyn wy thans gebragt, in welke wreede hoeken?
Vergeefs tracht ik het licht des klaeren dags te zoeken.
Wat ysselyke nacht vertoond zich...! welk een schrik
(740) Verneem ik voor ’t gezicht, op yder oogenblik!
Zie ik myn vrienden hier, of scheem’ren my myne oogen?
Zal men de boosheid dan, in spyt der deugd, verhoogen?
[p. 33]
Hoe! brengt men dan Calas, myn waerden vriend, ten dood?
Wie heeft hem aengeklaegt? wat schepsel was zoo snood?

JEAN CALAS.
(745) Helaes, La Vaysse, aenschouw deez’ wonderbaere dingen,
Aenschouw, myn waerde vriend, des waerelds wisselingen:
Gy ziet u zelve en ons met ketenen bekneld,
Gy ziet de Rechters thans regeeren met geweld,
Gy ziet uw’ vriend gereed om naer ’t schavot te treden,
(750) En daer onschuldig, ach, wat onrechtvaerdigheden!
Te sterven, voor ’t gezicht, van ’t woedende gemeen,
Dat zich verheugd en streeld om ons bedroefd geween,
Door dollen yver en wraekgierigheid geprikkeld.
Hoe deerlyk, braeve vriend! zyt ge in myn ramp gewikkeld!
(755) Uw jongheid, deugd, verstand, verdienen niet dat gy
In boeijens zuchten moet, ten prooi van razerny.
Ach had de Hemel u behoed voor haere laegen!

LA VAYSSE.
’t Voegt ons, met taei geduld, des waerelds druk te dragen;
De deugd, hoe fel bestreên, houdt altyd kloeken moed!
(760) Komt Lotgenooten, stut dien heeten traenenvloed,
Schoon u, zoo onverdiend, dees felle slagen treffen.
Wat sterveling kan toch des Hemels wil beseffen?
Laet ons kloekmoedig zyn in ’t geen ons wedervaert;
Zien wy de wreedheid aen van deez’ onzalige aerd’
(765) Met die standvastigheid, die de onschuld uit doet blinken;
En ’t razende geweld zyn stoutheid doet ontzinken.
De boosheid mag een’ tyd onzinnig woeden, maer
[p. 34]
’t Strekt tot haer’ ondergang; de deugd vreest geen gevaer;
Myn vrienden, moeten wy dan ook onschuldig sterven,
(770) Wy zullen toch daerna het loon der deugd verwerven.
Rechtvaerdigheid zal ons die vrede-palmen biên,
Dien zy den zulken deeld, die geen gevaer ontzien,
Die niet verschrikken in ’t geweld van stok of boeijen,
Maer die, gelyk de palm, in de onderdrukking groeijen.

JEAN CALAS.
(775) Hoe lieffelyk bevalt me uw reden! en hoe zoet,
Beminde Jongeling, verkwikt gy myn gemoed!
Uw deugd blinkt heerlyk uit, in ’t midden der gevaeren!
Ach, dat ik u omhels.... de Hemel wil u spaeren,
Beminnelyke vriend. Ach, zyt myn Vrouw en Kroost,
(780) Na mynen uitgang, steeds, tot zulk een’ zachte troost.
De Hemel zal het u, door zyne gunst, vergoeden!

MEVR. CALAS.
Ik zal my, na uw’ dood, met myne traenen voeden,
En wil geen’ troost, maer ’k bid dat my de Hemel ras
Vereen’ met hem, die steeds myn’ troost, myn blydschap was.

PATER BOURGE, tegen Jean Calas.
(785) Breek af, myn Broeder, want uw tyd is reeds verstreeken.

JEAN PIERRE CALAS.
Myn Vader....! Hemel....! ach....! Ik zal om uitstel smeeken,
Opdat de tyd uw deugd en onschuld blyken doe.
Geef, goede Hemel! dat ik ’t sterven nog verhoê,
Van hem, die, nevens u, is de oorzaek van myn leven.

JEAN CALAS.
(790) Myn lyden heeft haest uit, ik zal onschuldig sneeven;
Myn vrienden, stoord myn hart niet meêr door uw geween;
[p. 35]
Maer leerd, gelyk ik reeds geleerd heb lang voorheên,
Dat al het aerds geluk is listig, onbestendig,
Een damp, een schim gelyk. Hoe deerlyk, hoe ellendig
(795) Vindt hy zich in ’t verdriet, die haer te zeer vertrouwd!
Terwyl hy veilig blyft, die op den Hemel bouwd.
Myn Lief, myn Zoon, myn Vriend, draegt u altyd geduldig!
’t Is veel geruster dat men sterve zoo onschuldig,
Dan, dat men, schuldig zynde, aen zulk een gruwelstuk,
(800) Des Rechts oog ontweek. Ik bidde u, laet deez’ druk
U niet doen beeven, spild geen vruchtelooze klagten.
(Hy omhelst zyne Vrouw.)
Vaerwel, myn Lief, houd my altyd in uw gedachten!
Omhels uw’ Echtgenoot voor de allerlaetste keer.

ZEVENDE TOONEEL.

DAVID, JEAN CALAS, MEVR. CALAS, JEAN PIERRE
CALAS, LA VAYSSE, PATER BOURGE, JEANNE,
CIPIER, Gevolg.

DAVID, driftig.
Laetäf rampzalige, ’t is tyd....

JEAN PIERRE CALAS, op zyne kniën vallende.
Ach....! ach, myn Heer!
(805) Verhoor my....! vaert niet voort....!

DAVID.
Het smeeken is verlooren.

[p. 36]
LA VAYSSE.
Barbaer, tracht vry ’t gevoel van menschlykheid te smooren,
Maer sidder, als uw ziel uw gruwelen herdenkt?

MEVR. CALAS.
Onzalige Rechter, die het recht te trouwloos krenkt!
ô Ysselyk gedrocht, ’t welk de aerde schrikt te dragen!
(810) Vaervoort in uwe drift, volëindig onze plaegen;
Volvoer een Vonnis, daer het gansch Heeläl van beeft,
Dat eeuwig zy gevloekt by al wat leven heeft.

JEAN PIERRE CALAS.
Myn Heer! in ’s Hemels naem! laet uwe drift bedaeren!
Laet ik, door mynen dood, myns Vaders leven spaeren!
(815) Stel die onschuldigen, ondanks uw Vonnis, vry.
Het kost uw ziel niets meêr, of gy hem moord, of my.

JEAN CALAS.
Rysöp, ô dierb’re Zoon! ’t is vruchtloos, stort geen traenen;
Gy zult u geenen weg in ’t eerloos harte baenen,
Dat billykheid, noch deugd, noch menschlykheid bezit.
(820) De dood uws Vaders is alleen ’t bedoelde wit
Der wreedheid....

DAVID.
Durft gy nog, hardnekkig, my trotseeren,
Met uw doemwaerde tael, daer gy u noest verneêren,
En, door oprecht berouw, bekent’nis doen van schuld?
Rampzalige, gy tergd te lang myn taei geduld:
(825) Maer ’k zweer! ’k zal op ut Vrouw en Zoon die stoutheid wreeken,
Zoo gy niet nog besluit hunn’ boeijens te verbreeken
Door uw beleidenis.

JEAN CALAS.
Volvoer uw wraek.... maer schrik...!

[p. 37]
MEVR. CALAS.
Wat wederhoudt u! kom, vertoef geen oogenblik!
Wy zyn ter waereld moê, beneem ons ook het leven.
(830) Laet uw moorddadig stael een Echtgenoot’ doen sneeven,
Verzaed uw’ snooden lust in ’t bloed van eenen Zoon
En Vriend.... Waer wacht gy na? verwoede! vreest gy ’t loon?
Of rekt uw wreedheid slechts onze overige dagen,
Om ons nog meerder druk en smart te doen verdragen?
(835) Beef, beef, onzalige, wanneer gy ons ontslaet!
De groote Koning, die het onrecht doodlyk haet,
Wiens grootste lust is, ’t Recht voldoening te verschaffen,
Die braeve Vorst zal u, voor uwe snoodheid, straffen.
Zyn vaderlyke zorg zal ons niet afslaen, neen!
(840) Ik zal my voor zyn’ troon neêrwerpen, myn geween
Zal hem vermurwen; ’k zal uw wreedheid hem vertoonen;
Ik zal van zyne hand wraek vord’ren, voor myn Zoonen,
Voor all’ myn Kind’ren, voor my zelve, voor myn’ Man,
Voor al de waereld, die thans zucht om een’ Tiran,
(845) Die alle menschlykheid heeft uit zyn ziel verlooren.
Die goedertierne zal my gewis verhooren.
Hy zal myn’ wreeker zyn, en zyn rechtvaerdigheid
Zal eeuwig zyn geroemd, en door ’t heeläl verbreid.

DAVID, toornig.
Dat gaet te hoog: ik zweer! myn wraek zal u vernielen.
(850) Men scheide hen van een....

JEAN CALAS, omhelzende zyn’ Zoon en La Vaysse.
Vaertwel! ô braeve zielen!
De Hemel zy uw’ troost.
[p. 38]
(Hy omhelst zyne Vrouw.)
Vaerwel, myn lief! ik ga.
De Hemel ondersteun u steeds met zyn genaê.

MEVR. CALAS, haer Man omhelzende, tegen David.
Beef, monster, ’s Hemelsch wraek zal u eerlang verslinden.

DAVID.
Men sleep’ hem naer ’t schavot, daer hy zyn’ dood zal vinden.
(Tegen de overige Gevangenen.)
(855) Denkt, snooden, dat uw straf u ras zal zyn bereid.
(Zy worden vanéén gescheurd.)

JEAN CALAS.
Vaertwel, myn Vrienden! ach....! vaertwel in eeuwigheid!

Einde van het tweede Bedryf.

[p. 39]

DERDE BEDRYF.

Het Tooneel verbeeld een zael in ’t Huis van
den Gerechtsheer.

EERSTE TOONEEL.

MEVR. DAVID, ANDRÉ.

ANDRÉ.
’t Is met Calas gedaen!

MEVR. DAVID.
Hoe heeft hy zich gedragen?

ANDRÉ.
Ik ben ontroerd, Mevrouw, van ’t geen myn oogen zaegen:
Die Grysaert, dien ’k zoo lang heb, van naby, gekend,
(860) Trad op het wreed schavot en toonde in zyn ellend’
Een kloekheid die het wreedste en stoutste hart deed beeven.
De ontelb’re menigte, die derwaerts was gedreeven,
Zoo door nieuwgierigheid als haet, maekte een geruisch,
Dat ons ’t gehoor benam; doch dat verward gedruis
(865) Houdt ylings op, zoo dra de Grysaert, met een teken,
Een doodsche stilte wekt, en aenvangt dus te spreeken:
,, ô Rechters, ziet in my, die voor uwe oogen staet,
,, ’t Rampzalig offer van uw’ doodelyken haet!
,, Gy zult my straffen voor een misdaed, nooit bedreeven;
(870) ,, Maer zult myn onschuld zien en om uw wreedheid beeven.
,, De Hemel kent my hart en weet hoe vry ik ben.
,, Alle uwe tormenten, die gy my gedaan hebt, wen
,, Ik, moedig, ’t snoode feit, my opgeticht ontkende,
[p. 40]
,, Zyn niet in staet geweest, ondanks die wreede ellende,
(875) ,, My te overtuigen, en nochtans verwyst gy my.
,, De waereld gaet myn oog gelyk een’ damp voorby.
,, Het opperst Recht zal my, rechtvaerdig, vonnis wyzen,
,, En, opdat ik gerust moog voor dien rechtbank ryzen,
,, Vergeef ik u all’ ’t geen myn hart thans door u lydt.
(880) ,, Verblinde Aenschouwers, die hier t’saem gekoomen zyt
,, Om een’ onschuldige, om uw’ vyand te zien slagten,
,, Gy hebt uit mynen mond geen bits verwyt te wachten,
,, Denkt niet dat myne tong u schelden zal of smaên.
,, Myn ziel is met uw’ staet en blinde drift begaen,
(885) ,, Myne oogen weenen, nu ze, in ’t eind, een volk aenschouwen
,, Dat ik altyd zoo zeer in achting heb gehouên,
,, Wiens woede zich verheugd omdat my ’t Onrecht slagt.
,, Ach, ziet myn kinderen niet aen, als voortgebragt
,, Van een’ onzael’ge, van een’ moorder, een’ ontaerde!
(890) ,, De Hemel zal myn deugd herstellen in haer waerde.
,, Gy, die my nu vervloekt, zult my beklagen, ja
,, Het naberouw zal my beweenen, maer te spaê’’.
Dus sprak die veege mond, terwyl van alle zyden
Zich een verdeeldheid toond, van haet en medelyden.
(895) ’s Mans kloeke tael doorsneed het menschenlievend hart,
Schoon gramme razerny zyn doodelyke smart
Met moordende oogen ziet en onverbleekte wangen;
De Grysaert schikt zich vast om zyne straf te ontfangen;
De beul, doch sidd’rende, op ’t aenschouwen van zyn’ pligt,
[p. 41]
(900) Heft d’yz’ren koevoet op. ’t Volk beeft op dat gezicht,
Als was nu yderéén met zynen ramp bewoogen.
Een gansche traenenvloed vloeid thans uit yders oogen,
En elke slag dringt door hunn’ wreede zielen heen.
Mevrouw, hoe zal ik u zyn’ heldenmoed ontleên?
(905) Hoe zyn standvastigheid en mannelyke krachten?
Hy onderging zyn straf getroost en zonder klagten;
Hy zegende zyn Kroost en dierbaere Echtgenoot;
Vergaf zyn Rechters nog zyn’ ysselyken dood;
Hy smeekte vuurig tot in ’t laetste van zyn leven,
(910) Dat ook de Hemel hen hunn’ blindheid zou vergeeven,
En gaf, hen zegenend’, den allerjongsten snik.
De goede Vader, die, in ’t uiterst oogenblik,
Hem by bleef, was geraekt door innerlyk ontfermen,
En drukte hem, vervuld van teêrheid, in zyn armen.
(915) Het zielloos lyf wierd voorts geworpen in de vlam,
Wier woede ons, straks, ’t gezicht zyns overschots benam.

MEVR. DAVID.
My deerd zyn yslyk lot.

ANDRÉ.
Ach, wien zou zulks niet deeren!
Noch naeuwlyks zag men ’t lyk tot stof en asch verteeren,
Of een verdeeld gemor verheft zich, en men hoord
(920) Van de eene zy’: ,, Men heeft Calas te wreed vermoord’’.
Terwijl het woedend graeuw, als dol en uitgelaeten,
Met gansche troepen zwerft en schreeuwt, door alle straeten:
,, Gezegend zy het uur, geheiligd zy de dag,
,, Nu onze wraek, verheugd, den dweeper sneeven zag’’.

[p. 42]
MEVR. DAVID.
(925) ’t Onzinnige gemeen slaet veel te ligt aen ’t muiten.
Wie weet wat droef gevolg nog uit die zaek zal spruiten?
Ik ben bekommerd, en myn hart heeft, sints veel tyd,
Met schrik vervuld geweest.

ANDRÉ.
’k Zal die kloekmoedigheid
Die ik in zyn gelaet aenschouwde, nooit vergeeten.

MEVR. DAVID.
(930) Helaes. ’k Heb my, voor hem, van myne pligt gekweeten,
’k Heb myn’ Gemael gesmeekt te stuiten zynen dood,
Doch vruchteloos. Ik schrik voor ’s Grysaerts Echtgenoot,
Het lot der kinderen doet my inwendig schreijen,
Maer ach, wat zal ik doen? ik moet het medelyên,
(935) Dat ik voor hen gevoel, hoe zeer het my ook smart,
Om myn’ Gemael, helaes! verbergen in myn hart.
Gy kent het vuur der drift, waerdoor hy is ontsteeken.

ANDRÉ.
Was hy min driftig ’er zou niets aen hem ontbreeken.

MEVR. DAVID.
Hy komt.... ’k ontwyk zyn oog, opdat hy niet bespeurd
(940) Hoe myn beknelde ziel dit naer geval betreurd.

TWEEDE TOONEEL.

ANDRÉ, alleen.

Ik blyf dit oogenblik...? en moet hem hier verwachten?
Hy zal ontdekken, hy zal zien uit myn gedachten
Wat in zyn afzyn hier geschied is...! hoe zal ik
Ontveinzen....? maer hy komt.

[p. 43]

DERDE TOONEEL.

DAVID, ANDRÉ.

DAVID, verleegen
Myn waerde vriend....

ANDRÉ.
Wat schrik
(945) Worde ik in u gewaer? gy schynt ontsteld te wezen!
Wat deerd myn’ vriend? ik bid, verlos my van myn vreezen.

DAVID.
Hebt gy Calas....?

ANDRÉ.
,, Het schynt dat hem zyn drift berouwd’’.
’k Heb, beevende van angst, zyn schriklyk eind aanschouwd.

DAVID.
Helaes!

ANDRÉ.
Gy zucht!

DAVID.
Ik zucht, voorwaer niet zonder reden.
(950) Myn hart wordt van verdriet, van schrik en angst bestreeden.
’k Vertrouw u.... ach, André....! die Grysaert is....

ANDRÉ.
Vaer voort.

DAVID.
Ontdek het my, myn vriend, heb gy ’t nog niet gehoord?
Of geeft dit snood geval de waereld geen vermoeden?
Getrouwe. Sta my by, in myne tegenspoeden!
[p. 44]
(955) Zy vallen my te zwaer; zy drukken my op ’t hart,
En overmeest’ren my, met een te felle smart....!
Mag een rampzalige zyn besten vriend vertrouwen?

ANDRÉ.
Gy kunt my, zonder schroom, uw hartsgeheim ontvouwen.

DAVID.
Weläen.... maer ach, myn vriend, hoord ons nier niemand?

ANDRÉ.
Neen.

DAVID.
(960) Ik vrees.... zwyg myn verdriet.... ga, laet my hier alleen.
Laet een’ ellendige zyn deerlyk lot beklagen.
Ach, gun my rust, en zoek geen deel in myne plaegen.

ANDRÉ.
’k Verlaet, ten zy ’k u troost myn vriend, uw byzyn niet.

DAVID.
Neen, ga, uw byzyn baert myn hart nog meer verdriet.

ANDRÉ, heen gaende.
(965) ,, ô Naberouw!’’

VIERDE TOONEEL.

DAVID, alleen.

ô Angst, waermeê ’k my voel beknellen,
Ontzinde wroeging, vliedt, laetäf myn ziel te kwellen.
Calas is dood, het recht heeft hem zyn straf bereid,
Zyn dood verschaft me een eind aen all’ myn zwaerigheid.
[p. 45]
Een beul heeft hem.... ô neen! ons vonnis deed hem sneeven;
(970) Een al te wreede drift heeft hem beroofd van ’t leven.
Ach my, die, te onbedacht, van ’t redenspoor verviel!
Wat naere ontroeringen beheerschen myne ziel!
Van wat benauwtheên voelt myn hart zich thans bestormen!
Zyn zy het, die zich in des menschen zinnen vormen,
(975) Wanneer men iemand ziet in zulk een’ hoogen nood?
Neen, een veel sterker drift, veel wreeder dan de dood,
Doorkruipt mijn aders, en ontroerd al myne leden.
Wykt naere zorgen. Vliedt, vliedt wreede onrustigheeden....
Myn hart klopt my van vrees, en is bedrukt en naer,
(980) Ik word, in mijn gemoed, den zelven angst gewaer
Die men ontdekt, wanneer men ’t kwaede heeft bedreeven.
Ik zoek vergeefs myn hart zyn kloekheid weêr te geven.
ô Felle ontroeringen, waerom hebt gy voorheên
Myne oogen niet verlicht? waerom hebt gy geleên
(985) Dat ik, vertredende de billykheid en wetten,
Myn voet dorst op den nek van deugd en onschuld zetten?
Ik zal myn razerny niet overleven, want
Een hevig vuur zet al myn leden in den brand,
En doet, door zyn geweld, myn wroegend hart verteeren....!
(990) Wat zie ik....? Grysaert! ach, wat doet u herwaerts keeren?
Verschynt ge my? wien zoekt ge....? ô ysselyk gezicht!
Rampzael’ge, nader niet! keer naer den afgrond! zwicht!
[p. 46]
Gy dreigt my...? ik vlucht uw schim, zoo yslyk voor myne oogen.
Gerechte Hemel! help, zyt met myn lot bewoogen!
(995) Myn voeten vriezen vast....! verwyt ge my uw dood,
Ellendig spooksel....? help....

VYFDE TOONEEL.

DAVID, MEVR. DAVID, ANDRÉ.

MEVR. DAVID.
Wat deerd myn Echtgenoot?

DAVID, vallende, mistroostig, in een armstoel.
Ach, redt my.

MEVR. DAVID.
Hemel, ach, wat zal ons overkoomen?

ANDRÉ.
Een naere droefheid heeft zyn zinnen ingenoomen.

MEVR. DAVID.
Myn Heer!

DAVID, verwilderd.
Wie roept my?

MEVR. DAVID.
Ik, uwe Egaê. In wat staet....

DAVID.
(1000) Vliedt een’ onzael’gen, dien de gramme Hemel haet,
Die eer en eed en pligt te roek’loos heeft vertreden.
Zie Hemel, zie hier den wraekzuchtigen, den wreeden,
Zie hier het snood gedrocht dat voor uw wraekzucht beeft.
[p. 47]
Zwygt nog de donder stil....? ’k heb reeds te lang geleeft!
(1005) Gerechtigheid, zyt gy niet moede my te hooren?
Of stopt gy voor de tael eens ondiers thans uw ooren?
Kom, doe uw pligt, en wreek, het gansch heeläl tot vreugd,
In my ’t moorddaedig lot der onderdrukte deugd.
Straf, tot een voorbeeld, daer de naneef van zal beeven,
(1010) Een’ haetelyken moord, dien niemand kan vergeeven.

MEVR. DAVID.
Zie daer het eind’ het welk myn hart my heeft voorspeld.

ANDRÉ.
Verberg den schrik, Mevrouw, die uwe ziel bekneld,
Laet ons, zorgvuldig, die bedroeft geval bedekken,
Want moog’lyk dat de rust zyn’ geest weêr zal verwekken.

DAVID.
(1015) Gy zucht! gy weent! hoe! deeld men nog in myn verdriet?
Vliedt heen, en stoort u aen zoo wreed een monster niet.
Gerechte wraek, die ’t zwaerd alreê heeft uitgetoogen,
Steld, dit rampzalig uur, myn gruw’len my voor oogen.

MEVR. DAVID.
Myn lief....

DAVID.
Ach, zwyg Mevrouw, ik ben dien naem onwaerd’.
(1020) ’k Heb dien verbeurd, ’k ben u misdaedig, ja all’ de aerd’....

ANDRÉ.
Myn vriend, bedaer....

[p. 48]
DAVID.
Heeft een rampzalige nog vrinden?
Kan, dien de Hemel vloekt nog medelyden vinden?
Calas, ô wreedheid! is vermoord door mynen raed,
’k Zwoer hem, en zyn gezin, een’ doodelyken haet.
(1025) ’k Besloot te wreed, helaes, door razerny gedreeven,
Hem, en zyn’ aenhang, door myn woede te doen sneeven;
Maer ’t is vergeefs dat volk te drukken, wyl de wraek
Des Hemels ’t ondersteund en strydt voor hunne zaek.

MEVR. DAVID.
Bedwing u, dat dit toch van niemand wordt vernomen.
(1030) Ik zie uw vrienden, zwyg.

DAVID.
Ach, dat zy herwaerts koomen;
Dat zy getuigen zyn van myne wanhoop, en
Dat yder zyne schuld, door my te zien, erkenn’

ANDRÉ.
Ik bid u, zwyg; gy zult uw eigen leed vergrooten.

ZESDE TOONEEL.

DAVID, MEVR. DAVID, PUGET, LAS BORDES,
BOISSY, COUDOUGNAN, ANDRÉ.

DAVID.
Komt herwaerts, vrienden, komt, rampzael’ge lotgenooten.
(1035) Calas is dood....

LAS BORDES.
ô Ja, ’t Recht strafte hem, tot loon
Der snoode misdaed, in ’t vermoorden van zyn’ Zoon.
Waer wat verbeistering bespreur ik in uw zinnen?

DAVID.
Zyn lyden is volbragt, maer ’t onze zal beginnen!
[p. 49]
ô Myne vrienden, ô Puget! Las Bordes! ach!
(1040) Een wreede drift, zoo snood als ooit de waereld zag,
Of immer zien zal, heeft het heilig recht geschonden.
Hy stierf onschuldig, ja, ik heb het ondervonden.
De Hemels straft in my zyn’ dood en schynt verwoed...
Ach... ziet dien gryzen kop, nog druipende van ’t bloed,
(1045) Hy spalkt zyn oogen op en toond ons zyne blikken,
Waer bergen we ons...? helaes, een schaduw doet ons schrikken!

PUGET.
Wat ’s dit, gaet ’s Dweepers dood zoo na u aen het hart?
Baerd zyn gerechte straf u naberouw en smart?

LAS BORDES.
Zyn wreê halsterrigheid heeft u met schrik belaeden.

PUGET.
(1050) Een monster, dat zyn klaeuw in eigen bloed dorst baden,
Een ketter, afgericht op list en veinzery,
Is zulk een smart niet waerd’, verban dat denkbeeld vry.

BOISSY.
Men tracht vergeefs dien schrik uit zyn gemoed te weeren.

COUDOUGNAN.
Ach, uw voorbaerigheid was veel te groot, myn Heeren!
(1055) Dit baerd in zyn gemoed het yslykst naberouw.
Uw drift, uit vrees dat men Calas bevryden zou,
Verworp den trouwen raed, dien men u heeft gegeeven,
Tot nader onderzoek. Wy hebben niets misdreeven.
De Hemel weet het, en getuige zulks met recht,
(1060) Hoe ik uw oordeel steeds met kracht heb wederlegt.

[p. 50]
DAVID.
Laet de gevangenen ontslaen uit hunne boeijen,
’t Gewicht der ketenen doet myne ziel vermoeijen,
Hunn’ zuchten moorden my, dat men hen straks ontsla,
Dat myn gedachtenis in eeuwigheid verga....!
(1065) ô Grysaert! ’k volg u spoor, maar ’s afgronds duist’re hoeken!
Laet vry ’t heeläl myn schande aenzien en my vervloeken.

BOISSY.
Rampzael’ge drift!

PUGET.
Myn Heer!

MEVR. DAVID.
Ik bid, myn lief, bedaer!

DAVID.
Calas stierf buiten schuld, ik ben zyn’ moordenaer.
Zyn ziel heeft me aengeklaegt, de Hemel, gram om ’t pleegen
(1070) Van zulk een’ gruwel, toond zich zyner wraek geneegen.
’k Gevoel alreeds de straf van zulk een schelmery,
ô Helsche woede! ô schrik....! helaes! waer berg ik my?
Ach wat gedaente....! wyk, bebloede kop! myne ooren
Zyn moê van uw verwyt en vloeken aen te hooren.
(1075) Eerwaerdig Grysaert! ja, ik heb u omgebragt,
Wyt het aen my alleen, myn haet heeft u geslagt.
Myn heeten yver heeft my daertoe aengedreeven.
Maer gy zyt reeds verlost van ’t geen myn hart doet beeven.
’k Voel alle uw slagen in myn ziel, en in deez’ nood,
(1080) Wensch ik, doch vruchteloos, myn uitkomst in den dood.
[p. 51]
Wat wederhoudt my? gy, gy Hemel! die mijn dagen
Verlengt, om my ’t gewicht der straffe te doen dragen.

PUGET.
Zyt gy die kloeke held, wiens onbezweeken moed
Altyd dezelve was, in voor- en tegenspoed?
(1085) En kan dan dit geval uw eed’le ziel doen vreezen?
Stel u gerust, myn Heer, het Recht heeft hem verwezen,
Uw stem heeft zyne straf in ’t minste niet vergroot.

DAVID.
Ach, deelgenooten van een vonnis, veel te snood!
Uw zielen zullen ook in myne wroeging deelen.
(1090) Gy zult ook, op uw beurd, uw wreede treurrol spelen.
Gy ziet in my ’t begin op deez’ vervloekten dag....
ô Rechters...! beulen....! straf.... rampzalig vonnis! ach!
(Hy valt, weenende, in de armen van André.)

BOISSY.
Wat raed nu? Hemel! ’k voel my ’t bloed in de ad’ren stremmen.

COUDOUGNAN.
Helaes, myn Heer, wat baet nu meerderheid van stemmen?
Hoe wil de waereld ons vervloeken, als zy hoord
Dat men de onnozelheid zoo godloos heeft vermoord?
(1095) Hoe wil het gansch heeläl van zulk een stuk gewaegen?
Uw nakroost zal, met smart, zyn afkomst zelf beklagen,
Verzaekende het bloed waeruit het sproot, beschaemd
Om zulk een’ gruwel, die den Rechter niet betaemd.

LAS BORDES.
Wie meld toch dit geval, indien wy zelven zwygen?

[p. 52]
BOISSY.
(1100) De Hemel, die het kwaed zyn’ loon zal doen verkrygen.

COUDOUGNAN.
ô Waereld, zie dit stuk, kom, zie dit Treurspel aen,
Dat eeuwig t’onzer schande, in ’s Lands historieblaên
Gemeld, ons nageslacht die drift zal doen verfoeijen.

BOISSY.
Op welk een wys, myn Heer, verbreekt men nu de boeijen
(1105) Der droeve Weduw en den vaderloozen Zoon
En zynen Vriend? hoe maekt men zulk een ondaed schoon?
Hoe zal Toulouze best die vuile wond geneezen?

PUGET.
Zy zwygen wanneer hun genade wordt bewezen;
Want stierf hy buiten schuld zoo is het recht misleid,
(1110) Dat alles heeft gewikt en naer den eisch bepleit.

MEVR. DAVID.
Rampzaligen, uw haet en woede doen my beeven,
Uw blinden yver bragt den Gysaert om het leven;
Ziet hier het schouwspel, ’t welk het naberouw verschaft.
Ziet hoe de Hemel reeds dat vonniswyzen straft.

BOISSY.
(1115) ô Rechters van deeze aerd’, laet dit u wysheid leeren,
Laet nimmer in uw hart het onrecht triumpheeren.
En gy, ô Hemel, ach, vergeef dees snoode daed!

DAVID.
Zwyg, zwyg die tael! helaes, zy komt thans veel te laet.
In wat vervloekt gewest zal men zyn schand verbergen?
[p. 53]
(1120) Komt, vluchten wy, laet ons het gramme noodlot tergen;
’t Moordt ons hier alles, en wy vinden troost noch heul,
Wyl yders wild gelaet ons strekt ten wreeden beul...!
Maer ach, waer heen? wat hol is veilig? in wat hoeken
Zal ik, ellendige, myn rust- myn vryplaets zoeken?
(1125) Wat bergspelonk, wat kluis, wat doodsche woesteny
Kan my herstellen, die de felste wroeging ly,
En d’allerwreedsten beul in ’t knagend hart moet dragen?
ô Wroeging! woede! ô schrik! zult gy my eeuwig plaegen?
Komt, Lotgenooten, komt, ontvlieden wy het licht,
(1130) De zon schrikt ons te zien en dekt haer aengezicht;
De waereld beeft van ons. Komt, dat we ons leed verhoeden,
Een korte pyn redt ons van alle tegenspoeden.
Komt, sterven wy, zoo zal ook deeze zelve dag
Getuigen van ons eind. (Hy vlucht binnen.)

MEVR. DAVID.
Bescherm my, Hemel, ach!

ANDRÉ.
(1135) Men volge hem op ’t spoor, tot redding van zyn leven.

BOISSY.
ô Aerde, laet dit stuk u voor het kwaed doen beeven!
Zie in dit voorbeeld, dat, het zy dan vroeg of laet,
Dat ondeugd nimmermeer des Hemels wraek ontgaet.

Einde van het derde en laetste Bedryf.

Tekstkritiek

vs. 875: my. er staat: my..

DEDOODVAN CALAS;TREURSPEL.

Te LEYDEN, Voor het KUNSTGENOOTSCHAP. 1767.

TOEWYINGAENMEVROUWE DE WEDUWE, EN DENAGELAETENE KINDEREN, VAN WYLE DEN HEERE JEAN CALAS.

VOORBERICHT AEN DEBEGUNSTIGERSVAN ONS KUNSTGENOOTSCHAP.

VERTOONERS.

DEDOODVANCALAS;TREURSPEL.________________________________EERSTE BEDRYF.Het Tooneel verbeeld de Gevangenis van Jean Calas.EERSTE TOONEEL.

TWEEDE TOONEEL. JEAN CALAS, BIECHTVADER, CIPIER.

DERDE TOONEEL. JEAN CALAS, BIECHTVADER.

VIERDE TOONEEL.

VYFDE TOONEEL. JEAN CALAS, MEVR. CALAS en JEANNE, welke door twee bedienden van ’t Gevangenhuis gebragt worden.

ZESDE TOONEEL. JEAN CALAS, MEVR. CALAS, JEANNE, CIPIER.

TWEEDE BEDRYF. Het Tooneel verbeeld een Vertrek in ’t Gevangenhuis. EERSTE TOONEEL. PUGET, LAS BORDES, BOISSY, COUDOUGNAN.

TWEEDE TOONEEL. DAVID, CASSAN CLAIRAC, PUGET, SENAUX, LAS BORDES, CASSAN DE JOTTE, DARBOU, DESIN- NOCENS, BOJAT, BOISSY, COUDOUGNAN,GAURAN, DE CAMBON, MIRAMONT. CIPIER, ter zyde.

DERDE TOONEEL. De voorige Rechters.

VIERDE TOONEEL. De voorige Rechters. JEAN CALAS, PATER BOURGE, CIPIER, Gevolg der Justitie.

VYFDE TOONEEL. De voorige Rechters. JEAN CALAS, MEVR. CALAS, JEAN PIERRE CALAS, LA VAYSSE, PATER BOURGE, JEANNE, CIPIER, Gevolg.

ZESDE TOONEEL. JEAN CALAS, MEVR. CALAS, JEAN PIERRE CA- LAS, LA VAYSSE, PATER BOURGE, JEANNE, CIPIER, Gevolg.

ZEVENDE TOONEEL. DAVID, JEAN CALAS, MEVR. CALAS, JEAN PIERRE CALAS, LA VAYSSE, PATER BOURGE, JEANNE, CIPIER, Gevolg.

DERDE BEDRYF. Het Tooneel verbeeld een zael in ’t Huis van den Gerechtsheer. EERSTE TOONEEL. MEVR. DAVID, ANDRÉ.

TWEEDE TOONEEL.ANDRÉ, alleen.

DERDE TOONEEL.DAVID, ANDRÉ.

VIERDE TOONEEL.DAVID, alleen.

VYFDE TOONEEL. DAVID, MEVR. DAVID, ANDRÉ.

ZESDE TOONEEL. DAVID, MEVR. DAVID, PUGET, LAS BORDES, BOISSY, COUDOUGNAN, ANDRÉ.